Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Janalyqtar 9283 15 pikir 1 Tamyz, 2017 saghat 05:44

Zikiriya Jandarbek. Qazaq bolmysyn týrli aghymdar kókparday talaugha týsirip jatyr

Qazaq halqy óz tәuelsizdigin alghaly  26 jyldyng jýzi bolghanymen, sol tәuelsizdik jemisin әli kýnge kóre almay kele jatyr. Resey otarshyldyghynyn, odan Kenes ókimetining bar auyrtpalyghyn moynymen kóterip, asharshylyqty da, sayasy qughyn-sýrgindi de basynan ótkerip, bar qysymdy kórse de qazaq halqy ózining ruhany túghyry men ruhaniy-mәdeny bolmysynan ajyramaghan edi. Al, tәuelsizdik jyldarynda otarshyldyq kezende saqtap qalghan ruhaniy-mәdeny tútastyghy men ruhany túghyrynan ajyrap qalghan jayy bar. Qazirgi kýni qazaq halqyn tiline, dinine, mәdeny baghyt-baghdaryna qaray jiktelgen týrli toptardyng jiyntyghy dep aitugha bolady.

Bar halyq emes, bir otbasynyng ishinde týrli diny aghym men senim jeteginde jýrgender bar  ekenin de moyyndaugha tiyispiz. Onyng sebebi, qazaq halqy bir búghaudan qútylghanymen, tәuelsizdigin ala salysymen odan da qaterli ekinshi búghaudy moynyna salyp alghanyn sezgen joq. Ol «Jahandanu ýderisi» atty qúbyjyq qamyty bolatyn. Tәuelsizdigin jana alghan Qazaq memleketi jahandanu ýderisining shengelindegi quyrshaqqa ainaldy. Qazirgi kýni tәuelsiz Qazaqstan Republikasy atty memleketi bar bolghanymen, últtyq iydeologiyasy joq, qoghamnyng dini-iydeologiyalyq, ruhaniy-mәdeny baghyt baghdaryn men aqparattyq jýiesin ózgelerding qolyna ústatty. Búl qazaq halqynyng ruhany mәdeny tútastyghyna berilgen auyr soqqy boldy. Sonyng saldarynan búl memlekette qazaq halqynyng mýddesi men maqsat-múraty ýshin jasalyp jatqan eshnәrse joq. Kerisinshe, qazaq halqynyng tili men dininen, ruhaniy-mәdeny bolmysynan ajyratu baghytyndaghy barlyq is-әreketke esik aiqara ashylghan. Al, ony qorghamaq bolghan últ janashyrlary memleketke qauipti adamdar tizimine iligip, qughyngha salynuda. Endi búl aitylghandardyng jalang sóz emes, naqty dәiekteri bar shyndyq ekenin kórseteyik.

Jahandanu ýderisining iyrimine týsken qazirgi qazaq qoghamy sudaghy eskeksiz qayyq siyaqty qayda, qalay qaray jýzip bara jatqanyn anghara almaytyn jaghdayda ekendigin әli kópshilik týsine qoyghan joq. Tәuelsizdikting alghashqy kezeninde jariyalanghan deiydeologizasiya ýderisi qazaq halqyn ózining kim ekendigin bilu jolyna qoyylghan tosqauyl boldy. Últtyn  damu kókjiyekteri, iydeologiyalyq baghyt-baghdary aiqyndalmaghan qoghamda jaghdaydyng solay bolatyndyghyn aityp jatudyng ózi artyq. Alayda, biz osylay toz-toz bolyp, qúryp bara jatyrmyz-au degen oy birli-jarym zar-zamandardyng bolmasa, kópshilik qoghamnyng sanasyna әli kýnge kirip-shyghatyn týri joq. Óitkeni, halyqtyng sanasyn qaytsek bayimyz, qaytsek ana dýniyege, myna dýniyege qol jetkizemiz degen obyrlyq kesel jaylap alghan. Odan qalsa, bәseke, tausylmaytyn toy-tomalaq dýniye-maldy orynsyz shashtyrdy.   Qaryzgha belsheden batqan, bankting krediytin moynyna ilgen halyq qoghamnyng belsendi mýshesi boludan qalyp, sol qaryzdan qaytsem qútylamyn degendi ghana oilaytyn, múrynyn tesip, múryndyq ótkizgen jetektegi ógizge ainaldy. Ar-iman moda men tausylmaytyn oiyn-sauyqtyng jolynda qúrbandyqqa shalyndy. Qazaq ózining úl-qyzyna, ýlken kishige  «aryndy saqta, ardan attama» - dep aita almaytyn dәrejege jetti. Olay aitu adam qúqyghyn búzu bolyp tabylatyn boldy. Ata-babamyz esitpek týgil oiyna da almaghan arsyzdyq pen azghyndyq sanamyzdy selt etkizbeytin dәrejege jetti. Qyzdarymyzdyng abroyy týngi klubtar men tausylmaytyn oiyn-sauyqtardyng bosaghasynda qaldy. Atam qazaq esitpek týgil, týsine kirmegen Lút qauymynyng ókilderi payda bolyp, «Gey parad ótkizemiz» dep úrandatatyn dengeyge jetti.  Materialdyq baylyqqa jýregi baylanghan zamandastarymyz ýshin Atam qazaqtyng «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy» degen ataly sózining qúny bolmay qaldy. Ózining bir sәttik lәzzaty ýshin sol qazaqtyng qyzdarynyng abyroyyn tógip, ardan attatyp jatqan da óz qazaghymyzdyng jigitteri ekendigin bilip te, sezip te jýrmiz. Qazaq jigitterining osynday arsyzdyghynan týnilgen keybir qyzdarymyz ózge halyq ókilderine túrmysqa shyghudy artyq sanaytynyn aityp ta, jazyp ta jýr. Egerde qazaq qoghamy imansyzdyq batpaghyna búdan ary qaray osy qarqynmen bata beretin bolsa, ertengi kýni qazaq halqynyng tarihtan ketetinine dau joq. Óz zamanynda búl turaly Qoja Ahmet Yasauy babamyz bylay dep eskertken bolatyn:

Haq taghala iman ata (syilady) qyldy bizga,

Auual Mústafa rasuly aidy bizge.

Drud etsak quuat berar dinimizga,

Yoq ersa, qylghanlarym oiran erur[1].

Egerde osy joldargha taldau jasap, maghynasyna terenirek ýniletin bolsaq, onda imannan ajyraghan qoghamnyng toqyraugha týsip, kýireytinin, oiran bolatynyn eskertken edi. Ókinishke oray, búl mәselege qazirgi kýni bas qatyryp jatqan eshkim joq. Eng bastysy qazaq qoghamynyng osylay azghyndap bara jatqanyn kórip, sol tyghyryqtan shyghatyn jol izdep jatqan, ózderin ziyaly sanaytyndar arasynda auyzbirshilik joq. Óitkeni, olardyng ózi týrli tarihi, filosofiyalyq, diny baghyttar jeteginde jýr. Eng bastysy qazaq qoghamynyng ruhaniy-mәdeny kókjiyekterin aiqyndaugha tiyis qoghamdyq ghylym salalary әli qazaqtyng tәuelsiz tarihyn da, filosofiyasyn da, últtyq pedagogikasyn da qalyptastyra alghan joq. Al, búl baghytta zertteu júmystaryn jýrgizip, beligili bir nәtiyjelerge jetken mamandargha qoldau joq. Nәtiyjesinde býkil qazaq qoghamy ruhany toqyrau men tyghyryqqa tirelip otyr. Mysaly, әli kýnge qazaqtyng tәuelsiz tarihy jazylghan joq. Onyng sebebi, tәuelsiz tarihty qalyptastyratyn tarihty zertteuding metodologiyalyq negizderi jasalynbady. Osynyng saldarynan qazaq tarihy әli kýnge evrosentristik kózqaras pen markstik tarihty materialistik túrghydan tanu tәsilimen jazylyp keledi. Búl tәsilmen jazylghan tarihta qazaq halqynyng dәstýrli tarihy jadyna oryn joqtyghy eshkimning oiyna kirip te shyqpaydy. Qazirgi qazaq tarihy qazaq turaly qytay ne dedi? Parsy ne dedi? Arab ne dedi? t.b. ne dedi? Ony orys otarshyldary qalay qorytty? Mine, osy negizde qazaq tarihy jazylyp keledi. Al, qazaqtyng ózi óz tarihy turaly ne dep edi? - degen súraqqa jauap joq. Euraziya kenistigindegi memleketterding kýirep, týrkilerding etnikalyq jiktelulerine sebep bolghan negizgi faktorlar tarihshylar nazarynan tys qalyp otyr. Al, ol derekterding bәri qazaq shejireleri men anyz-әpsanalarynda, jyr-dastandarynda jatyr. Al, múnyng zardaby qazirgi qazaq qoghamy ýshin orasan zor bolyp túr. Egerde qazaqtyng dәstýrli diny tanymymen birge órilip jazylghan tarih bolghanda, qazirgi kýni uahhabiyler sonshalyqty yqpalgha ie bolyp, jastardy sonyna erte almaghan bolar edi.

Filosoftar arasynda da qazaq bolmysyna qatysty zertteuleri de bayaghy evrosentistik shenberden asa alghan joq. Jetken jetistikteri Fethulla Gýlenning shygharmalaryn tom-tomdap halyq arasyna taratyp jatqandary bolmasa. Gýlenning jahandanu ýderisining belgili bir tetigi ekendigi qazirgi kýni belgili bola bastady. Al, etnopedagogika salasymen ainalysyp jatqan mamandar turasynda aitpasaq ta bolady. Áriyne, men búl jerde barlyq gumanitarlyq ghylymdar salasyna topyraq shashyp otyrghanday bolyp kórinuim mýmkin. Alayda, bәrimiz bir sәt «últtyng bolashaghy ertengi kýni qalay bolady? - dep oilanyp kórelikshi. «Men últtyng bolashaghy ýshin ne istedim? Istegen isim qazaqty qazaq etip tarih sahnasyna alyp shyqqan ruhany túghyrgha say keledi me?» - dep saual qoyar bolsaq, onda bizde, bizding jasaghan enbekterimizde ruhany túghyrmen sabaqtastyq barlyghyna kózimiz jetpeydi. Óitkeni, biz ózimiz әli «qazaq halqynyng ruhany túghyry qaysy? – degen súraqqa jauap bere alghanymyz joq. Sonyng sebebinen bizding tanym týsinikterimiz әrtýrli. Birimizdi birimiz qoldamay, alauyz bolyp jýruimizding ózi ruhany túghyrymyzdy tanymauymyzben tikeley baylanysty. Tanym týsinigimizdegi alalyq qazaqtyng ruhany bolmysynyng talaugha týsuine yqpal etip otyr. Mysaly, qazirgi dindarlardyng qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna qarsy shabuylyna ara týsip jatqandar qatarynda ziyaly qauym ókilderi, ghalymdar joqtyng qasy. Keybireuleri sol syrttan kelgen diny aghymdardyng soyylyn soghyp, solardyng jolynyng dúrystyghyn dәleldep, ghylymy ataqtaryn qorghap jatqandar da bar. Búl aitylyp otyrghan mәseleler tek ghylymmen ainalysatyn, ózderin ziyaly sanaytyn mamandargha ghana qatysty.

Al, bilim salasynyng hәli odan da mýshkil. Elimizding bilim salasynyng búrynghy qalyptasqan bilim jýiesinen bas tartyp, europalyq jýiege kóshui, Balon ýderisi qauymdastyghyna mýshe boluy, elimizdegi bilim salasyn kýiretuge әkeldi desek artyq aitqandyq emes. Mektepterde emtihannyng tolyghymen test jýiesine kóshirilui, sauatsyz úrpaqtyng qalyptasuyna әkeldi. Mektepte bilim almay, tek test jattaumen bitiretin shәkirtter ruhany kemtar, sauatsyz tobyrgha ainalyp kele jatqandyghy eshkimge jasyryn emes. Qazirgi jogharghy oqu ornyna týsken jastardyng kópshiligi sauatsyz bolatynyn uniyversiytetke týsken birinshi kurs studentterinen kórip jýrmiz. Diktant jazghyzsan, aralarynan qatesiz, sauatty jazatyn student bir-jarym ghana shyghady. Bir sóilemnen bes, on qate jiberetinder de tabylady. Al, әdebiyet pәnin oqu arqyly qazaq ruhaniatynan susyndaugha tiyis jas úrpaq qazaqtyng auyz әdebiyetinen, jyr-dastandarynan, Abay, Shәkәrim t.b. úlylarynyng ruhany múralarynan mýldem maqúrym qaldy. Qazaqstan tarihy, t.b. pәnder turaly aitpasa da bolady. Demek, qazirgi mektep bitirushi týlekter qazaq ruhaniatynan mýlde habarsyz, quys keude bolyp bitirip jatyr desek artyq aitqandyq emes. Ony az deseniz mektepte biylghy jyldan bastap «ýsh túghyrly til» jobasy boyynsha ýsh tildi qatar oqytu, jaratylystanu pәnderin aghylshyn tilinde oqytu qolgha alynbaqshy. Osy kýnge deyin bilimdi qazaq tilinde alyp-aq, ghylymnyng talay shyndaryn baghyndyrghan, qazaqty әlemge tanytqan ghalymdar shyqty aramyzdan. Solardy ghylym shynyna jetkizgen qazaq tili býgin nelikten ghylym tili boludan qaldy? «Qazaq tili ghylym tili bolugha jaramaydy, qazaq tilinde oqityn bolsaq, artta qalamyz,» - dep úrandatyp jýrgenderdiki bos sandyraq. Kez-kelgen ghylym salasyn qazaq tilinde jasaugha bolady.  Ókinishtisi, qazaq tiline qarsy, aghylshyn tilinde oqytudy jón sanaytyndar biylik jýiesinde kóp bolyp túr. Kýzden bastap aghylshyn tilinde jaratylystanu pәnderin oqytu bastalatyn bolsa, qazaqtyng bolashaghyna shabylghan balta qazaqtyng tamyryn shauyp bitirip qaldy dep týsinuimiz kerek. Oqytushy ózi tolyq mengermegen aghylshyn tilinde sabaqty oqushylargha qaytip týsindirmek? Búl ertengi kýni jaratylystanu pәnderinen bilim ala almaghan myndaghan jastar sauatsyzdar tobyn kóbeytip, bolashaqta qazaqty tobyrgha ainaldyrudyng alghyshartyn jasaydy. Múnyng zardaby emtihandy test jýiesine kóshiruden de auyr bolmaq. Test jýiesin engizgende jastar qazaqtyng ruhany qúndylyqtarynan tolyghymen ajyraghan bolsa, endi azdy-kópti jaratylystanu pәnderinen alyp jatqan bilimderinen ajyraydy. Qysqasha aitqanda, qazirgi býkil bilim jýiesindegi jýrgizilip jatqan reformalardyng týpki maqsaty - qazaqty ruhaniy-mәdeny bolmysynan da, ghylymy tanym-týisiginen de tolyq ajyraghan tobyrgha ainaldyru bolyp otyr. Qabdesh Júmadilov aghamyzdyng tilimen aitar bolsaq, «Últty joi sayasaty josparly týrde jýrgizilip jatyr». Basqasha aitqanda, jahandanu ýderisining tapsyrysy boyynsha jasalyp otyrghan dýniye. Sheteldik týrli úiymdar men qorlardyng qoghamdyq ómirding týrli salalaryna reforma jasau ýshin ayamay aqsha beruining astarynda nendey qúpiya jatqandyghy endi belgili bola bastady. Maqsat – qazaq halqyn ruhaniy-mәdeny bolmysynan aiyryp, tobyrgha ainaldyru. Tobyrgha ainaldyrghan halyqty tonau da, qalaghan jaghyna qaray baghyttay salu da onay. Olar ol tәjiriybeni «Arab kókteminde» tamasha paydalandy. Olar jaqqan ot qanshama jyldan beri basylar emes. Egerde jahandanu ýderisining qazaq bolmysyna qarsy baghyttalghan әreketi búdan ary jalghasatyn bolsa, onda qazaqty halyq emes, tobyrgha ainaluyn kóksegenderding maqsaty tolyghymen iske asatynyna dau joq. Ol maqsattaryna jetken kezde qazaq ta jahandanu ýderisi tehnologtarynyng qolyndaghy quyrshaqqa ainalady. Qazirgi kýni jastardyng uahhabiylik salafiylik aghym yqpalyna tez týsuining astarynda osy oqu jýiesindegi ruhsyzdandyru sayasatynyng tikeley yqpaly ekendigin moyyndaytyn kez keldi. Qazirding ózinde uahhabiylik salafiylik aghym jetegine ergender Siriya, Aughanstan t.b. memleketterde soghys qimyldaryna qatysyp, qan keship jýr. Búl halyqtyng belgili bir bóligining  tobyrgha ainalghandyghynyng belgisi.

Jahandanu ýderisining nazarynan, kez-kelgen halyqtyng ruhaniy-mәdeny bolmysynyng negizi bolyp tabylatyn din de tys qalghan emes. Kerisinshe, jahandanu ýderisining halyqtardy ruhany túghyrynan ajyratatyn basty qúraly diny aghymdar ekendigin kópshilik sezedi. Elimiz tәuelsizdigin ala salysymen qaptap kelgen diny aghymdardyng maqsaty qazaq halqyn ruhany túghyrynan ajyratu bolatyn. Ókinishke oray, olardyng elimizge qaptap keluine jaghday jasaghan Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsiz memleket retinde qabyldaghan túnghysh zany «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter» dep atalatyn, 1992 jyldyng 15 qantarynda qabyldanghan zang edi. Sol zannyng nәtiyjesinde qazirgi kýni elimizde myndaghan diny úiymdar tirkelip, qanshama qandastarymyzdy  sondaryna ertip jýr. Olardyng býgingi kýni qazaqy bolmystan tolyghymen ajyraghandyghyna dau joq. Olardy endi qazaq dep aitugha kelmeydi. Al, Islamnyng atyn jamylyp kelgen uahhabiylik-salafiylik aghym bolsa, jahandanu ýderisining músylman halyqtaryna qarsy baghyttalghan basty iydeologiyalyq qaruy ekendigi san mәrte dәleldendi. Qazirgi Tayau Shyghys elderindegi qandy qyrghyn osy uahhabiylik-salafiylik aghymnyng býldiru әreketteri arqasynda iske asyp jatyr. Uahhabiylikting bizding elimizge kelgeli de qazaqtyng diny tanymy men ruhany túghyryn tamyrymen júlyp tastau jolynda jantalasa kiriskenine 25-26 jyldyng jýzi boldy. Jetken «jetistikteri» de az emes. Eng bastysy Ratbek qajy dәuirinen keyingi QMDB hanafy mazhabynyng atyn jamylyp, uahhabiylik-salafiylik aghymnyng soyylyn soghyp kele jatyr. QMDB-nyng ústap otyrghan baghyty Abu Hanifa Núghman bin Sәbit joly emes, «arab dәstýrshildigi» (arabskiy tradisionalizm) ekendigin elektrondy BAQ betterinde san mәrte jazyp, dәleldedik. Búl mәsele, Din isteri men azamattyq qogham ministrligi basshylarynyng aldyna da qoyyldy. Biraq, oghan qúlaq asqan pende joq. Esesine qazaq halqynyng dәstýrli dinining negizi bolghan sopylyq jol-Yasauy joly dinnen tys, adasushylar joly retinde teristeldi. Qazaq halqynyng dәstýrli dini – Yasauy jolyn qayta qalpyna keltirmek bolghan Ismatulla qary men onyng shәkirtteri týrmege toghytyldy. Tek, Ismatulla qary men shәkirtteri ghana týrmege qamalghan joq. Solarmen birge, jalpy qazaq ruhaniaty týrmege qamaldy. Nәtiyjesinde qazaqtyng dәstýrli diny tanymy, әdet-ghúryp, salt-dәstýri halyq sanasynan birtindep shygharylyp tastaluda. Ásirese, meshitterge baryp namaz oqyp jýrgen jastar arasynda qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna qarsy teris kózqaras qalyptasqandyghyna ótken oraza aiynda kuә boldyq. Áulie dese, ruh, әruaq dese, «Allagha serik qosu» dep shorshyp týsetin jastardyng sany meshitke baratyndardyng sanynyng 70 payyzgha juyghyn qamtyp otyr desek, artyq aitqandyq emes. Uahhabiylik-salafiylik aghym sonyna erip jatqandar da osy meshitke baratyn jastar arasynan shyghyp jatyr. Al, qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymy tariqat joly-sopylyq jol negizinde qalyptasqany dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. Ol jolda ruh, әruaq, әulie diny senim men tanymnyng negizin qúraydy. Ony joqqa shygharu – qazaqtyng diniy-ruhany senimi men tanymyn joqqa shygharu. Qoghamdyq qatynasty retteudi Yasauy joly týrkining kóneden kele jatqan salt-dәstýrine berip, Islam sharighatynan Iman negizderine baylanysty tek bes paryzdy qabyl etkeni, diny jol-joralghynyng qalghan ruhqa qatysty bóligi sopylyq tanym negizinde qalyptasqandyghynan qazirgi bizding imamdar mýlde habarsyz. «Búlardyng barlyghy dinge qosylghan janalyq, biydghat» dep qabyldaydy jәne sol tanym negizinde qazaqtyng dәstýrli diny tanymymen kýresip keledi.  Olardyng sharighat dep ústanyp otyrghany arab dәstýrshildigi. Basqasha aitqanda, arab qoghamyndaghy sharighat shenberinde islam dini uaghyzdaluda. Oghan say kelmeytin tanym-týsinikting barlyghy joqqa shygharylyp, mansúq etilude. Osynyng saldarynan qoghamnyng diny tanymgha qaray jiktelui qauipti dengeyge jetti. Taghy da qaytalap aitamyn, búghan bizding jaqynda oraza aiynda jýrgizgen baqylaularymyz tolyghymen dәlel bola alady. Qazaq qoghamy qazirgi kýni namaz oqityndardyng ózi әruaqty, әuliyeni moyyndaytyn jәne tek, arab dәstýrshildigi negizinde qalaptasqan sharighatty qabyldap, әruaqty, әuliyeni moyyndaghandardy «Allagha serik qosushy» dep esepteytinder bolyp, bir bólinse, namaz oqtityn, namaz oqymaytyn nemese dindar, dindar emes bolyp  jiktelgendigi  anyqtalyp otyr. Sóz jalang bolmas ýshin bir-eki mysal keltireyik. Oraza kýnderining birinde Týrkistan manyndaghy bir auylda jekjatymyz auyz ashargha shaqyrdy. Ol auyldaghy namaz oqityndar da, auyz bekitkender de kileng jastar eken. Dastarhan ýstinde el bile jýrsin degen niyetpen qazaqtyng dәstýrli dinine qatysty erekshelikterine, әruaqqa, әuliyelerge qatysty әngimelerdi aityp otyrdym. Áruaq pen әuliyege qatysty әngimelerge kelgende janaghy namaz oqyp jýrgen jastardyng týsi búzyla bastady. Biri «Sonda siz bizge Qoja Ahmet Yasauiyge baryp jәrdem súra, Allagha serik qos dep túrsyz ba? – dep, ornynan atyp túrdy. Onymen qosa taghy tórt jigit sonynan óre týregeldi. «Aldymen sózdi sonyna deyin tyndap alyndar. Únamasa, únamaghan jerin aitarsyndar» degen sózime eshkim qúlaq asqan joq. Dastarhannan óre týregelip, shyghyp ketti. Tura osynday jaghday sol kýnning ertesine, Týrkistanda, kórshimizding ýiindegi auzasharda qaytalandy. Áuliyelerge qatysty әngime aityp otyrghan auyl aqsaqaldaryna «jyn-shaytannyng jeteginde jýrgen sorlylar» degendi aityp, bir jas jigit dastarhan basynan beze jóneldi. Halyqtyng búlay jikteluine yqpal etken tek, әruaq, әulie mәselesi emes, auyzashar-iftar mәselesi de qosylghanyn aituymyz kerek. Halyqtyng kópshiligi auyzashardy ýiinde jasap, auyzashargha aghayyn-tuys, kórshi-qolandy shaqyrghandy tәuir kóredi. Al, meshit ókilderi bolsa, auyzashardy meshitte jasaudy  nemese ýide jasaghannyng ózinde tek, namaz oqyp, oraza tútqandar ghana qatysyp, basqalardy shaqyrylmauyn talap etedi. Múnday jaghday bir jerde emes, birneshe eldi mekenderde oryn alghanyn aituymyz kerek. Ásirese, auyldy jerlerdegi imamdardyng kópshiligi Saraghash medresesin bitirgender. Qazaqtyng kóneden kele jatqan dәstýrine qarsy shyghyp, qabyl etpey, halyqtyng arasyna jik týsirip jýrgender de osy medreseni bitirgen imamdar bolyp otyr. Biz ony Týrkistan manyndaghy auyl imamdarynan, Saraghash audany, Bógen audany kólemindegi auyl imamdary tarapynan bayqadyq. Bir qyzyghy meshitke baryp, namaz oqityndardyng barlyghy derlik jastar jәne olar qazirgi kýni qoghamnyng namaz oqityn bóligining nemese dindarlardyng kópshiligin qúraydy. Al, meshit baghytyn qoldamaytyn, ata-baba dәstýrin saqtap, namaz oqityn qauymnyng sany az jәne olardyng kópshiligi orta jastaghylardan túrady. Ertengi kýni qazirgi egde nemese orta jastaghylar birtindep dýniyeden kóshedi. Sonda qazirgi meshitke baryp, diny tanymyn ózgertken, qazaqtyng ghasyrlar boyyna qalyptasqan ruhany bolmysynan ajyraghan qauym qoghamda aiqyndaushy kýshke ainalady. Namaz oqymaytyndardy esepke almasa da bolady. Óitkeni, qoghamnyng diniy-ruhany baghytyn aiqyndaytyn da, ruhaniy-mәdeny bolmysyn qalyptastyratyn da qazirgi meshitterge baryp jýrgen jastar bolady.  Rasynda, syrttay qaraghanda, bolmashy nәrse.  Al terendep oy jýgirter bolsan, qogham mýshelerining dindar, dinsiz bolyp  jiktelgendigin kóremiz. Meshit imamdary sonymen qatar, qazaqtyng dәstýrindegi bar, qaytys bolghan kisini jóneltuge qatysty salt-dәstýrlerdi de joqqa shygharyp jatqandyghyna kuә bolyp jýrmiz.  Jәne ol jikteluler QMDB meshitterindegi imamdar tarapynan jýrgizilip jatqandyghyn aitugha mәjbýrmiz. Eng bastysy ol imamdardyng múnday besendi әreketerining jemissiz emestigin kiyeli oryndargha ziaratqa barushylardyng sanynyng azayuynan da kóruimizge bolady. Mysaly, Arystan bab kesenesine ait kýnderi ziarat jasap barushylar sany biylghy jyly kýrt tómendep, ýsh esege azayghan. Búrynghy jyldary ait kýnderi ziaratshylar ýsh kýn boyy tolassyz keletin bolsa, biylghy jyly bir kýn ghana kelip, kelesi kýnderi ziaratshylar mýlde bolmaghan. Al, Týrkistangha, Áziret Súltan kesenesine ziarat jasaushylar sany mýlde az bolghanyn muzey qyzmetkerleri rastap otyr. Sol kýni arnayy kelushilerge tegin qyzmet kórsetiluine qaramastan, ziaratqa kelushilerding sany saghat 11-den keyin toqtaghan. Al, jalpy Áziret Súltangha kelushilerding ekskursiyany talap etetinder sany biylghy jyly 20000 kisige kemigen. Múnyng ózi halyq sanasyndaghy qazaqtyng dәstýrli diny tanymynda qanshalyqty ózgeris bolghanyn kórsetedi. Búl - QMDB imamdary tarapynan qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna qarsy jýrgizilip jatqan júmystarynyng «jemisi». Mening osy orayda, Týrkistannyng osydan 50-60 jyl búrynghy tarihyndaghy bir mәseleni eske salghym kelip otyr. 1950-jyldardyng sony, 1960-shy jyldar basynda, biz es bilip qalghan kezde Týrkistangha, Áziret Súltangha attyly-jayau ziaratshylar Qúrban ait kýnderi syimay ketetin. Jatatyn qonaq ýiler joq, jeke ýilerge toqtaytyn. Mening esimde bizding ýige eki jyl qatarynan eki kisi Atbasardan kelip, qonaq boldy. Týrkistangha ziaratqa kelushiler tek, Qazaqstan emes, sonau Tatarstan, Bashqúrtstan, Kavkaz, Týrkimenstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan t.b. jerlerden keletin. Ýsh-tórt kýn myndaghan at qatysqan kókpar bolatyn. Ýiimiz qalanyng shet jaghynda bolghandyqtan kókpar bizge jaqyn jerde bolatyn. Ol kókpardyng qyzyghyn biz kóretin edik. 1962-63 jyldardan bastap, ýkimet tarapynan tyiym salyna bastady. Sol kezderde bar týrki halyqtaryna kiyeli meken bolghan Týrkistannyn, Áziret Súltannyng basqa týrki halyqtary týgil, sol kiyeli jerge iyelik etip otyrghan qazaq halqyna qadiri bolmay bara jatqanyna janyng aurady. Búl – qazaqtyng diny tanymyndaghy kýrdeli ózgeristerding aiqyn kórsetkishi. Ertengi kýni qazaqtyng dәstýrli diny tanymdary tolyghymen úmytylghan kýni qazaq halqy, sonymen birge al-misaqtan beri kele jatqan týrki mәdeniyeti tarih sahnasynan ketti dep esepteuge bolady. Eng ókinishtisi, osy qaterdi qazaqtyng kópshiligi sezinbeytindiginde bolyp túr.

Uahhabiylilik-salafiylik aghym ókilderining yqpaly meshitke barushy jastarmen shektelip otyrghan joq. Qazirgi sahnada kórinip, jastar arasynda bedel jinaghan әnshilerding belgili bóligi uahhabiylerding jeteginde. Al, sportshylardyng kópshiligi de solardyng jeteginde. Halyqaralyq jarystargha qatysyp jýrgen sportshylarymyzdyng barlyghy derlik uahhabiylik baghytqa bet búrghanyn oqyp ta, kórip te jýrmiz. Olargha qosa Últtyq oiyndardy da uahhabiyler jekeshelendirip aldy. Egerde uahhabiylerding osy baghytta jýrgizip jatqan is-әreketine taldau jasaytyn bolsaq, uahhabiylik tanym qazaq ruhaniatyn barlyq salasyn qúrdymgha ketiru jolynda qoldarynan kelgennin  bәrin jasap jatqandyghyn kóremiz. Óitkeni, әrbir әnshinin, sportshynyng sonynda, olardy kumir sanaytyn myn-myndaghan jankýierleri bar. Olar bar bolmysymen sol kumirlerine úqsaugha tyrysady. Demek, búdan biz uahhabiyler óz tanymyn qazaq qoghamyna tanudyng barlyq jolyn qamtyghandyghyn kóremiz.

Uahhabiyler men QMDB uaghyzshylarynyng sózining ótimdi boluyna uaghyzdarynda qazirgi qoghamda jastar arasynda beleng alyp otyrghan azghyndyqty ayausyz synauy bolyp otyr. Ol uaghyzdardy tyndaghan jastargha uahhabiyler men QMDB uaghyzshylary qazaq qoghamnyng shyn janashyry bolyp kórinuine yqpal etude. Egerde osy mәselege terenirek oy jýgirtetin bolsaq, onda mynaday mәselege kóz jetkizgen bolar edik. Qazaq qoghamynyng búzylyp, azghyndauyna yqpal etip otyrghan da, ol ýderisti synap, qogham arasynda ózin jaqsy kórsetip otyrghan da, sol jahandanu ýderisining yqpalymen kelgen batystyq mәdeniyet pen uahhabiylik-salafiylik tanym. Anyghyraq aitsaq, jahandanu ýderisining jauynger eki baghyty. Maqsattary qazaq halqyn ruhaniy-mәdeny bolmysynan aiyryp, tobyrgha ainaldyru. Sebebi, tobyrdy iygeru onay.

Mine, qúrmetti oqyrman, qazirgi kýngi jahandanu kókparynyng tartysyna týsken qazaqtyng ruhany mәdeny bolmysynyng ahualy osynday. Osy kýnge deyin ruhaniy-mәdeny tәuelsizdigin saqtay almaghan halyqtyng sayasy tәuelsizdigin de, ekonomikalyq tәuelsizdigin saqtay aluy mýmkin emestigin týsinbedik, týsingimiz kelmedi. Qazaqtyng taghdyry jahandanu ýderisining qanjyghasyna baylandy. Búl bizding tәuelsizdik jyldarynda qol jetkizgen «jetistikterimiz». Biz búl maqala shenberinde әli kóp mәselening týsin týstep aitqanymyz joq. Tek, qal-qadarymyzsha qazaq qoghamynyng nazaryn qazaqqa tónip kele jatqan qaterding negizgi baghyttaryna audartqymyz keldi. Óitkeni, ruhaniy-mәdeny bolmysyn saqtay almaghan halyq birinshiden, ertengi kýni halyq retinde tarih sahnasynda qala almaydy; ekinshiden, eshqashan óz mýddesin birlesip qorghay almaydy. Oghan býgingi kýni bәrimiz kuәmiz. Qolymyzdaghy bar baylyq sheteldikterding iyeligine berildi. Kezinde jetkilikti dengeyde ózin qamtamsyz ete alatyn memleket ekonomikasy kýiretilip, óndiris oryndary qoldan bankrot jasalyp, jabyldy. Nәtiyjesinde Qazaqstan sheteldik tauarlardy satatyn bazargha ainalyp shygha keldi. Qazirgi kýni  halyqtyng toqsan payyzy sheteldik tauarlardy satyp kýneltude. Jappay júmyssyzdyq jaylaghan elde basqa nәrsemen shúghyldanu mýmkin emes. Osynyng bәri qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny bolmysynyng daghdarysqa týsuimen tikeley baylanysty. Ótken  jyly qazaq jer satugha baylanysty silkingendey bolyp edi. Ony da sonyna deyin jetkize almady. Onyng sony jerge qatysty narazylyqty úidastyrushylardy týrmege otyrghyzumen ayaqtaldy. Olardy qorghap qalugha halyqtyng erik jigeri jetpedi. Óitkeni, múnyng astarynda qazaqtyng ruhany tútastyghyghynyng әlsizdigi jatty.

Qúrmetti oqyrman! Qazaqtyng taghdyry talaugha týsken myna zamanda halyqtyng ruhaniy-mәdeny tútastyghyn saqtap qalu qazaqtyng basyndaghy bar problemanyng eng ózektisi bolyp túr. Ony qayta qalpyna keltiru de nemese osy sarynmen erkine jiberu de óz qolynda. Qayta qalpyna keltirseng qazaq halqy tarih sahnasynda qalady. «Mandaygha jazylghany osy» dep, aghyspen kete beretin bolsan, ertengi kýni halyq retinde jer betinen joyylasyn. Ol kezde myna el de, jer de seniki bolmaydy. Elsiz, Otansyz qanghyp, bosyp jýrgen halyqtar sanatyna qosylasyn. Basqa jol joq. Tandau erki ózinde qazaq!

 Qúrmetpen Zikiriya Jandarbek 

[1] Qoja Ahmet Yasaui. Diuany Hikmet. – Qazan: 1904. 99 b.

Abai.kz

15 pikir