Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Biylik 5148 1 pikir 21 Mausym, 2017 saghat 22:35

Ar anadan, ónege әkeden júghysty bolsyn!

Ata-anagha qúrmetpen qarap, alansyz qarttyq syilau, úrpaqqa qamqorlyq jasau – әrbir adamnyng qasiyetti boryshy.

                                                                                Núrsúltan NAZARBAEV.

 Kónilding alang bolyp jýrgen shaghy edi búl. Dýnie mynau!.. Mazasy ketip mazdap jatqan sol dýniyening býgingi kýni otqa oranyp, oqqa baylanyp bara jatqandyghy alandatyp, sodan alang kónil shir­kinning pәs tarta bastaghan osy bir shaghynda Elbasy óz eli men halqyna ataly sózin aityp, ensemizdi taghy bir tiktep, ruhymyzdy taghy da biyiktetip, aldymyzda ýmitti ómir bar ekendigin úghyndyryp berdi.

Búghan deyin de talay da, talay bir ataly sóz aityp kele jatqan Núrsúltan Nazarbaevtyng juyrda ghana bolyp ótken «Mereyli otbasy» Últtyq bay­qauy jenimpazdaryn marapattau rәsiminde sóilegen sózin «Otbasynyng birligi – Otannyng birligi», – dep bastauynyng dәmi tatymdy, mәni tartymdy ekendigin býgingi әlem ahualy bizge aiqyn úghyndyra týskendigi bar.

Elbasynyng ótken jylghy Jar­lyghymen qyrkýiekting ekin­shi jeksenbisi «Otbasy kýni» merekesi bolyp belgilenip, soghan oray elimizde túnghysh ret úiymdas­ty­rylghan «Mereyli otbasy» bayqauy tek qana sol bayqaugha qatysqan otbasylarynyng ghana emes, barsha qalyng eldin, barsha qazaqstandyqtardyng quanyshy bolyp otyrghandyghynyng kuәsimiz osy kýnderi.

Elding auzynda Elbasynyng sózi jýr! Týrli taghdyrly otbasylardyng ónegeleri men sauapty isteri jәne de Elbasynyng sol otbasylardyng әrqaysysyna avtokólik syilap, quantqandyghyna әrkim sol syi-syyapatqa tap bir ózderi ie bolghanday quanghandyqtaryn da kórdik, soghan el ishinde jýrip kuә de boldyq. Osy kýnderi jayau jýrgen eshkim de joq bolar. Syigha tartylghan kólikten búryn Elbasynyng kónili qymbat edi. Elbasynyng elge degen, әr otbasyna degen yqylasy men meyirimi, kenpeyili men ashyq ta adal jany barsha jandardy taghy bir shattandyryp jýre bergendigi de sol edi.

«Mereyli otbasy» jalpy­últ­tyq túnghysh bayqauynyng barlyq qazaqstandyqtardyng ortaq saltanatyna, ortaq quanyshyna aina­luynyng ózindik tereng syry da bar. Búl jayynda Elbasy: – «Bizding elimiz – bәrimiz birge birtútas otbasy retinde qúryp jatqan beybitshilik pen kelisimning ýlken de berik ýii. Onda bizding balala­rymyz, nemerelerimiz jәne barlyq keler úrpaq qauipsiz, molshylyqta jәne әl-auqatty ómir sýrui ýshin ony ghasyrlargha arnap túrghyzdyq. Árkimning basynda baspanasy, oqugha, densaulyghyn nyghaytugha, layyqty júmys isteuge, dastarqanynda ystyq nan bolu mýmkindigin qaladyq. Búl halyqta boluy mýmkin eng qymbat dýniyeler», dep Qazaqstandy mekendep otyrghan barlyq últtar men etnostardy birtútas otbasy, olardyng barlyghynyng da, yaghny bәrimizding de beybitshilik pen kelisimning ýlken de berik ýii Tәuelsiz Qazaqstanda túryp jatqandyghymyzdy óte beyneli etip, sanagha jetkize aita bildi. Elbasynyng osy bir ataly sózi bizdi, sol bәrimizding «birtútas otbasymyz» ben «ýlken de berik ýiimizdin» birligi men berekesi jәne de tynyshtyghy men tatulyghy ýshin bәrimizding de bir ghana ortaq jauapkershiligimiz bar ekendigin úghyndyra týseri bar. Osy oy sabaqtastyghymen taghy da bir aitarymyz, Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng «Otbasynyng birligi – Otannyng birligi» degen osy bir auyz sózi úrpaqqa úran, sanagha sabaq boluy kerek.

Adamzattyng basty qúndylyq­­tarynyng biri otbasy ekendigi dau tudyrmaydy. Otbasy – adam balasynyng úrpaq ósirip, sol úrpaghy arqyly óz ómirin mәngilikke úlastyratyn adamzattyng qasiyetti úyasy! Jasyratyny joq, qazirgi uaqytta otbasy qúndylyqtarynyng ayaqasty etile bastauy etek alyp bara jatqanday. Qasiyetsizdik jaylap bara jatqanday. Halqymyzgha jat qúbylystar bizding elimizde de aiqyn boy kórsete bastady. Batys elderining erkek pen erkektin, әiel men әielding mauyghyp, janasuy, tipti, bir-birimen otbas­taryn qúrulary siyaqty adam balasynyng aqyly men sanasyna syiyspaytyn beybastaqtyq pen kórgensizdikterdi qalypty jaghday esebinde qabyldap jatqandardyn, endi sol beyәdepti zandastyrudy talap ete bastaghandardyng ýnderi de shyghyp qalyp jýr.

Endigining adamynyng eng basty qateligi jәne de keshirilmes kinәsi men kýnәsi de, bәlkim, dýniyege óz úrpaghyn әkeluge shekteu qoyyp jatqandyghy da bolar. Týbinde qazaqstandyq qoghamnyng pikiri men kózqarasyn eki aiyratyn osy bir «mal qúlaghy sanyrau» deytindey әdepsizdikke jol berip almastyng amalyn osy bastan oilaghanymyz da jón. Mine, әr otbasynyng orny, әr otbasynyng óz úrpaghyna tәlim men tәrbie berudegi rólining terendey týser túsy da osy ara ghoy dep oilaymyz.

«Bizdi halyq arasynda nasha­qorlyq pen alkogolizmning tarau dengeyi, VICh infeksiyasyn júqtyrghandar sany alandatpay qala almaydy. Býginde jastar boyynda moralidyq-ónegelilik jәne ruhany qúndylyqtardy qalyptastyru kókeykesti problema bolyp otyr», degen osy bir alang sózin Elbasy da tegin aityp otyrghan joq. Nege búlay bola bastady? Ózimiz dýniyege әkelgen óz úrpaghymyzgha tәrbie beru nege qiynday týsti? Adam balasynyng biri-birine degen óshpendiligi órship, qatygezdenip, qany qarayyp bara jatqan joq pa? Búl mәsele qazir jalghyz qazaqtyng basyndaghy ghana qasiret emes, barsha adamzat balasynyng qasireti bolyp otyr. Alayda, «zaman osy» dep әreket jasamay otyra bermektik te jaramas. Otbasy qúndylyqtarynyng sabaghyn berer kez osy aradan qylandaytyn synayly. Biraq kez kelgen otbasynyng otaghasy men otanasy sol sabaqty beruge qabiletti me? Ózi tәrbiyeli me? Olar óz balalaryna ýlgi bola ala ma? Bizding búl saualdarymyz namysqa da tiyer bolar. Sony bile túra osylay dep saual tastaugha mәjbýrmiz.

Parlamentte alkogolidi ishim­dikterdi mektepter men bala-baqshalardan jýz metr qashyqtyqta satu, satpau mәselesi jayly pikir­talas jýrgen kezde, «jaraydy, mektepterding manynda araq-sharap satpayyq, al sol bala mektepten ýiine kelgende ýiinde mas bolyp, qalghyp-shúlghyp otyrghan әkesin kórse she?», dep aitqanymyz da esimizde. Osy jayynda oila­sayyqshy. Jalpy, әr otbasynda, әsirese, bizding qazaq otbasynyng shanyraghynda araq ishu endigi arada úyatty is sanalatyn kózqaras qalyptastyruymyz kerek. Bizding bala kezimizde ýlkenderding kózinshe araq ishu, mas bolu úyat is bolyp sanalatyn. Al búl jat qylyq qazir boy ýirengen daghdyly iske ainaldy. Kez kelgen búrysh-búryshta tyghylyp ta, baqtar men demalys alandarynda eshkimnen de qymsynbastan temekisin qúnygha soryp otyrghan, nebir qymbat kó­likterding rólinde otyryp ta teme­kisin budaqtatyp bara jatqan qazaq qyzdarynyng kóbeyip bara jatqandyghyn da kórmey de, bilmey de otyrmyz ba? Sol kórgensizdikterdi kórip te jýrmiz, bilip te otyrmyz! Kórmegendey bolamyz, ýndemey óte shyghamyz. Múndayda qazaq «әy deytin әje, qoy deytin qoja qalmaghan ba?» dep nalityn. Sol nalamyzdy biz de qaghaz betinde ghana aityp otyrmyz. Basqa betke qarata aita almasymyz da anyq. Óitkeni, aitsang betinnen alar, tipti, jaghannan alar jas ta bar qazir. Otbasynda últtyq qúndylyqtardan nәr almaghan, otbasynda kórgeni joq kórgensiz ghoy dep óte shyghamyz.

«Kórgensiz» degen auyr sóz. Sol kórgensizdikke óz úrpaghymyz úrynbasyn desek, eng әueli әr sha­nyraqtyng eng әueli óz ata-anasy men jalpy ýlkenderining ónegeli bolghany abzal. Sol isting basy retinde Elbasy otbasylyq-ónegelilik qúndylyqtardy nyghaytu ýshin eng әueli qoghamda maskýnemdik pen alkogolizm, temeki shegu men nashaqorlyq, otbasylyq boryshqa jauapsyz qarau, ýlkenderdi syilamau siyaqty teris kórinisterge ýnemi tózbestik ahual tudyryp otyrudy manyzdy dep algha tartty.

«Halqymyz әkeni asqar taugha balaghan, aldyn kesip ótpegen. «Júmaq – ananyng tabanynyng astynda» dep anasyn syilaghan. «Bala – bauyr etin» dep úrpaghyna airyqsha qamqorlyqpen qaraghan» degen Elbasynyng osy bir auyz sózining týbin tarqata aitar bolsaq, әr әke men ananyng óz úrpaghy aldyndaghy, al әr balanyng óz ata-anasynyng aldyndaghy adamy úly jauapkershiligi bar jәne ol boluy da kerek! Elbasy osyny aityp otyr. Ar anadan, ónege әkeden júghysty boluy kerek. Osyny da oilayyq!

Qazirgi uaqytta óz ata-anasy men óz otbasy aldyndaghy úrpaq jauapkershiligining tómendep bara jatqandyghyn da Elbasy oryndy aitty. Jastarymyzdyng otbasyn qúrugha asyqpaytyndyqtary, әsirese er balalarymyzdyng salt bas­ty, sabau qamshyly, «sýr boy­daq» bolyp jýrip alulary kóbeyip barady. Búl, әsirese, auqatty dey­tin, jaghdaylary jetip-artylatyn deytindey otbas­tarynyng balalarynyng «derti» bolugha ainaldy. Kerisinshe, ýi-kýii joq, әr jerden nәpaqasyn tauyp jýrgen dәuletsizderding balalary tez ýilengish. Balaly-shaghaly bolyp, kim kóringenning pәterlerin jaldap, saghalap jýrgen solardy kórip, «samy nishiye, eshe nizshih razvodyati» dep kýstәnalau da bar. Osy mәseleni zerttep, zerdelep kórgenimizde, janaghy «samy nishiyleriniz» naghyz enbekqorlar eken, kez kelgen júmystan qoryqpaytyndar, túrmystyng kez kelgen qiynshylyqtarynan taysalmay, soghan qarsy túra alatyn jigerliler eken. Elbasy: «Býginde bizge otbasyn nyghaytuda, ana men balany qorghauda, qarttyqty layyqty qamtamasyz etude neghúrlym tiyimdi memlekettik sayasat qajet. Biz qúryp jatqan Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamy Jalpygha Ortaq Áleumettik Jauapkershilik Qoghamy boluy tiyis, dep bizding osy bir bayqaghan jayymyzdyng týiinin sheship te berip otyr. Enbek otbasyn nyghaytudyng bir tetigi esebinde qarastyryluy kerek. Al búl kelip әr otbasynda balany bala kezinen enbek etuge ýiretip, sharuagha daghdylandyru, bylaysha aitqanda, «búghanasy qatpay jatyp» pisirip tastau jauapkershiligin algha tartary bar. Aldaghy uaqytta әr otbasynda balany enbekke baulu mәselesine memlekettik sayasat túrghysynan qaraghan da abzal bolar edi.

Ár adam balasy baqytty bolghysy keledi! Bir-birimizge baqyt tilep te jatamyz. Alayda sol adam balasynyng aqyl-oyy sharyqtap, ol óz qolymen nebir ghajayyptar jasap jatsa da, sol aqyl-oyly adam balasynyng osy kýnderi baqytynyng bayansyz bola bastaghandyghy da alandata týskendey. Nege degen bir saualdyng kókeydi teseri de bar. Sol kókeydi teser saualdyng bir jauabyn Elbasynyng oily sózinen tapqanday boldym. «Ókinishke qaray, qoghamda oryn alyp otyrghan keybir qolaysyz faktilerdi de kózden tasa qylugha bolmaydy, – dedi Elbasy. – Ángime jyl sayyn shamamen myng jarymday qazaqstandyq balalardyng jetimdikke dushar bolatyny jóninde bolyp otyr. Býginde Qazaqstanda kýtimsiz qalghan 34 mynday jetim balalar men basqa da balalar bar. Kóbining ata-analary tiri. 149 mynday balanyng damu mýmkindikteri shekteuli, bizding qoldauymyzgha zәru. 7 mynnan astam egde jastaghy adamdar qarttar ýiinde túrady, al olardyng kópshiligining denderi sau jәne tabysty balalary bar. Tughan balalaryn nemese ata-analaryn tastap ketu jaghdayyn qogham úyatty kórinis retinde baghalauy kerek. Búl – bizding janymyzgha jat qúbylys… Biz qanday jaugershilik zamannyng ózinde jetimin jylatpaghan, jesirin qanghytpaghan elmiz. Ata-anasyn qarttar ýiine tapsyratyn qatygez úrpaq pen balasynan jeriytin kókek ana bizde eshqashan bolmaghan. Búl – bizding dәstýrimizge qayshy, saltymyzda joq әreket!»

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev­tyng sanalyny selt etkizer osy aitqandarynan adam balasynyng qazirgi baqytsyzdyghy sol adam balasynyng ózi shyryldatyp tas­tap ketip jatqan óz úrpaghynyng kóz jastary men qarttar ýiinde qos janarlary jәudirep qalyp jatqan qarttarymyzdyng qabaghynda túrghandyghyn úghynsaq etti.

Biz – ósip te, órkendep te jatqan elmiz! «Mәngilik El» boludy múrat tútyp, maqsat etip otyrghan elmiz! Qazaq elinde әrbir 90 sekund sayyn ingәlap, dýnie esigin ashyp jatar sәbiyding bolashaghyn osy bastan tereninen oilap, solardyng jayy men jaghdayyn jәne de qarttardyng zeynetti ómir keshui ýshin barlyq jaghdaydy jasap jatqan elmiz! Elbasynyng sózimen aitqanda: «Otbasy – bereke-birlikting qaynar kózi. Otbasynyng birligi – Otannyng birligi, aghayynnyng tatulyghy – Atamekenning tútastyghy», dep ónegeli de eldik tәrbie beru peyili bar adal niyetti elmiz!

Búghan aighaq, tәuelsizdik jyldary, yaghny songhy jiyrma jyldyng arghy-bergi kezenderinde elimizde 1 myng bilim ordasy men 800 densaulyq saqtau nysany salynsa, qazir elimizdegi sol emdeu mekemeleri men klinikalarynda qazaqstandyq dәrigerler Qazaqstan medisinasynyng tarihynda búryn-sondy eshqashan jasalyp kórmegen kýrdeli operasiyalardyng ózderin de sәtti jasay bastady. Ómirimiz úzardy! Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng Qazaqstandy nyghayta otyryp, jasampaz elge ainaldyru ýshin qysqa merzimde orasan zor júmystar tyndyrylghandyghyna el kuә, әlem kuә! Eng bastysy – el ózgerdi, dýniyege degen kózqarastary men bolashaqqa degen úmtylystary mýldem janasha erkin oily, ór maqsatty jas buyn qalyptasyp, ósip keledi. Tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy qiynshylyqtar men jahandyq daghdarystargha qaramastan, qazaqstandyqtardyng tabysynyng 16 eseden astamgha artuy jәne de bilim beru men densau­lyq saqtau salalaryn qar­jylandyrudyng 10 esege óskendigi órkenimizding ósip, kósegemizding kógerip, kemeldene týskendigimizding bir túsy.

Elbasy Qazaqstandy damy­tudyng 2050 jylgha deyin belgilep bergen óz Strategiyasyn el bolasha­ghynyng da, әr otbasynyng da bolashaghy dep tútas qarastyryp otyr. Baghdarymyz jәne de bar. «HHI ghasyrdyng ortasynda otbasylarynyng basym kópshiligi tynyshtyq pen molshylyqta ómir sýrgen elder eng damyghan memleketter bolyp shyqpaq. Olar balalaryn tәrbiyelep, olargha sapaly bilim berip, agha buyngha qamqorlyq tanytyp, salamatty ómir saltyn ústanbaq», degen Núrsúltan Nazarbaevtyng búl oiy bizdi taghy da býgingi kýrdeli әlemning kóp búryshynda jetispey jatqan, alayda, Qazaqstandaghy bar, ornyqqan beybitshilik pen kelisimdi, birlik pen yntymaqty, tynyshtyq pen qauipsizdikti kózding qarashyghynday saqtaugha ýndeydi. Elbasy ózining qalyng eline taghy da osyny úghyndyrdy.

Halqymyzda ejelden kele jatqan «Atana ne istesen, aldyna sol keler», – degen sóz bar. Elbasy: «Jastyq shaqta ata-anana ne kórsetsen, qartayghanda úrpaghynnan sony kóresin. Búl – halqymyzdyng ómirlik qaghidasy, ghasyrlar boyy myzghymaghan otbasylyq qúndylyqtarynyng negizi», degen oy tastau arqyly uaqyttyng taghy da ózge syndary men qaterlerining de bar ekendigin óte oryndy eske salyp otyr. Qazirgi uaqytta kýmәndi jalghan diny aghymdardyng yqpalyna týsip ketip jatqan balalarymyz ben jastarymyzdy saqtandyru jәne de múndaygha aldaghy uaqytta jol bermes ýshin memleket pen qoghamnyng jýieli sharalar qabyldauy – kýn tәrtibinde túrghan mәselening biri. Otbasy qúndylyqtaryn saqtau jәne olardy bayytu men úrpaq sanasyna terenirek sinire týsu ýshin Elbasy Qazaqstan Respublikasynyng 2015-2020 jyldargha arnalghan otbasylyq qarym-qatynastardy, moralidyq-etikalyq jәne ruhany ónegelilik qúndylyqtardy nyghaytu jónindegi is-sharalardyng jalpyúlttyq josparyn әzirleudi de tapsyrdy. Búl qajet jәne de óte qajet! Aldaghy uaqytta әzirlener búl jalpyúlttyq baghdarlamanyng altyn arqauy, negizgi iydeyasy retinde Elbasy otbasylyq-neke­lik qatynastardaghy, bala qúqyqtaryn saqtaudaghy jәne bala tәrbiyeleudegi ata-analardyng jauapkershilikterin arttyrudy basty mindet esebinde ataydy. Balanyng kishisin shanyraqtyng iyesi retinde qoldarynan shygharmay, qartayghan shaqtarynda óz jandarynda ústap qalatyn ata saltymyzdy da Elbasy qayta janghyrtudy úsynady. Sauapty isting biri bolyp sanalatyn jetim balalardy asyrap alghan jәne tәrbiyelep otyrghan azamattar ýshin qolayly qúqyqtyq ortany kýsheytumen birge, múnday otbasylargha memleket pen qoghamdyq birlestikterding jan-jaqty kómek kórsetulerining kýsheytilgendigi de abzal.

«Kórgende kóz sýisinetin sýp-sýikimdi nemere-shóberesining ortasynda manayyn shuaqqa bólep otyrghan ata-әjeler nemese enbegi arqyly tek ýlken jetistikterge jetip qana qoymay, otbasynda da syilastyghy jarasqan erli-zayyptylar qanday baqytty!», dep Elbasy sýisine aitqan sol baqytty da dәuletti, tatu da berekeli otbasy kóp bola berse eken әiteuir. Óitkeni, әr otbasy bizding bir tútas Otanymyzdyng qasiyetti shanyraghyn ústap túrar bir-bir uyghy ghoy!

Jabal ERGhALIYEV,  jazushy, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Parlament Senatynyng deputaty

Abai.kz

1 pikir