Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 2640 0 pikir 23 Jeltoqsan, 2010 saghat 18:39

Túrsyn Júrtbay. Abaqtydaghy Alash

Búdan keyin jogharydaghy bayandalghan jaylargha barynsha keninen toqtalyp, taghylghan әrbir aiyptyng zansyzdyghyn tiyanaqtap túryp OGPU-ding erekshe ókiletti ókilining ózine týsinikteme jazghan. Dәlelderining naqty әri zandyq túrghydan sauatty jazylghandyghy sonday, oghan qosymsha týsinik­teme berip jatudyng ózi artyq.

"PP OGPU-ding QSSR boyynsha ókili Volenbergke /Jeke ózine/ №3 kameradaghy tút­qyn Ghabbasovtan.

Ótinish

Men, 1928 jyldyng 15 qa­zanynan bastap týrmede otyr­myn. 1928 jyly 10 qarasha kýni maghan - baylardyng malyn tәr­gileu nauqanyna kedergi jasady - degen Qylmystyq Erejening 58-babynyng 13-tarmaghy boyyn­sha aiyp taghyldy.

1928 jyldyng 10/HI kýni bas­ta­lyp, 1928 jyldyng 28/HI kýni ayaqtalghan tergeu barysynda qo­yylghan súraqtar negizinen mening bir kezdegi, búrynghy "Alashorda" túsyndaghy is-әreketime qatysty boldy, al tergeushining súraqta­rynyng arasynda eki ne ýsh tar­maq qana maghan taghylyp otyrghan aiyptyng ainalasyn jalpylama qamtyp: 1. maldy tәrgileuge de­gen mening kózqarasym qanday jәne 2. kooperasiya turaly bay­larmen kenes ótkizdim be degen t.b. saualdar qoyyldy. Osy tek­tes súraqtardan basqa eshqanday naqty aighaqtary joq. Qashan, qayda jәne qanday qylmys jasa­dym, mening qylmystarymnyng nәtiyjesinde qanday ziyan kelti­rildi - búl turaly mening taban­dy týrde talap etkenime qaramas­tan tergeushiler maghan eshqanday da jauap bermedi.

Búdan keyin jogharydaghy bayandalghan jaylargha barynsha keninen toqtalyp, taghylghan әrbir aiyptyng zansyzdyghyn tiyanaqtap túryp OGPU-ding erekshe ókiletti ókilining ózine týsinikteme jazghan. Dәlelderining naqty әri zandyq túrghydan sauatty jazylghandyghy sonday, oghan qosymsha týsinik­teme berip jatudyng ózi artyq.

"PP OGPU-ding QSSR boyynsha ókili Volenbergke /Jeke ózine/ №3 kameradaghy tút­qyn Ghabbasovtan.

Ótinish

Men, 1928 jyldyng 15 qa­zanynan bastap týrmede otyr­myn. 1928 jyly 10 qarasha kýni maghan - baylardyng malyn tәr­gileu nauqanyna kedergi jasady - degen Qylmystyq Erejening 58-babynyng 13-tarmaghy boyyn­sha aiyp taghyldy.

1928 jyldyng 10/HI kýni bas­ta­lyp, 1928 jyldyng 28/HI kýni ayaqtalghan tergeu barysynda qo­yylghan súraqtar negizinen mening bir kezdegi, búrynghy "Alashorda" túsyndaghy is-әreketime qatysty boldy, al tergeushining súraqta­rynyng arasynda eki ne ýsh tar­maq qana maghan taghylyp otyrghan aiyptyng ainalasyn jalpylama qamtyp: 1. maldy tәrgileuge de­gen mening kózqarasym qanday jәne 2. kooperasiya turaly bay­larmen kenes ótkizdim be degen t.b. saualdar qoyyldy. Osy tek­tes súraqtardan basqa eshqanday naqty aighaqtary joq. Qashan, qayda jәne qanday qylmys jasa­dym, mening qylmystarymnyng nәtiyjesinde qanday ziyan kelti­rildi - búl turaly mening taban­dy týrde talap etkenime qaramas­tan tergeushiler maghan eshqanday da jauap bermedi.

Dәl osy jaghday súraq-jauap ayaqtalghannan keyingi bir aidan song taghy da qaytalandy, yaghni, 1928 jyldyng HII.29 kýni ter­geushi maghan isting ayaqtalghanyn jәne onyng GPU-ding kollegiya­syna tapsyrylghanyn habarlady, alayda, tergeu materialdary ma­ghan tanystyrylghan joq. Tergeu­shining maghan bergen súraqtary­nyng barlyghy da jalpylama jagh­day bolghandyqtan, mening is-әreketim turaly tolyq maghlúmat alu ýshin men tergeushige birneshe adamgha jolyghyp, pikir aluyn ótindim, onyng ishinde Memle­kettik Josparlau mekemesining búrynghy tóraghasy Qúlymbetov joldastyn, Halyq Komissarlar tóraghasy Núrmaqov joldastyng atyn atadym. Óitkeni, mening Mem­lekettik Josparlau mekeme­sin­degi júmystarym olarmen bayla­nysty boldy, sondyqtanda olar mening jalpy sayasy baghda­rym men mening jeke basym tura­ly tolyq minezdeme bere alar edi. Alayda, tergeushiler búdan da bas tartty.

Tergeushilerding auyzsha aityp beruine qaraghanda (jazba týrin­degi qorytyndynyng núsqasyn kórsetumen ghana shekteldi) mening negizgi aiybym - auyldy jer­lerdi kenestendiruge ýnemi keder­gi jasap keldi degenge sayady, olar negizinen mynaday:

I. Maghan Dәriger Pavlov degenning kýndeliginen ýzindi alyp berdi de, sondaghy aitylghan sózderdi - mening qazaq qyzmet­kerlerin kommunistik partiyagha qarsy ýgittegenimnin, sol arqyly "túraqty týrde arandatu­shylyq­pen shúghyldanghanymnyn" aighaghy retinde aiyp qyp taghypty. 1921 jyly jazylghan búl qújatta (barlyq tergeu qújattarynyng ishindegi maghan kórsetilgen jal­ghyz aighaq) men: "biz kommunizm­ning qyr eline tarauyna qarsy kýreskemiz-mys" - dep aitqan kórinemin. Pavlovtyng kepilde­mesine qaramastan men qolymdy jýregime qoyyp túryp aitarym - múnday jaydyng eshqashanda bolmaghanyn mәlimdeymin. Ekining biri: ne dәriger Pavlov әldekim­dermen shatastyrdy, ne mening jadymnan mýldem shyghyp ketken bolyp shyghady ghoy. Búl mәseleni jasyrudyn, onyng ýstine kýnde­likke jazylghan jaydy (әriyne men Pavlov qastandyq oimen jala japty dey almaymyn) býgip qaludyng eshqanday da qajettiligi tuyp otyrghan joq. Men dәl qazirgi uaqytqa deyin ol adammen tanys emes ekenime senimdimin jәne sol pikirde qalamyn. Maghan týsiniksizdigi sol, eger de ol adam­men (Pavlovpen) ózining kýnde­liginde jazylghanynday "eki saghat boyy shay iship, әngimelesken" bolsam, onda ony nege jasyra­myn. Onyng ýstine Pavlov qo­naqqa barghan Ýkibaevtar 1919 jyldyng jazynan bastap Semey qalasynda túrghan emes, sonday-aq, bir ret kezigip qalghan kóldeneng kók attygha (Pavlovqa) qanday maqsatpen jәne qanday jaghdayda oghan syrymdy ashuym mýmkin. Eger de búl aighaq ras bolsa, onda ol kezdesu 1919 jy­ly (Kolchak ýkimetining túsynda) ótken shyghar? Búl sózding anyq dәleli retinde mynany aita ala­myn: men 1919 jyly Ýki­baev­tardyng ýiining bir bólmesinde pәterde túrdym, sol jyly qys boyy men guberniyalyq Zemstvonyng bastyghynyng orynbasary mindetin atqardym, ony qysqartyp, "Gubzem" deytin. Sondyqtan da Pavlov "Gubzem" degendi "Zav­gubzemotdelmen" - Guberniyalyq jer bólimining mengerushisi degen­men shatastyryp otyrmasa. Búl jaghdaydyng týsiniksizdigi mening oiymsha dәriger Pavlov meni әlde­bireulermen shatastyrdy nemese mening әr kezdegi istegen qyzmet ornymdy (1919 jylghy men 1921 jylghy) janylystyryp jazyp otyr degen kýdikke iytermeleydi. Qalay degenmen de, men búl qú­jatqa eshqanday sayasy mәn bermeymin, sebebi, sayasattan sәl-sәl habary bar adam ózi tanymay­tyn, kezdeysoq úshyras­qan kóldeneng kók attygha my­na tergeu­shining "bel­gili bir sayasy toptyng úiymdastyrylghan әre­keti" dep aiyptap otyr­ghan mәselesi jóninde aita qoiy ekitalay.

2. Maghan taghy da mynaday (tergeushining auyzeki әngimesi bo­yyn­sha, әitpese, jazba qú­jattardy men kórgemin joq) aiyptar ta­ghypty:

a/ maghan: 1924 jyly ótken Alash (Qazirgi Jana Semey - avt.) au­dandyq-auyldyq odaq­tar­­dyng (moyynse­riktik­teri­ning - avt.) ókil­de­rining qúryltayynyng saylauyn basqarghansyn-deydi. (Men ol moyyn­se­riktik­terding qúrylta­yy­na qa­tysqamyn joq jә­ne saylau ótken jerden 200 shaqyrymday qashyq jer­de demalyp jatqa­myn). Al 1925 jylghy qú­­ryltaydaghy mening ja­saghan bayandamama ke­le­tin bolsaq, onda men qyr elindegi qos­­shylar odaghynyng moyynserik­tik­­terining (kooperatiyv) qúryly­syna ghana toqtalghamyn. Mening moyyn­serik turaly pikirimdi jәne ondaghy bayandamamnyng mazmúnymen qos­shylar odaghynyng qaulysynyng hattamasynan tanysugha bolady.

b/. Meni osynda - Qyzylorda qalasynda otyryp-aq, 1925-26 jyldary Semey uezindegi Medet /Medeu-?/ bolysyndaghy ru talasyna basshylyq etti, yaghni, "ru basy­laryn taghayyndady" - deydi. Múny kәdimgi tirshilikpen qalay baylanystyrugha bolady ózi... Bizding ólkedegi uezdik, bolystyq mekeme­lerdi bylay qoyyp, ortalyqta­rymyzdyng ózi guberniyalyq orta­lyqtarmen әzer baylanysyp, ózining mindetin әzer atqaryp otyr. (Onyng barlyghy jerding tym qashyqty­ghynan ghoy). Jalpy alghanda, keybir jeke adamdy belgili bir әleumettik toptyng is-әreketteri ýshin kinәlau­dyng ózi әdilettilikke jata ma?

Meni sonau Medet bolysyndaghy rulyq tartysqa baylanystyru ýshin de bir týisikke týsinikti, aqylgha syiymdy syltau kerek emes pe: ol ýshin aighaghy tolyq aiyp taghylyp, uaqyt pen ara qashyqtyqtyng ara­syn eseptep baryp kinә aitpay ma.

Onday jaghday bolghan da emes jәne bolmaydy da. Medet boly­synda ótken oqighalardyng bәrine meni kinәlay beretin nesi? Atalghan rulardyng ózara talas-tartysyna mening eshqandayda qatysym joq ekenin ashyq mәlimdeymin jәne odan ýzildi-kesildi bas tartamyn.

Meni búl ru talasyna bayla­nystyryp túrghan oqigha 1917 jәne 18 jyldary bolghan. Oblystyq qazaq komiytetining (onyng qúra­mynda men de bar edim) sol bolys­ta 40 jyl boyy ýzbey bolysnay­lyqqa saylanyp kelgen Moldabaev­tardy biylik tizginine engizbey qoyy bolsa kerek. Biz ol kezde tek qana eldik, tónkeristik maqsatty kóz­dedik, eshqanday da rulyq mýddeni kózge ilgemiz joq. Sodan bastap zamannyng yghyna qaray jyghylyp, әr qily jolyn tapqan Molda­baevtar ózining qas jauy retinde tek qana meni qarauylgha alyp (men de sol bolystyng adamymyn, al qazaq komiyteti bolsa sol kezde-aq tarap ketken) andumen keledi. Eng bastysy - búl arandatu oghan emes, sol Moldabaevtarmen etene aralasqan jәne aralasyp jýrgen mening keybir "dostaryma" qajet bolyp otyr. Mine, býkil isting mәnisin týsindirip beretin jay osy. Basqasha boluy mýmkin emes.

3. Búghan qosymsha meni taghy da: әldebir jer turaly erekshe saya­satty jýrgizushilerding kósemi dep aiyptapty. Oghan "dәlel" retinde qalalyq baqshada keshki as iship otyrghanda Omarov joldaspen әngimeleskenim alynypty /Mening Omarov joldasqa jazghan hatymdy qaranyz/.

"Mening jer mәselesi turaly pikirim tergeuding hattamasynda bayan­­dalghan. 1921-22 jyldan keyin jer mәselesimen ainalysqan emespin".

Osydan keyin taghy da súraqta jer mәselesine basa nazar audaryl­ghan. Keybir jauaptardyng ishinara qaytalanatynday kóringenine qaramastan, tyng derekter men dәleldi qisyndar keltirilgendikten de qysqartpay úsynamyz.

"Sizden ótinerim: mening Omarovpen, Súltanbekovpen betpe-bet kezdestiru turaly tilegime qarsy bolmasanyz eken, sebebi, tergeushining aituy boyynsha, meni Omarovtyng (jәne) bolystyng kórsetui boyynsha jauapqa tartqan eken, sonday-aq jergilikti gazetke mening Omarovqa jazghan ashyq hatymdy jariyalatugha mýmkindik berseniz eken.

...Búl tergeuge tәn bir sәikes­sizdik sol, jogharydaghy keltirilgen tarmaqtardyng barlyghy da bir-birimen jalghan jeleu arqyly jal­ghanghan, esh naqty aighaqsyz jalang sózge qúrylghan. Búdan kelip mynaday zandy súraq tuady: egerde 1919-1929 jyldardyng arasyndaghy is-әreketim ýzdiksiz ziyankestikpen astasyp jatsa, onda meni nege der kezinde ústamady, nege osy uaqytqa deyin meni qyzmetimde tynysh jýrgizdi? Qanday adam (baqylau organdary jaghynan) mening sonday asa qauipti qastandyghymnyng órshui­ne jol berip, ishmerezdik jasaghan?!

Jogharyda bayandalghan jaylardy taldasaq, onda býkil tergeu bary­synyng bir jaqty ýstirt jýrgizil­genin, mening eshqandayda aiybym­nyng joqtyghyn, "ýzdiksiz jasaghan ziyankestigim" turaly aitpaghannyng ózinde, ózimning arymdy ózimning qorghauyma eshqandayda mýmkindik berilmey otyr. Ayybymdy aighaq­taytynday eshqanday naqty derek­ter men qújattar maghan kórsetilgen joq, shyndyqty qalpyna keltiru ýshin tergeushilerge kómek kórse­tetindey bolmashy mýmkindik ja­sau­gha da múrsat bermey, isti GPU-ding kollegiyasyna jiberip qoydy.

Mening senimim boyynsha, mún­day synarjaq tergeuding jýrgi­ziluine, birinshiden: taghylghan aiyp­tyng barlyghy aram, jalaqor adam­dardyng ósegine qúrylghan (bizding Qazaqstanda múnday jaylar óte jii kezdesedi) kórsetindiler bolghandyq­tan da, GPU-ding ózin jansaq jolgha salyp jiberui; mening ótken kezen­degi búrynghy "Alash­orda" túsyn­daghy qayratkerligim turaly, reti kelgende aita keteyin, búl is-әreke­timiz VSIK Preziy­diumynyng qau­ly­sy /1919 jylghy jәne 1920 jyl­ghy/ arqyly keshirim jasalghan, bir­jaqty pikir týngi bolsa kerek. Tipti men býgingi qyz­metim ýshin emes sol ótken uaqyt­taghy qayratkerligim ýshin aiypqa tartyp otyrghan joq pa eken dep te kýdiktenemin, sebebi, men songhy 9 jylda kenes ókimetine adal qyzmet ettim.

Jogharydaghy mәlimetterime oray jәne 86 kýnnen beri eshqanday kinәsiz tútqynda otyruyma bayla­nysty: sizding jeke óziniz tergeu isimen tanysyp, tiyanaqty әri әdil tekserip, mening әdiletti talapta­rymnan tiyisti qorytyndy shygha­ruy­nyzdy súraymyn.

Mening búl mәlimetterimdi mening tergeu isime tirkep qongynyzdy ótinemin.

Qosymsha retinde Omarovqa jazylghan ashyq hatty salyp otyrmyn.

9.I. 1929 jyl. Qyzylorda".

Súraq-jauap barysynda Halel Ghabbasov tergeushilerding isti sauatsyz jýrgizip jatqanyna ashyq narazylyq bildirumen bolyp, olar­dy ózine qarsy qoyyp alghandyghy angharylady. Aryzda kórsetilgen Eldes Omarovqa arnalghan ashyq hat pen jergilikti gazetke jariyalaugha úsynylghan mәlimdeme iske tirkelmegen. Búdan keyin de osy mazmúndas ótinishter jazylghan. Biraq bәri de ayaqsyz jәne jauap­syz qalghan. Onyng ornyna tergeu­shiler Halel Ghabbasovqa ózining qatelerin moyyndap respubliy­kalyq baspasózde ashyq hat jariya­laudy qaytalap úsynghan jәne soghan qysym kórsetuding nәtiyje­sinde "mәjbýr de bolghan" siyaqty. Tómendegi jauaptan sonday sal­qyndyq bayqalady.

"PP OGPU-ding Shyghys bólimining bastyghy Petrov joldasqa 25/I.29 jyl.

Sizding eskertpelerinizge ...(jauap).

Áriyne, sizding "jalpy últtyq erekeshelik" degeninizdi - onyng ishinde (halyqtyn) әleumettik ten­sizdik pen qoghamgha tәn erekshe­likterding bar ekendigin men moyyndaugha mәjbýr boldym jәne ony anyq týsindim.

Sonymen qatar aitylyp otyrghan jaghday men Qazan tónke­ri­sining jasampazdyq kýshine degen senimsizdik te sol mәselege tikeley baylanysty, onyng ishinde bizding qazaq halqynyng jeke mem­lekettigin qúru mýmkindigining tu­ghan­dyghy. Sol arqyly ony ezgi­den qútqarudyng qajettigi jәne aldaghy uaqytta ony mәdeny eko­nomikalyq damuyna negiz qala­natyndyghy turaly "izdenisteri­miz de" sodan tuyndap otyr.

Qazan tónkerisi - mening iydeya­larymnyng negizgi nysanasy boyynsha últtardy qanaudyng temir shynjyryn ýzdi, olardyng jeke memleket boluyna mýmkin­dik ashty, iydeologiyadan (otarlau­shy - avt.) tuyndaytyn eski qoghamdyq ekonomikanyng negizin joydy, sonday-aq tirshilik etuding jana negizin qalady jәne qalap ta jatyr. Ol ózining búdan keyingi maqsatty qozghalysyna, qatygez taptyq shayqasyna qadam basty, múny qoghamnyng mazmúny retinde ózine sinirip aldy, barlyq "qún­dylyqtardy" da sonday baghytpen qaytadan baghalay bastady, sóitip, ózining alghan betinen qaytpaytyn tvorchestvolyq erik-kýshine týp­kilikti kóz jetkizdi.

Osynau auqymdy qozghalys jana qoghamdyq qarym-qatynasty talap etedi jәne ol sol qozgha­lystyng túsynda ómir sýrip otyr­ghandar ýshin taghdyrdyng tauqyme­tinsiz ótpeydi. Tipti, ólgenderding ózi ýsh kýnnen keyin kórge de ýirenedi deydi ghoy, al adam - zat emes, sonday-aq iydeologiya dege­nimiz de - kýresting qatyp qalghan týri emes. Júrttyng bәrine ortaq qasiyetten mening tys qalmauym tabighy nәrse.

Mening oi-sanamdaghy sheshushi ózgeris erterek, 1918 jyldyng kýzi men 1919 jyldyng jazynda: biz birneshe sayasy jýieni, biz ish tartqan qoghamdy basymyzdan keshken son, elimizding basyna týsken qoghamdyq qiynshy­lyq­tar­dy sheshe almaytynymyzgha, bizding maqsatymyzdyng orynda­luyna tabighattyng ózi sәtti ýilesimdilik tanytpaghanyna is jýzinde kózimiz jetken song - bastalyp edi. Biraq ta, mening sanamdaghy búl ózgeris pen senim - kenes qyzmetinde istegen songhy 9 jylda, әsirese, keyingi 4-5 jylda, ótken ómirimning mәn-maghynasyn qorytyndylap, kórgenderimdi sanamda salmaqtap, taldau jasap, jana qoghamdyq ózgerister men naqty jetis­tikterdi sezingen song baryp nyqtap ornygha bastady. Eng sonynda, mening últymnyng negizgi mәiegi, eng ónimdi jәne kópshilik bóligi (ortashalar men kedeyler) júmysshy, sharualar tobynyng qúramdas jigi retinde kenes ókimetining ong kózine ilingenin jәne ózining taghdyryn songhysy­men (Kenes ókimetimen) bayla­nys­tyratynyn kórgen song baryp myqtap ornygha bastady.

Mening shyn jýrekten shyq­qan payymdauym boyynsha, kimde-kim ózining halqyn sýise, kimde-kim oghan adal qyzmet etudi ózining ómirlik maqsatym dep týsinse - búl adamnyng tanday­tyn jalghyz-aq joly qaldy, ol Kenes ýkimetining sheshimin oryndau jәne soghan adal qyzmet etu. Mening sizderge talmastan-aynymastan; toghyz jyl boyy kenes ókimetine adal qyzmet etke­nimdi, búl ókimetke qarsy baghyttaghan eshqanday topqa qosylmaghanymdy jәne qosyl­maytynymdy qayta-qayta tәp­tish­tep aityp - aita beruimning sebebi osy.

Mening búl "kredomnyn" (latyn qarpimen jazylghan - avt.) negizgi mazmúny 1925 jyly Semey guberniyalyq komiytetining atyna jazylghan mәlimdememnen, tergeu barysynda qoyylghan kenestik qúrylym turaly súraq­targha bergen jauabymnan anyq bayqalady, qysqasyn aitqanda, mening osy "tolghau - minәja­tymnyn" ózi de sony kórsetedi.

Mening búl mәlimdememdi Vollenberg joldasqa - onyng atyna 29 jyly 9/I kýni jazylghan mәlimetimmen birge tirkep, soghan tabys etudi, al aryzdyng kó­shirmesin RSFSR-ding bas Proku­rory Krylenko joldasqa onyng atyna jazylyp, 29-jyldyng 14/I kýni №3 kameragha kelgen Res­publika Prokurorynyng kómek­shisi Musin arqyly berip jiber­gen mәlimdeme qosymsha retin­de salyp jiberuinizdi ótinemin.

25/I-29 jyl Halel Ghabbasov (qoly qoyylghan)".

Halel Ghabbasovtyng búl mә­lim­demeni qysastyqpen jazghany anyq tanylady. Astarly keketu de bar. "Alashordashylardyng " halyq ýshin kenes ókimetine qyz­met isteyik" degen "iydeyasynyn" úshqyny bar. Tergeu barysynda Bas Prokurordyng kómekshisi kelip ketken. Sonday-aq әdildik dәmetip SSSR-ding Bas Proku­rory Krylenkogha hat jazghan. Al onyng múny oqugha uaqyty da, qúlqy da joq edi. Bәri de sonyng ózining "bastamasy" әri "tapsyr­masy" bolatyn. Osydan keyin ile-shala; yaghni, eki kýnnen keyin, 1929 jyly 27 qantar kýni, Qyzylorda qalasynda ýshtikting qaulysy shyghyp, ony aiypty dep ýkim shygharghan. Onyng sonyna: "Men ózimdi aiyptymyn dep sanamay­myn. H. Ghabbasov" - dep qol qoyghan. Halel Ghabba­sovtyng sú­raq-jauaptary "Kenes ókimetine qarsy qaruly kóterilis dayynd­aghan" ózge de 71 adamnyng isine qosa tirkeldi.

Tek sot arqyly ýkim shygharu ghana qaldy. Ýkim shyqty da. Sot Halel Ghabbasovty 1930 jyly sәuirde atu jazasyna kesti. Ol osy istegi eshqanday keshirimge jatpaghan, eng joghary ýkim oryndalghan tórt adamnyng biri boldy, yaghni, atyldy.

 

0 pikir