Jýz - territoriyalyq-әkimshilik birlestik
«Tausylmas kóp syr estidim,
Adamynan ýsh jýzdin.
Tere berseng tabylar,
Ádil kisi bolghan son,
Jýrek ansap saghynar.
Sóz jәrdemin kórsetken,
Azdap aitsam mynalar:
Birinshisi Bekasyl,
Toqsan ýsh jasta jónedi,
Qoqandaghy handardyn,
Tórteuin kórdim dep edi» («Tóle biyding tarihy» jyry -1941 j.)
dep jyrlaghan Qazanghap Baybolúlynyng (1889-1945) jyrlaryn oqyp otyrsaq, 17-ghasyrdyng basynda, yaghny Ensegey boyly er Esim hannyng túsynda "Jýz" atauynyng ornynda "Úlys" sózi qoldanylghan sekildi..
Tómende osy mәseleni zerttegen ghalymdardyng pikirin berip otyrmyz.
S.Amanjolov: "Qazaq eli, jeri ýsh jýzge mongholdargha deyingi kezende X-XII ghasyrlarda bólindi"
Sh.Uәlihanov: «Altyn Orda memleketining ydyrauy kezinde qazaqtar ózderi kóship jýretin jerlerde óz qúqyqtaryn qamtamasyz etu ýshin osynday ýlken odaqtar qúrghan".
V.Bartolid: "Qazaq jýzderining payda boluyna geografiyalyq faktor әser etti. Tabighiy-geografiyalyq jaghdaygha iykemdelu jәne aumaqtyq oqshaulanu jýzderding mәdeniy-sharuashylyq erekshelikterin qalyptastyrdy"
M.P.Vyatkiyn: "Jýzderding qúryluyna tabighiy-geografiyalyq sebeptermen qatar, sayasy oqighalar әser etti. Jekelegen ordalar erekshe sayasy odaqtar retinde HVI ghasyrda qalyptasty"
N.A.Aristov: «Jýzderge birigu jonghar shapqynshylyghy kezinde shyqqan".
T.IY.Súltanov: “XVI ghasyrdyng ekinshi jartysynda úlys jýiesi birtindep jýzderge auysqan"
M.S.Múqanov: Qazaqtyng jýzderi etnoәleumettik aghzanyng joghary sanattarynyng biri. "Etnoәleumettik organizm" dep etnostyq, әleumettik, sharuashylyq, sayasy birlestikterdi týsinemiz.
Ózderiniz bayqap otyrghanday ghalymdardyng eshbirinen "Jýz - tuys ru-taypalar birlestigi" degen pikirdi tappaysyz.. Sondyqtan, "Jýz" úghymyn tuystyq jaqyndyqty bildiretin atau degen senimnen qútylatyn kez jetti.
Qazaqtyng arasyna jik salyp, bólshekteudi kókseytin arandatushylar qashanda tabylady. Ondaylargha batyl toytarys berip otyrayyq...
Ómirbek Shynybekúly
Abai.kz
