Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Bilgenge marjan 7029 2 pikir 1 Nauryz, 2018 saghat 08:58

37-jyl. Aqpannyng songhy kýnderi kimder atyldy?

Byltyr jәne biyl «ýlken terror» dep atalghan qandy sayasy qughyn-sýrginge 80 jyl tolady. Sonymen qatar, Alash ýkimetining qúruyna, Alash memleketining tuynyng kóteruine de, Qazan tónkerisi men kenes ýkimetining ornalastyruyna da bir ghasyr toldy. Stalindik qyzyl terror Alash ziyalylaryn da, kenes ýkimetti ornalastyrghandardy da ayaghan joq.
Eki-ýsh jyldyng ishinde qazaqtan shyqqan ziyalylar qyzyl qyrghyngha úshyrdy,
kóbisi atyldy, atylmaghandary abaqtyda, lageride temir tordyng ar jaghynda azap tartyp dýniyeden ótti.

«37-shi jyl» degen sóz sayasy qughyn-sýrgindi bildiretin qanatty sózge
aynalyp ketti. Shynymen, Shәkәrimdey, Jýsipbek Aymauytovtay Alash azamattary odan jeti jyl búryn atylsa da, Jaqyp Aqbaev abaqty men aidaulardyng saldarynan dýniyeden ozsa da, Alash kósemi aqyn Mirjaqyp Dulatov 1935 jyly lageride jýrip qaytys bolsa da, ziyaly qauymnyng kóbisi 1937 jyly atylghandyqtan biz bәrin «37-shi jylmen» baylanystyramyz. Keybireuleri sayasy qughyn-sýrginning birinshi tolqyny kezinde últshyl, alashshyl retinde sottalyp, lagerilerden bostandyqqa shyghyp, aidaudan qaytyp kelip, qaytadan qamaugha alyndy. Sonymen qatar revolusiyagha ýlesin qosqan, respublikanyng basshylyghynda jýrip kommunistik iydeyasyna birinshi kýnnen berik bolghan adamdar da «halyq jaularyna» ainaldy. Qysqasy, «bayshyl», «últshyl», «pantýrikshil», «alashshyl», «troskist», «buharinshyl», «tynshy (shpion)», «fashist», «halyq jauy», «Otan satqyny» degen siyaqty naqaqtan jala aiyp taghylyp
qazaqtyng talay oqyghandary, últtyng mýddesin kózdegenderi qúrban boldy.

1938 jylynyng aqpan aiynyng 25-i men 26-i asa qayghyly kýnder edi.
Bir kýnde halqymyz Sәken Seyfullin men Iliyas Jansýgirovtey aqyndarynan, Qúdayberegen Júbanovtay tiltanushydan, Sanjar Asfendiyarovtay dәrigerinen, Temirbek Jýrgenev, Seyitqaly Mendeshevtey
memlekettik qayratkerlerinen airyldy. Jalpy Almatyda 80 jyl búryn bir kýnde 39 ziyaly atyldy.

Búdan jarty jyl búryn Mәskeude Alashtyng Álihany men Nyghmet Núrmaqov atyldy. Jarty jyl keyin Jahansha Dosmúhametov ta qúrban boldy. 1937 jylghy jeltoqsan aiy Múhamethan Seyitqúlov,
Eldes Omarov, Asylbek Seyitovtyng atyluymen bastaldy. Sәken, Iliyas, Beyimbet ýsh bәiterek bolsa, solardyng ekeui súrapyl aqpannyng ayaghynda bir kýnde atylsa, ýshinshisi keyin olardyng taghdyryn qaytalady. Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaev, Halel Dosmúhamedov, Múhametjan Tynyshpaev, Oraz Jandosov, Oraz Isaev, Úzaqbay Qúlymbetov, Túrar Rysqúlov... súm ajal, qandy qughyn-sýrgin eshkimdi ayamady.

Biraq arystardyng attary, aqyndardyng shygharmalary, ghalymdardyng enbekteri tarihtan óshirilmedi. Bozdaqtardyng esimderi el esinde.

Jaqynda «Tar zaman» filimin ekrandargha shyghuyn – úrpaqtardyng qúrban
bolghan ziyaly ata-babalarymyzgha alghys, taghzym retinde týsinuge bolady.

Asqar Dayyrbek

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3525