Belgili qylqobyzshy, janashyl ústaz Ábdimanap Júmabekúly  birde   Abaydyng   ólenderi, audarmalary jәne qara sózderine  qúrastyrylghan  «Maqsatym – til ústartyp, óner shashpaq» atty kitabyn kórsetip,  «biz biletin úly Abaydyng qansha sureti bar?» dep súraq qoymasy bar ma? Abaydyng  ózimiz     kórip  jýrgenin  suretin aitqanymda,  «ol ras, al myna kitaptyng syrtyndaghy jas  Abaydyng   sureti, al ishinde ol turaly jazylghan» dep kitapty úsyndy.

Kitaptyn  múqabasynyng syrtyndaghy jas Abaydyng suretti kórip,  sener-senbesimdi bilmedim. Úly kemengerding kitabyn   professor  Beken Sherubaev qúrastyryp,  «Bilim» baspasynan  ekinshi ret ishinara tolyqtyrylyp, 2013 jyly 2000 danamen  jaryqqa shygharypty. Múnda  aqynnyng  ólenderi, audarmalary jәne qara sózderinen basqa,  Abaydyng 1868 jyly 23 jasyndaghy sureti turaly material  berilipti.  Suretti kitapqa   qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining janashyry, últtyq qúndylyqqa qashanda nazarynda  tys qaldyrmay jýretin «Bilim» baspasynyng diyrektory  Jarylqasyn Núsqabayúly kirgizgen eken.

– Suretting tarihyna mende qyzyqtym, – deydi Ábdimanap Júmabekúly. – Danyshpan Abaydyn  tuyndylaryna jaryqqa shyghar aldynda Jarylqasyn Núsqabaevtyng esine  búdan 34 jyl búryn, yaghny 1970 jyldyng 2 qazany kýni «Qazaq әdebiyeti» gazetinde úly aqynnyn  tughanyna 125 jyl toluyna oray  ghúlama ghalym Álkey Marghúlannyng «Jas Abaydyng fotobeynesi» atty kólemdi maqalasy jariyalaghany esine týsip,  sony kitapqa  kirgizudi oilapty. Uaqyttyng biraz ótkenine qaramastan Jarylqasyn aghamyz Álekenning qyzy Dәnelge ótinish jasap,  sol bir qúndy materialyn súratypty. Áke múrasyn sarymayday saqtap jýrgen ghúlama ghalymnyng qyzy  Jәkenning ótinishin oryndaghan. Gazet Álkey Haqanúlynyn  «Jas Abaydyng fotobeynesi» atty kólemdi materialyn  basylym 1-betinen bastap,  jalghasyn    bir betke  suretimen týgel bergen.  Sol qúndy dýnie kitapqa esh ózgersizsiz engizilgen.   Ghalym   tarihymyz ben mәdeniyetimizge qatysty belgili adamdardyng beyneleri arhiv qazynasynda baryn aita kelip, olardyng bir alibom bolatyn jetkizgen. Solardyng ishinde Abaydyn, Dәuletkereydin, Aqan serinin, Jayau Músanyng jәne Shóje aqynnyng suretterin kezdestirgenin aitady. Osylardyng ishinde avtor jas Abaydyng fotobeynesin kórsetudi maqsat etken.

Jas Abaydyn  arhivte saqtaluyn  ghúlama ghalym  sol uaqyttaghy  jaghdaymen baylanystarady.  Yaghny jas Abaydyng fotogha  birinshi ret týsui 1868 jyly Resey patshasy Aleksandr II-ning úly knyazi Vladimirding Kýnbatys Sibirdi aralaugha shyghyp, Ombygha  keluine baylanysty  bolghan.  Onyn  qyr qazaqtarynyng ortasyna kelui – sol kezdegi  ýlken sayasy mәsele – «Jana zandy» jýzege asyrugha, qazaq búqarasyn alym-salyq beruge mindetti  etip, imperiyagha baghynudy moyyndau edi» dep jazady avtor. Patsha úlynyng sapary jóninde tabylghan materialdar men suretter Peterbor  múraghatynda saqtalyp, olardyn  qanday papkagha tigilgeni turaly  Álkey Marghúlan kórsetip te jazghan.

Maqalada  patsha úlynyng qazaq eline keluine búl jaqta erekshe dayyndalyp, onyng qauipsizdigi qatty eskerilgeni aitylady. Búl turaly ghalym tyng derekter de keltiredi. Tipti Aleksandr II úlynyng qauipsizdigine arnayy jarlyq shygharghan. «At aidaushylar bir ghana senimdi adamdar bolsyn. Olardy senimdi etu ýshin birneshe kýn  Ombyda jinap, ýiretu kerek. Pәueskege senimdi, myqty, juas attar jegilsin. Osynday attar jәne at aidaushydar kýni búryn  oryn-oryndarynda dayyn túrsyn» degen jarlyq bolypty.  Múnday jauapty júmysty atqaru general-gubernatorgha da onay soqpaghan. Patshagha qaraghan el ishindegi senimdi adamdardy izdep, sharuany oidaghyday atqara alatyndaryn taba bilgen. Solardyng biri, Kenesary kóterilisi kezinde jasyryn  tynshylyqpen senimdi bolghan Túrlybek Kóshenov shaqyrylyp,  tapsyrma berilgen eken. Ol búl júmysty oidaghyday atqarugha ant berip, knyazidi Ertis boyyndaghy qazaq auyldaryn aralatyp,  baratyn jerlerine aman-esen qaytaruyna kepildik bergen. Túrlybek knyaziding jýretin jerlerine  jaqsy at, senimdi at aidaushylar qoidy ózining moyyna alady. Knyazi ben onyng nókerlerine  sәigýlik attar kerek bolghan. Ony da Túrlybek jaqsy oryndap,  tapsyrma berushilerding seniminen shyghypty.

Knyazi Samara qalasynan shyghyp, Orynborgha, búdan keyin Troisk, Qyzyljardy basyp  ótip, Ombygha  toqtaydy.  Múnda bir júma bolyp, qazaq halqynyng oiyn-sauyghyn tamashalap,   basshylarymen  kezdesedi.  Sapardyn  jalghasy Pavlodar, Semeyde ótedi. Semeyde biraz kýn ayaldaghan qonaq Óskemen, Búqtyrma, Zyryan jәne Kókpektide  de bolady. Atauly oqighagha eldegi agha súltandar da qatysyp, sharanyng oidaghyday ótuine ýles qosqany Álkey Haqanúly maqalasynan anyq angharylady. Patsha úlynyng búl sapary sәtti boluy ýshin onymen birge  sol kezdegi belgili adamdar da  ilesip jýrgen.  Búrynghy  Orynbor   qazaqtaryn biylegen graf Perovskiy, kontr-admiral Bok, general Litvinov, akademik Meyndorf,  dәriger Enkof, hatshy Sytin jәne basqa kýtushiler men aspazdar, anshylar da bolypty.   Knyazidi Omby tóniregindegi saparynda qarsy alugha  Shynghys Uәlihanov bala-shaghasymen baryp,  qúttyqtau sóz sóilepti.  Búl kezdesu  de joghary dengeyde ótip, ýlken toygha jalghasqan. Saltanatty toyda sәigýlikter jarysy, әdemi ýiler tigilip,  qazaqtyng aqyndary, әnshi-kýishileri, baluandar men halyq arasynan shyqqan sheberler qatysqan, kórmeler de úiymdastyrylghan. Tipten knyazigha  zerigerlik, kilem toqu, órmek toqu, syrmaq, týskiyiz ónerin kórsetude josparlanypty. Akademik Álkey Marghúlan osy bir sapar turaly  әrbir agha súltandardyng qalay dayyndalyp jatqandyghy  turaly   general-gubernatorgha habarlaghan hattarynnan da ýzindi keltirgen. Olar ózderining qaramaghyndaghy bolystardyng    dayyndyqtaryn da jazghan. Sonday-aq, joghary jaqtan da týrli tapsyrmalar da berilipti. «Sizding ólkede jýretin andarmen tanystyrsanyz, býrkit, qarshygha, túighyn, súnghar siyaqty sayat qústaryn kórsetseniz. Andy, әriyne, terisimen ghana kórsetuge  bolmaydy. Olardy anshy,  sayatshylargha tapsyryp qoyynyz» dep,    Aqmola duanynyn  agha súltany Ibragim Jayyqbaevqa hat jazghan.

Toydy ótkizuge qyrdyng bes duan elining adamdary jylqysyn, qoyyn aidap tegis barghan. Aqmola duanynyng qazaqtaryn bastap barushy-Iragim Jayyqbaev, Atbasar qazaqtaryn  bastaushylar- Jantóre Janaev, Aqqoshqar Kishkentaev, Janaydar Orynbaev,  Biymende Erdenov,  Beken Saydaliyn, t.b. Qarqaraly duanynan Shalghymbay Biraliyn, Jýsip Alshynbaev, Kópbay Esetov, Músatay Tәttimbetov, Aqay Baymúryn, Bode Esbaev, t.b. Kókshetaudan Músa, Álibek Zilqarinder, Sapolat Janqariyn, balalarymen Shynghys Uәlihanov barady.

Knyaziben kezdesu toyyna ýsh mynnan asa qazaqtar kelgen, toygha arnalyp ýsh mynday jylqy,  segiz  mynday qoy aidalyp kelip, soyys jasalghan.Toy 10-14 mausym kýnderi ótken. Mausymnyng 13- kýni knyazi agha súltandar men biylerdi, el biyleushi qazaqtardy ózine shaqyryp,  kezdesu ótkizip,  olargha  altyn, brilliantpen  bezegen saghattar, saqina-jýzikter syilapty.

Knyaziding osy kezdesuinde  әr oblystan kelgen ókilderdi, óz jerlerinin  adamdarymen fotogha da týsiripti. Osy suret jayly ghúlama ghalym  «sodan bizding zamanymyzgha kelip jetkeni tórteu» dep jazady.  Olar-  «Qazaqtyng bolys-biyleri», «Semey oblysynan qaraytyn qazaqtardyng ókilderi»,  «Aqmola qazaqtarynyng ókilderi», «Kókshetau aimaghynyng súltandary, biyleri» dese, «Fotograf Kessler jýzge tarta fotosuret týsirgen» deydi ghalym. Búl suretterding barlyghy tamasha dey kele, Álkey Haqanúly  onyng ishindegi jas Abaydyng suretine  erekshe toqtalady.  Abay Kesslerding «Deputasiya Kirgiz Semipalatinskoy oblastiy»  degen fotosynda surettelgen. Búl turaly  maqalada: «Múnda barlyghy    14 kisi týsken. Onyng ishinde  Músa, Shalghynbay,  ol ekeuining ortasynda voennyy gubernator Okolinichiy, Músanyn  ong jaghynda  jas Abay, Shalghynbaydyn  sol jaghynda otyrghandar sol kezdegi Qarqaraly duanynyng qazylary Kópbay Esetov pen  Malybay Bayghútty  boluy kerek. Búlardyng bәri  syily týrde, oryndyqta otyr. Olardyng arqasynda túrghandardyng ishinde (soldan  ongha qaray) Qúsayyn Botaev, týri Túrashqa úqsaghan Qúnanbaydyng bir balasy Qúdayberdi bolugha tiyis. Abay men Qúdayberdi, Músa ýsheui sol kezdegi sypayy qonyr kiyimmen týsse, ózgeleri jarqyrap, oqamen jiyektelgen  ken  shapandarmen týsken. Keybireuleri (Kópbay Esetov) qylysh asynyp týsken. Aldynda sypayy týrde otyrghan eki jigitting bireui  Músatay Tәttimbetov bolsa, endi bireui Jýsip Alshynbaev boluy kerek. Óitkeni Abaydan  keyin búl topta ol  ekeuinen jastauy bolugha mýmkin emes» dep jazady. Búl kezde  Abay 23 jasta bolypty.  Ghúlama ghalym Kesslerding fotosyndaghy    Abay -oygha batqan jas kemenger, aqylymen,  ruhany kýshimen   kópshilikti ózine qaratqan  jigit- aghasy. «Onyng baysaldy, manghaz týrinen bilimnin, oidyn, sezimnin, súlulyqtyng anqyghan  kýshti  lebi kórinedi» dey kele, bet-peynesining erekshelikterine toqtalyp,  әsirese,  onyn  kelisti-bas  beynesi» deydi. «Sonymen birge, jas Abay men qart Abaydy sipattaytyn úqsastyqtary- jazyq mandayy,  qas pen qabaghy, kózi, múrny dese, eki fotonyn  ekeui de Abaygha tәn nәrse-onyng qas pen qabaghynyng arasynyng keng boluy, kózining túnyq ashyq kelui, jaq pen tanau arasyndaghy ezudegi kólenkelerding ashyq surettelui» dep jazady avtor.  «Abaydyng balalary – Túraghúldyn, Ábdirahmannyn, Maghauiyanyng qas-qabaqtary da óte ashyq, ken, jas Abaydan aumaydy»  dep baghasyn beredi. Materialda,  sonymen qatar Abaydyng kiyimine de mәn berilip, avtor Kesslerding suretinde jas Abay tolyq  denesimen otyryp týskendigin jaza kelip,  kiygen kiyimi – basynda kesteli  taqiya, ayaghynda  kebis-mәsi, sym shalbary turaly da toqtalghan.

Patsha úlynyng qyr qazaqtaryna aralau sapary turaly týsirilgen suretter aragha 20 jyly ótken son, yaghny 1891 jyly Nikolay II-ning Ombygha sayahaty  kezinde, Ertis boyynda  úlan-asyr toy ótip, ýlken kórmede kórsetilipti.

«Patshazada Ombygha keler qarsanynda  múnda baytaq kórme  úiymdastyrylghan. Onda kórsetilgeni kóbinese eski suretter men fotolar. Onyng ishinde  kózge týsetin ýlken ýlken formatty kartonmen jasalghan 50 foto, ony kelistire  týsirushi Kessler. Búl 50 fotony alibom  týrine ainaldyryp, syrtynda kýmis jazuy bar futlyargha saqtap qoyghan»  dep jazypty Álkey Haqanúly.  Búl suretterdi  Nikolay Peterborgha  qaytqanda   ózimen birge alyp ketip,    qorgha  tapsyrghan eken. Al Uhtomskiy sureterding birtalayyn «Nikolay II-nin  kýnshyghysqa  sayahaty» atty kitabyna paydalanyp, Kesslerding ózi qoyghan attaryn ózgertkenin jazady ghúlama ghalym. Mysaly, Kesslerding «Qazaqtyng bolys-biyleri» degen fotosyn Uhtomskiy «Vossoedinivshiysya s Moskvskoy rusiu Turan»  dep beripti. Búdan keyin Kesslerdin  fotolaryn basqa da baspalar,  belgili  geograf Eliyze Reklu jәne basqa sheteldik  baspalarda jaryqqa shygharyp, paydalanghan.

Ghúlama ghalymnyng maqalasynda jas Abaydyng sureti tereng surettelip, onyn  bilimge qúshtarlyghy, orys әdebiyetine jaqyndyghy da sóz bolghan.

«Maqsatym- til ústartap, óner shashpaq» jinaqtaghy taghy bir  tyng dýnie   Abaydyng kýishilik óneri turaly da  derek keltirilgen. Ol belgili kýishi Uәly Bekenovtyn  Abaydyng eki kýiin ózining «Kýy keruen» degen kitabyna kirgizgen jayly aitylsa, jas ónerpaz  Shynghys Jarylqasynnyng 2011-2012 oqu jylynda aqynnyng tughan jerinde ótken dәstýrli Abay oqularynda aqynnyng «Tory jorgha» kýiin oryndap, birinshi oryn alghandyghy jóninde derek aitylady.

Mine,  biz ghúlama ghalym Álkey Marghúlannyng jas Abaydyng fotobeynesi turaly oqyrmangha mәlimet berip otyrmyz. Suretti kórgender «búl Abay emes» dep te aituy yqtimal. Biraq ghalymnyng izdempazdyq, zertteushilik enbegi úlanghayyr ekeni dausyz. Material belgili tarihy oqighagha sýienip, naqty derektermen jazylumen qúndy. Abaydyng asa qabiletti ekenin әkesi Qúnanbay da baghalap, jastayynan biylikke tәrbiyelegen. Abay   bolys bolyp, kóp dauly mәselele sheshuge qatysqan. Úly Abaydyng  úlghayghan shaghyndaghy suretine basqa sureti bar bar bolghanymen,  jas kezindegi suretti elge tanytudyng esh әbestigi joq. Sebebi, bәri shyndyqqa janasyp túr.

Jeksen Alpartegi  

Abai.kz