Júma, 29 Nauryz 2024
Jón-aq 6606 3 pikir 1 Mausym, 2018 saghat 11:12

Asharshylyq mәselesine qatysty Ghylymiy-zertteu ortalyghyn qúru kerek

Redaksiyadan. Qazir Qazaqstanda azamattyq qogham qúru mәselesi jii sóz bolady. Azamattyq qogham qúru ýshin keshegi aqtandaqtardy tolyqtay zerttep, asharshylyq uaqytyndaghy aitylmaghan aqiqattardy aitugha tiyispiz. Búl orayda Senat otyrysyndaghy (2018 jylghy 31 mamyrda) deputat Múrat Baqtiyarúlynyn Qazaqstan Respublikasynyng Premier-Ministri B.Á. Saghyntaevtyng atyna jolaghan deputattyq saualyna erekshe toqtalugha bolatyn synayly. Sebebi, senator osy saualy arqyly Qazaqstanda azamattyq qogham qalyptasyp kele jatqanyn aighaqtady. 

Qazaqstan Respublikasynyn

Premier-Ministri B.Á. Saghyntaevqa

 

Qúrmetti Baqytjan Ábdirúly!

Ótken jiyrmasynshy ghasyrdyng otyzynshy jyldaryndaghy  ashtyq adamzat balasynyng tarihyndaghy jan týrshiktirelik eng zúlmatty da  auyr qasiret bolyp tarihta qaldy. Kenestik jýie kezindegi búl nәubetten eng auyr zardap shekken  Qazaqstan bolatyn. Sol kezdegi әkimshildik – әmirshildik jýie qazaq halqynyng ejelgi dәstýrin, sharuashylyq jýrgizuding ózindik erekshelikterin eskermey, kóshpendi halqymyzdy eriksiz otyryqshyldyqqa mәjýbirledi. Aldaryndaghy maldaryn tartyp aldy. Negizgi kýn kórisi mal bolghan halqymyz ashtyqqa úryndy, shamasy barlar jan saughalap shekara asyp ketti. Qazaq halqy demografiyalyq jaghynan toqyraugha týsti. Sóitip, tútastay bir últqa qasaqana zúlmat  jasady.

Kenestik jýiening osy bir eng auyr qylmysy úzaq jyldar boyy asa qúpiya bolyp,  aytylmady da, jazylmady da. Tek elimiz tәuelsizdik alghannan keyin ghana baryp, Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaevtyng pәrmenimen  asharshylyq jәne onyng zardaptary jan-jaqty zerttelip, búl nәubetting qasiretin býgingi óskeleng úrpaqtyng tereng biluine, últymyzdyng osy bir zobalang kezendi jәne onyng qúrbandaryn   ýnemi este ústap otyrugha mýmkinshilik jasaldy.

Qazirgi qoldaghy arhiv qorlarynda  saqtalghan sanaq materialdary, memleket qayratkerleri men qazaqtyng ziyaly qauym ókilderining  IY.Stalinge, L.Mirzoyangha jazghan sol kezdegi hattary jәne osy taqyrypty tereng zerttegen otandyq jәne sheteldik tarihshy ghalymdardyn, atap aitqanda M.Qozybaev, B.Tólepbaev, M.Tәtimov, V.Osipov, T.Omarbekov, M.Qoygeldiyev K.Aldajumanov, J.Ábilghojiyn, Gh.Saparghaliyev, B.Qoyshybaev, R.Konkvest, R.Deviys, Yu.Polyakov, IY.Kiyselov, V.Mihaylov jәne t.b. pikirlerine sýiensek, 1930 jyly 1 mausymgha deyingi esep boyynsha  Qazaqstannyng auyldyq jerlerinde 5 million 873 myng halyq, sonyng ishinde  4,5 million  qazaqtar túrghan eken. Al 1932 jyly L. Mirzoyangha jazylghan «Altaudyng hatynyn»  iyeleri Gh.IYsqaqov, IY.Kabollov, J.Arystanov, V.Aybasov, Gh.Toghjanov, O.Jandosov  Qazaqstannyng Kazsovnarkomynyng mәlimetine sýiene otyryp, auyldyq jerlerdegi 4 million 800 myn halyqtyng 2 million 250 myn  ghana  qalghanyn atap kórsetedi.

Sol kezdegi Qazaqstannyng halyq sharuashylyghy esepteu basqarmasynyng orynbasary N.Mankevich     1935 jyly 23 qyrqýiekte L.Mirzoyangha jazghan óte qúpiya hatynda da osy derekterdi keltiredi. Osy qúpiya hatta 1930-1933 jyldardaghy ashtyqtan qyrylghany bar, aurudan qaytys bolghany bar jәne de ýdere bosyp ketulerining saldarynan auyl halqynyng 3 million 559 myn adamgha kemip ketkenin bayandaydy. 1933 jyly 9 nauryzda Stalinge jazghan hatynda Túrar Rysqúlov  bir ghana Balqash audanyn mekendegen 60 myng adamnyng 36 myny ashtyqtan qaytys bolghanyn, 12 myng adam bas saughalap bosyp ketkenin ashyq aityp, ashyna jazghan bolatyn. Arhiv jәne janama sanaq derekterine sýiensek, ýsh jylgha sozylghan asharshylyqtyng kesirinen   halqymyzdyng 2 million  200 myny  ashtyqtan jәne sonyng zardabynan bolghan týrli júqpaly aurulardan qyrylyp qalsa, 800 myngha juyghy  jan saughalap, elden tysqary aimaqtargha bosyp ketti.

Demek, ýsh jyl ishinde ata qonysynda túryp jatqan qazaq halqy teng jartysynan aiyryldy. Múnday auyr qasiretti birde-bir halyq basynan ótkermegen eken. Ayta ketuimiz kerek, múnday asharshylyq Qazaqstanda túryp jatqan basqa últtargha da qasiret әkeldi. Mysaly qazaqstandyq úighyrlardyng 13-%, ukraindyqtardyn, nemisterding 11-%, tatarlardyng 10-%, ózbekterding 8-%, orystardyng 6-% asharshylyqqa úshyrady.

Qazir demograf mamandar  qoldan jasalghan osy asharshylyq bolmasa, osy kýnderi bizding halqymyz 45 milliongha jetui mýmkin ekendigin dәleldep, aityp jýr. Sonymen birge, búl zúlmat qazaq últynyng  ósimin kem degende 100 jylgha keyin shegerip tastaghan da kórinedi.

1928 jyly Qazaqstanda 40 milliongha juyq mal bolsa, 1933 jyldyng aqpan aiynda 4 million  ghana mal qalghan eken.

Jyldar ótip, úrpaqtar da almasyp jatyr. Tarihtyng býgingi talabyna say bolsyn desek,  osy bir asharshylyqtyng zalaly men zardabyn әli de bolsa naqtylay týsu qajet. Búl orayda 1992 jyly Qazaqstan Respublikasynyng Jogharghy Kenesining Tóralqasy janynan qúrylghan Komissiya halqymyzdyng asharshylyqqa úryndyrghan   ótken ghasyrdyng 20-30 jyldar aralyghynda qabyldanghan qaulylar men qararlardy zertteu jóninde auqymdy júmystar atqardy.    Degenmen, әli de bolsa Qazaqstan tarihyndaghy osy bir nәubetti  kezendi este qaldyru ýshin Ýkimet aldaghy uaqytta myna mәselelerge nazar audarsa:

*Ýkimet dengeyinde otandyq jәne halyqaralyq mol tәjiriybesi bar sarapshylardy tarta otyryp tarihy qújattar men faktilerdin, ashtyqty kózben kórgen adamdardyng estelikterining negizinde Asharshylyqtyng qúrbany bolghan otandastarymyzdyng birtútas memlekettik reestrin jasau ýshin Asharshylyq mәselesine qatysty Ghylymiy-zertteu ortalyghyn qúru kerek.

*Ýkimet dengeyinde qughyn-sýrginderding qasiretine jәne asharshylyq qúrbandaryna resmy qúqyqtyq, sayasy bagha beriletin arnayy sheshim shygharyluy kerek. Biz múny totalitarlyq jýiening qoldan úiymdastyrghan ashtyqtyng milliondaghan qúrbandary bolghan jazyqsyz jandardyng ruhy aldyndaghy ózimizding azamattyq paryzymyz dep týsinemiz.

 

*Zúlmat asharshylyqtyng qayghy-qasireti men saldary әli de bolsa keninen aitylyp, barlyq aqparat qúraldary men arnayy kinofilimder  arqyly jas úrpaqqa tereng jetkizu bizding mindetimiz dep bilemin.

 

Asharshylyq tarihy men onyng zardabyn  ózge bir halyqtan kek alu ýshin sayasy oiyn qúraldaryna ainaldyrugha  bolmaydy. Búl qasiretting sayasy sipatynan әleumettik-ruhany saldary anaghúrlym joghary túrghandyghyn ýnemi eskeruimiz kerek. Bizding ótken tarihymyzda qasiretti kezender men qayshylyqtardyng bolghandyghyn  shynayy tarihy dәleldi derektermen, tereng saraptalghan zertteulermen aityp, jetkize bilsek, búl bizding jastarymyzdyng otanshyl bolyp ósuine ýlken yqpal jasaugha negiz bolary anyq. Jәne de halqymyzdyng óz tarihynda  jýrip ótken auyr da, kýrdeli әri zardapty joldaryn jan-jaqty zerttep, odan dúrys qorytyndy jasap, odan taghylym men ghibrat ala bilsek, múnyng býgingi tәuelsizdigimizding qadyr-qasiyetin tereng týsinuimizge de zor yqpal etetini sózsiz.     

 

Rahmet!

Múrat Baqtiyarúly, Senat deputaty                          

Abai.kz

 

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3600