Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Biylik 6385 3 pikir 30 Nauryz, 2018 saghat 10:02

Mynjyl­dyq tarihymyzda biz alghash ret osynday auqymdy jobany jasap otyrmyz

Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalasy bizding qoghamgha qozghau salyp, sanamyzgha tyng serpin berdi. Halqymyzdyng materialdyq jәne ruhany әlemi – atameken, jer-su, әdebiyet, óner men mәdeniyet salasyn jandan­dyru­da shamshyraq tәrizdi qalyng júrtshylyqtyng qyzyghushy­lyghyn, erekshe yqylasyn tudyrdy. Eldik úly dәstýrdi saq­tay otyryp, últtyq modernizasiya jasau qoghamdy damyta, kórkeyte týseri dausyz. Últtyq múrat jolynda jýzege asyratyn iygi isterding bastauyn Elbasy: «Zamana synynan sýrin­bey ótken ozyq  dәstýrlerdi tabysty janghyrudyng manyzdy alghysharttaryna ainaldyra bilu qajet. Eger janghyru elding últtyq-ruhany tamyrynan nәr ala almasa, ol adasugha bastaydy», – dep naqty aiqyndap berdi.

Elbasy atalghan baghyttardyng ishinde Últtyq kod, últtyq mәdeniyet saqtalmasa, eshqanday janghyru bolmaytynyn dәldep aitty. Mynau tolassyz shiyrshyq atqan ýdemeli-soqtyqpaly jahandanu zamanyn­da birtekti qogham ornatu prosesi basyp ketu qaupinen jekelegen últtar ózindik bet-bederin, eldik asyl qasiyetin, ruhany tekti­ligin saqtau arqyly ghana aman qalaryna eshbir kýmәn bolmauy tiyis. Memleket basshysy jahandanu ýrdisinde kóshten qalmay, órkeniyetti, meylinshe nyghayyp alghan bógdelerge jútylmay, jer betinde bәsekege qabiletti, bilim-ghylymy damyghan, ekonomikasy túraqty derbes halyq bolyp ómir sýru ýshin ong jaghyna ózgere biluding qajettigin basa aitty.

Biz ýshin Otanymyzdyng әr sýiem jeri qasiyetti bolyp sanalady. Azuyn aigha bilegen jyraulardyng jalyndy tolghaula­rynda, jaugershilik zamandarda ýrikken elding basyna týsken zaualda «Elim-ayla­ghan» azaly jyrlarda, basyna kýn tuyp, el irgesi sógilgen qaraly kóshterde tughan, kindik kesken jerimen qoshtasu ólende­rinde, qazaqtyng qara óleninde jәne aqyn-jazushylardyng eldik ruhty óltirmeytin ýzdik tuyndylarynda bizding kiyeli atamekenimiz әsem de tereng surettelgen. Rasynda halyq qartaymaydy, qara jer qartaymaydy. Halqymyz qashanda «El ishi – altyn besik» dep sýiinish bildirgen. Ol ýshin últtyq múratqa say biyik is qylu kerek. Arghy ata-babalarynyng aruaghyn syilap, shejirelik derekterdi shyn qaster tútatyn bizding halqymyz әrbir tau-tasyn, jazyq dalasyn, ýngirin, ózen-kólin qasiyet­ti, kiyeli dep sanaydy. Kóshpeli órkeniyet topyraq pen sudyng qadirin bilip, jer týgin tozdyrmau ýshin kóship-qonyp otyrghan. Olardyng tughan jerge, jaratylys qúbylys­taryna, tabighatqa degen dýniyetanymdyq kózqarasy, yqylasy tanghajayyp kórkem. Aynala qorshaghan tabighatty tiri dep qabyldau, óz úrpaghyn oghan qiyanat jasa­maugha tәrbiyeleu qazaq halqynyng yrym men tyiymdary turaly últtyq týsiniginde túnyp túr.

Malmen kýneltken babalarymyz sharua­shylyghyn tabighatpen ýilestirip jýrgizip otyrghan. Osydan baryp tughan jerge taghzym etu degen dәstýr qalyptas­qan. Sonau baghzy zamannan ata-babalary­myz kiyeli jerlerge taghzym etip keldi. Týrki, saq dәuirlerinen jetken anyz-әfsanalar, tipti tasqa qashap ketken tanbalar da osy ozyq dәstýrdi aighaqtaydy.

Elbasymyzdyng jalpyúlttyq qasiyetti oryndar úghymyn halyq sanasyna sinirudin  erekshe manyzdylyghyn nyqtap aituy zandy qúbylys. El men Jer – ruhany qúndylyqtardyng arqauy.  «Qazaqstannyng qasiyetti jerlerining mәdeniy-geografiyalyq beldeui – neshe ghasyr ótse de, bizdi kez- kelgen ruhany jútandyqtan saqtap, aman alyp shyghatyn simvoldyq qalqanymyz әri últtyq maqtanyshymyzdyng qaynar búlaghy. Ol – últtyq biregeylik negizderining basty elementterining biri. Sondyqtan mynjyl­dyq tarihymyzda biz alghash ret osynday auqymdy jobany jasap, jýzege asyrugha tiyispiz» dey otyryp,  Preziydent: «Jer­gilikti nysandar men eldi mekenderge baghyt­talghan «Tughan jer» baghdarlamasynan bólek, biz halyqtyng sanasyna odan da manyz­dyraq – jalpyúlttyq qasiyetti oryndar úghymyn siniruimiz kerek. Ol ýshin «Qazaqstannyng qasiyetti ruhany qúndy­lyqtary» nemese «Qa­zaqstannyng kiyeli jerlerining geogra­fiyasy» jobasy kerek», – dep atap kórsetti.

Osyghan baylanysty Elbasy tapsyr­masy negizinde, QR Mәdeniyet jәne sport ministrligining bastamasymen qazaq halqy­nyng tarihynan eleuli oryn alatyn Qazaqstannyng qasiyetti oryndaryn anyq­tap, onyng tizimin jasau qolgha alyndy. Ghylymiy-saraptamalyq kenes ashylyp, búl iske búrynnan beri osy sala boyynsha júmys istep, zertteumen ainalysyp jýr­gen ghalymdar, tarihshylar, ólketanushy­lar, etnograftar  tartylyp,  ghylymy jýie qúryldy. Zertteushiler basshylyqqa alatyn núsqaulyqtar jasalyp, ol barlyq ónirlerge joldandy.   Múndaghy maqsat – elimizdegi qasiyetti tarihy oryn­dardy anyqtap, olardy últtyq ústanym dengeyine kóteru.

Qazaq halqynyng últtyq sanasynyng ereksheligi – tuyp-ósken jeri, óngen orta­syn kie tútyp, onyng qadir-qasiyetin baghalauymen qúndy. Atalarymyz «tughan jer – túghyryn, tughan el – qydyryn» dep beker aitpaghan. Tughan jer men elding halyq sanasyna singen ruhany qúndylyghynyng últtyng qalyptasuynda, damuynda airyq­sha róli bar. Elbasy tapsyrghan dýniyeler búghan deyin qasiyetti nysan retinde ghylymy sarap­talyp, jýielenbegen-tin. Biz osy sharuany rettep, jalpyhalyqtyq qúndy­lyq retinde qarastyrudy qolgha alyp jatyr­myz. Búl júmystyng ruhany many­zyna toqtalar bolsaq, birinshiden, kiyeli, qasiyetti nysandar bizding últty ruhany jútandyqtan saqtay­tyn simvoldyq qalqanymyz jәne últtyq maqtanyshy­myzdyng qaynar búlaghy dep týsingen dúrys.

«Qazaqstannyng qasiyetti oryndary» retinde erekshe qasterlenetin tabighiy-mәdeny múra, zayyrly jәne diny sәulet eskertkishteri, keseneler, sonday-aq Qazaq­stan halqynyng jadynda óshpes iz qal­dyrghan tarihy jәne sayasy oqighalarmen baylanysty oryndar úghynylady. Sonymen qatar, Qazaqstannyng әleumettik-sayasy ómirinde manyzdy oryn alatyn, últtyq birlik pen janghyru nyshany retinde kórinetin nysandar kirdi.

Saraptamalyq kenesting sheshimimen qasiyetti oryndar jalpyúlttyq dengeyli jәne jergilikti manyzy bar qasiyetti nysandar bolyp bólindi. Qazirgi kezde jalpyúlttyq dengeyli 186 nysan men keshender tizimge endi.

Elimizdegi barlyq qasiyetti nysandar bes topqa jikteldi:

  1. Erekshe baghalanatyn tabighy múra eskertkishteri. El auzynda kiyeli atalyp ketken, keybireui qazirding ózinde memleket qarauynda túrghan tabighat qúbylys­tary­nyng nәtiyjesinde payda bolghan oryndar.
  2. Arheologiyalyq eskertkishter jәne orta ghasyrlyq qalalyq ortalyqtar. Búl topqa qalashyqtar, bekinister, petro­glifter, qorymdar, halqymyzdyng qalyp­tasuynda erekshe ról atqarghan, Qazaq mem­le­ketinin, Úly Jibek jolynyng qúryluyna úiytqy bolghan orta ghasyrlyq qalalar kiredi.
  3. Diny jәne ghibadat oryndary bolyp taby­latyn oryndar. Búnday qasiyetti oryndardy әulie fenomenimen baylanys­tyrugha bolady. Týrki kezenine deyingi dәuirdegi attary anyzgha ainalghan, kóne týrki dәuiri jәne ortaghasyrlardaghy, sony­men birge, XIX ghasyrdyng ayaghy – XX ghasyr­dyng basyna deyingi tarihy túlghalardy qamtidy.
  4. Tarihy túlghalargha qatysty qasiyetti oryndar. Qazaqstan tarihynda eleuli oryn alatyn, býkil ómirin qazaq elining bostan­dyghy men egemendigine arnap, ýsh jýzding batyr-biylerin jiyp, eldik manyzdy mәse­lelerdi sheshken handar, qazaq handyghynyng tәuelsizdigi ýshin kýresken  qazaqtyng batyr­lary, últ-azattyq qozghalysynyng jetekshileri, qolbasshylar, ghylym men bilimge, mәdeniyetke ýles qosqan memleket jәne qogham qayratkerleri, aqyndar, ghalymdar, aghartushylar  turaly mәni zor oryndar alynyp otyr.
  5. Sayasi, tarihy oqighalargha bayla­nysty qasiyetti oryndar. Qazaq dalasynda qazaq halqynyng birligi ýshin bolghan shay­qastardy, erlikti, batyrlyqty, qaysarlyq­ty nasihattaytyn, elding birligin bildiretin eskertkishter men el jadynda óshpes iz qal­dyrghan qasiretti oryndar men qogham­nyn, memleketting tarihynda erekshe orny bar memleketimizding jana nyshandary enip otyr.

Osylaysha, qasiyetti jerler men nysandardy anyqtap, ónirlerde jýrgizilip jatqan ghylymiy-saraptamalyq júmystar­dyng baghyt-baghdaryn, dәiektemesin jasau júmystary algha qoyyldy. Territoriyalyq jaghynan әlemdegi ondyqqa engen jas memleket bolghan song baghzy babalardan múra­gha qalghan el men jerdi kózding qara­shy­ghynday múqiyat saqtau – úrpaqtyq asyl paryzymyz. Býgingi jana zaman úrpaghy, tughan jer, elin sýier jas buyndy últjan­dylyqqa, eljandylyqqa tәrbiyeleu, tughan ólke tarihyn, tabighatyn tanytudy múna­raly múratymyz dep sanadyq.

Halqymyzdyng san jyldyq tarih qoynauynan atadan balagha, ghasyrdan ghasyrgha múra bolyp jetken óshpes asyl qazynasy:  әdet-ghúrpy, salt-dәstýrleri,  mәdeniyeti ruhany qúndylyghymyz,  bagha jetpes asyl qazynamyz  bolyp tabylady. Ata-babalarynyng dәstýrin syilap, shejirelik derekterdi shyn qaster tútatyn ruhy biyik bizding halqymyz әrbir tau-tasyn, jazyq dalasyn, ýngirin, ózen-kólin qasiyet­ti, kiyeli sanaydy. Tughan jerge, jaratylys qúbylystaryna, tabighatqa degen dýniye­tanymdyq kózqarasy, yqylasy tangha­jayyp kórkem. Aynala qorshaghan tabighat­ty tiri dep qabyldau, óz úrpaghyn oghan qiyanat jasamaugha tәrbiyeleu qazaq halqy­nyng yrym men tyiymdary turaly týsiniginde túnyp túr.

Últtyq bayyrghy qúndylyqtarymyzdy osy kiyeli nysandar arqyly qayta týletu, naqtyraq aitqanda, ruhty janghyrtyp, halyqty ruhtandyratyn joba búl. Mysaly, qazaq batyrlaryn alayyq, búlar­dyng erlik isteri últ ruhyn janghyrtudyng birden-bir tetigi. Óitkeni, bizding býgingi tanda joghaltyp otyrghanymyzdyng ózi osy batyrlyq. Onyng ornyna qauymdy kónbis­tik, jaltaqtyq, bodandyq sana-sezim den­dep barady. Osyghan qarsy shipa – batyrlyq ruh.

Búl jobanyng qoghamgha elshildik, memle­ketshildik kózqarasty qalyptas­tyratyn dýnie – qazaq tarihyndaghy handar men biylerding róli bolsa, jastardy azattyq ýshin kýres jolyna tәrbiyeleytin dýnie – últ-azattyq kýreskerlerding әreketi. Qazirgi tanda qazaq qoghamyna bizding dәstýrimizdi joqqa shygharatyn týsinikter enip ketip jatyr. Ásirese islam atyn jamylyp halyq arasyn iritu ýrdisi beleng aluda. Ekinshiden, qazirgi jastar ózining tarihyn tek әleumettik jelide taratylghan jenil-jelpi aqpar arqyly tanyp, bilude. Búdan neni anghara­myz? Kýn ótken sayyn jastardyng tarihy sanasyna túsau salatyn qauip kýsheyip keledi. Osyghan qalqan bolatyn dýnie – jogharydaghy joba boluy tiyis. Yaghny bolashaq úrpaq jalpyúlttyq qasiyetti nysandardy tanu arqyly últtyq biregey­likti úghynyp, qazaq halqynyng sonau tas dәui­rinen beri bir el, bir halyq retinde qalyp­tasqan el ekenin sanasyna sinire alady. Osy arqyly tútas tarihy sana qalyptasady.

«Qasiyetti Qazaqstan» jobasy 2017—2021 jyldardy qamtyp otyr. Osy aralyqta әr jyl sayyn bir-bir tomnan barlyghy bes tomdyq ýlken enbek «Qazaqstannyng qasiyetti jerlerining ensiklopediyasy» jasaluy tiyis. Atalmysh jobanyng taghy bir tiyimdi túsy – ishki ruhaniy-turizmdi damy­tugha zor ýles qosady dep kýtilude. Yaghny búl turizmning ereksheligi – adamdar tabighatty tamashalap, el-jer kórip, kónil kóteru emes, tәlimdik-tәrbiyelik mәni, әri tughan jer tarihymen tanysuyna baghytta­luymen qúndy bolmaq. Sonymen qatar, orta mektep oqushylaryna arnalghan oqulyqtar, filim­der, rolikter, turizm jәne interaktivtik karta jasau josparda bar.

Tizimge alynghan qasiyetti nysandardyng mәrtebesi jayly aitar bolsaq, Mәdeniyet jәne sport ministrligi tarapynan Mәdeny jәne tarihy eskertkishterdi qorghau turaly zangha ózgerister engizu jayy qarasty­ryluda. Yaghny memlekettik túrghydan qorgha­lugha tiyis nysandar qataryna «Qasiyetti nysandar» deytin bap engizilu qajettigi tuyndap otyr. Zang qabyldanghan song onda­ghy talap boyynsha iriktelgen nysandardy memlekettik tirkeuge qoyyp, qorghaugha alu jayy naqtylanady. Yaghny qasiyetti sana­lyp, zanmen qorghalghan nysandardyng әrbi­rine pasport jasalady. Ol ýshin nysan­nyng tarihy, anyzy, әfsanasy, uaqyty, ghasyry, әleumettik sipaty, taghy basqasy jan-jaqty zertteledi.

Berik Ábdighaliyúly, sayasattanushy

Derekkózi: Almaty aqshamy gәzeti

Abai.kz

3 pikir