Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 8457 0 pikir 6 Sәuir, 2017 saghat 08:55

Ekinshi dumanyng eki kýni

Tarihy miniaturalar

Biyl Resey imperiyasynda alghashqy orys revolusiyasynyng dýmpui men jalpymúsylman jәne Alash últ-azattyq  qozghalystarynyng óristey týsui nәtiyjesinde qúrylghan   Memlekettik Dumanyng ekinshi shaqyryluy júmys istegen shaqqa jýz jyl tolyp otyr. Ekinshi Memduma júmysyna otar elge ainalghanyna jana túrpatty sayasy qozghalysy arqyly órkeniyetke say narazylyq bildirgen  qazaq halqynyng ókilderi de qatysty. Olar tynys-tirshilik ýshin manyzdy mәselelerde tuysqan týrki halyqtary qayratkerlerimen birge últ mýddesin qorghaugha atsalysty.  Jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda Petrborda túryp, Memlekettik Duma júmysyn gazet tilshisi retinde baqylau mýmkindigi bolghan  Ótemis Batyrbayúly Ómirbekovtyng bizding zamanymyzgha jetken jazbalaryn Beybit QOYShYBAEV  ózining «Alash joly» riysәlәsin jazuda paydalanghan eken. Sol jazbalardaghy 1907 jyldyng 15 mamyrynda – oqu-aghartu jәne 16 mamyrynda jer-su mәselelerining Memdumada qaraluyn kórsetetin derekterding «Alash jolynda»   beynelengen núsqasyn oqyrmandar nazaryna úsynamyz.

 

IMPERIYaLYQ OQU-AGhARTU JÁNE ÚLTTYQ MÝDDE

Sankt-Peterburg, 15.05.1907

 

I.  Ýkimet deklarasiyasyn kýtu

1907 jylghy 6 nauryzda, Ekinshi Memlekettik Dumanyng besinshi otyrysy ashylar aldynda,  biz baspasóz qyzmetkerlerine arnalghan lojagha erekshe tolqynysty sezimmen jiyldyq. Loja minbening sol jaghynda, odan sóileytin sheshen de, mәjilisti basqaratyn tóralqa da, deputattar toly zal da alaqandaghyday kórinip túrady. Býgin múnda iyne shanshar jer joq edi. San-týrli basylymdardan – onshyl, ýkimettik, solshyl  gazetterden kelgen tilshiler oryndyqtargha syighandarynsha tyghyz jayghasqan. Talayy iyin tiresip, týregep túrghan.

Sebebi býgin Tavriya sarayyna premier-ministr Stolypin kelmek. Ol Ekinshi Memlekettik Duma mýshelerin ýkimet deklarasiyasymen tanystyrady dep  kýtilude-di.

Biz ýsheuimiz artqy qatardaghy oryndyqtarda syghylysyp otyrghanbyz. Kenet Jasaydyng arghy jaghyndaghy Slava Preobrajenskiy jiyren shashyn sausaqtarymen artyna qayyra tarap:

– Qyzyq, Duma Petr Arkadievichti qalay qarsylar eken? – dep dauystady.

Áldekim bir qanattan kónildene myrs ete týsti:

–  Qalay bolushy edi? Kiyimine qaray da...

Ony taghy bireu ilip әketti:

–  Sosyn aqylyna qaray shygharyp salady...

Slava qoyyndәpterining qyrymen iyegin oilana ýikelep, baysaldy jýzben basyn shayqady.

– Áriptes myrzalar, sizder belgili sóz tirkesining aldynghy bóligine tym jenil qarap túrsyzdar!

Álginde ghana oinaqy tilmen jenil ýn qatqan әriptes myrzalar iyqtaryn qusyrdy. Biri miyghynan jymidy da qoydy, endi bireuleri ózara әngimelerin jalghastyrdy.

Jasay jótkirinip, Slavanyng qarynan qaqty:

– Aptyqpa, Svyatoslav Livovich!

Slava auzyn ashyp ýlgermesten, jaybaraqat ýnmen:

– Meninshe, qymbatty dos, soghan sen tym kóbirek mәn berip túrsyn,  – dedi. – Ministrler Kenesining tóraghasyn lauazymyna sәikes qarsy alu kerektigi óz-ózinen týsinikti ghoy...

Slava jýzin Jasaygha audaryp, bermen qaray búrylyp otyrdy da,  óz oiyn dәleldeuge kiristi. Men olardyng aqyryn kýbirlesken pikirtalasyna aralaspay, ýnsiz qúlaq salyp qana tyndadym.

–  Sen, Djasay Kuvatovich, Piyterden ózinning shetsiz-sheksiz saharana attanar shaqta, Stolypin myrza bar bolghany ishki ister ministri bolatyn, – dep bastady Slava әngimesin, – al sen densaulyghyndy kýittep,  shipaly qymyz iship qydyryp jýrgen kýnderding birinde – ol bas ministr bolyp taghayyndaldy. Jәne ishki ister ministri portfelinen de airylghan joq. Sonda qaytti deysing ghoy? Tynda: ol ózining premierligin izinshe-aq Dumany quu aktimen atap ótti! Ony az desen, mening dalalyq dosym, ol ózining Ministrler Kenesining tóraghasy lauazymyna jetuin  Birinshi Duma mýshelerining ýshten birin sottatyp, ýsh aigha abaqtygha japqyzu arqyly ýstemeley toylady. Sonday ýkimet basyn Duma mýsheleri jyly shyraymen qarsy aluy mýmkin be? Aytshy qane?!

–  Taghy da bolymsyz jәitke tolymdy mәn berumen shúghyldanyp otyrsyn, Preobrajenskiy myrza, – dedi Jasay qarshygha qabaghyn jorta týksiytip. – Oghan kim qarsylyq kórsetui mýmkin? Ýkimetting sen aityp otyrghan isterine bola ashu shaqyruy yqtimal Duma jazda tarqatylghan. Al sottalghandar bolsa – qarsylyq jasaugha qauqarsyz, ýkimet olardy qanghytyp jibergen. Vyborg ýndeuine qol qoyghandardyng basym kópshiligi – jýz alpystan astam konstitusionalist-demokrat  býginde sayasy qúqyq túrghysynan esepke kirmeydi. Óitkeni, ýsh aigha sottalyp, týrmege jabyluymen qatar, bәri de sayasattan birjola syzyp tastalghan. Ekinshi Dumagha saylanbaq týgil, soghan baylanysty ótkizilgen kýni keshegi saylau nauqanyna qatystyrylghan da joq. Oilansayshy ózin, qolynda naqty biylik túrghan, patshanyng ózi demep, qoldap otyrghan bas ministrge  qanday kýsh qaytip narazylyq kórsetpek?

Slava beriser emes. Qyzulanyp, birdenkeni ýstin-ýstin tópelete, kókeyindegi týitkilding oryndylyghyn  dәleldep jatty.

 

***

Shyndap kelgende, onyng payymynyng jany barlyghy dausyz-tyn.

Ekinshi Memlekettik Duma júmysyn bastaghaly eki aptadan asyp bara jatqan. Biraq, ol ashylghannan beri, biylikpen әldebir qarym-qatynas jasau әreketi bayqalghan joq.

Byltyr Gosudari Imperator Birinshi Duma deputattaryn ózining qabyldauyna shaqyryp, taqytty zalda batasyn bergen.  Al biyl Ekinshi Dumanyng ashyluyna jәy ghana qúttyqtau hat joldaumen shekteldi.

Premier-ministr Stolypin bolsa – Duma duyldasyp jatqan eki aptadan beri deputattar aldyna endi ghana kelmek.

Mening jaqsy tanysym privat-dosent Lev Blumentali jaqynda bir kezdeskenimizde, sayasattyng únghyl-shúnghylymen erkin sayahattaytyn әdetine salyp, dumashylar qúramyn sipattaghan.  Kadetterding azayghanyn, esesine, týrli renktegi qarajýzdikshilerding payda bolghanyn, sonday-aq týrli aghymdaghy sosial demokrattardyng qatary da molayghanyn sifrlarmen órnektegen. Múnday ahualda Duma biylikpen de, óz ishinde de tatu-tәtti qyzmettestik jasay qoymas, jalpy, halyq ókildigi myna Tavrida sarayynyng kýmbezi astynda mamyrajay ómir sýre almasa kerek degen boljam aitqan...

Múnday nemese osyghan taqau kózqarasty músylman fraksiyasyndaghy ózim biletin, bizding redaksiyamyzgha kelip-ketip jýretin deputattardyng ústanatynyn bilem. Ásirese bizding baspagerimiz Iliyas Boraghanly men bas redaktorymyz Ábdirәshit qazy Ibragimov aghalar  gazetterding kezekti nómirlerin dayyndau barysynda  almasyp otyratyn aqparattardan da sonday saryn angharylatyn.

Ekinshi Duma saylauy byltyrghy erejemen, Birinshi Dumany saylaghan kóp satyly  amalmen jýrgizildi. Deputattyqqa kandidattar  saylaushylardy әleumettik jaghdaylaryna qaray toptaytyn kuriyalar boyynsha tandalyp saylandy.  Byltyrghydan  bir aiyrmashylyghy, bizding músylmandar arasynan ókilder tandau nauqany uaqyt jaghynan  sozbúidagha salghyzylmay, basqalar qatarly, biylghy jyl basynda bir mezgilde ótti.

Birinshi Duma tarqatylghan kezde jer-jerde sharualar tolquy oryn alyp túrghan-dy. Tipti  tolas tappay, kýnnen kýnge keng óris alyp bara jatqan. Stolypin ýkimeti sonymen kýresti kýsheytti. Áskeriy-dalalyq sottar taghayyndady. Sóitip, bas kótergen sharualardy jәne olardy revolusiyalyq qimyldargha shaqyrushylardy jer-jerde birden qatang jazalady.

Sonymen qatar, 17 qazan maniyfesi tughyzghan kónil-kýy jetegimen eldegi iri qalalarda jappay ashylghan gazetterding júmystary toqtatyldy. Biri birjola jabyldy, kelesilerine әkimshilik sharalar qoldanyldy.

Imperiyadaghy agrarlyq shiyelenisterdi bәsendetuge baghyttalghan basqa da sharalar alyndy. Mәselen, 1906 jylghy 5 qazanda Dumasyz-aq zang shygharylyp, sharualar qúqy elding basqa halqymen tengerildi. 9 qarashada taghy bir jer zany shyqty, ol kez-kelgen sharuagha qalaghan uaqytynda qauymdyq jerden óz ýlesin bólip alugha rúqsat berdi. Osynday zannamasy arqyly ýkimet eldi tynyshtandyrugha tyrysty.

Sóite otyryp, ýkimet saylau barysyn jiti qadaghalaudy, sóitip ekinshi Dumany óz qalauymen jasaqtaudy jýzege asyrmaq boldy.   Biraq, saylau zanyn ózgertuge jasqandy. Sondyqtan da, Ekinshi Dumagha deputattar saylau nauqany kýlli sayasy kýshterding qatysuymen, duyldaghan sayasy aitys-tartyspen, qyzu ótti.

Mening Piyterdegi týrli sayasy klubtarda bolyp túratyn, ózderi de taldau qabiletine ie dostarymnyng aituynsha, búl saylau nauqanynda tórt aghym kýresti.

Qanday deysiz be?

Eng aldymen, samoderjaviyeni nyghaytugha tyrysatyn onshyldar, múny bir deniz. Ekinshi top – Stolypiyn  baghdarlamasyn qoshtaushylar. Olar  ýkimetti 17 qazan maniyfesi arayynda jaqtaytyndyqtaryn bildirip,  partiyasyna atty da solay – әigili bostandyq maniyfesine qol qoyylghan kýndi kórsetip,  «17 qazan odaghy» dep qoydy, ózderin de qazanshylar, yaghny oktyabrister dep atady. Ýshinshi eleuli top, әriyne, kadetter – halyq  bostandyghy partiyasy. Sosynghy tórtinshi aghymdy  birikken solshyldar qúraydy.  Búlardyng qatarynda – sosial-demokrattar, olardyng ishinde menisheviktermen qatar, ótken saylaugha boykot jariyalap, qatyspaghan, búl joly taktikasyn ózgertken bolishevikter de kiredi, sosyn sosialist-revolusionerler jәne basqa da sosialistik toptar bar.

Birinshi Dumany saylau kezinde eshkim de ýkimetti jaqtamay, jabyla synaghan bolatyn. Al  búl nauqanda, osy jiktelgen aghymdargha say, biylikting әreketterin ashyq qoldaushylar boy kótergen. Halyq  sodan baryp  olardyng baspasóz betterindegi, saylaushylar aldyndaghy qyzu aitystaryna kuә bolghan.

Aqyry, saylanghan halyq ókilderi shartaraptan  jinalyp, Duma 20 aqpanda alghashqy mәjilisine kiriserge deyin, osynau aluan pikirli kýshter arasynda deputattyq oryndardyng qalay bólingeni belgili boldy.

Bes  jýzden astam mýshesi bar deputattyq korpustyng 114-in, yaghny jiyrma payyzyn sosial-demokrat, eser, halyq sosialisteri aldy. Konstitusiyashyl demokrattar, yaghny kadetter sany jýzge tarta, dәldep aitqanda, 98 adam boldy, biraq olar byltyrghydan eki esedey azayyp ketti. Onyng sebebi, shynynda, Jasay aitqanday, Birinshi Dumadaghy auzynan ot shashqan kadet-sheshenderding patsha pәrmenine narazylyq bildiremiz dep  isti bop qalghanynda, «Kresty»  týrmesinen bir-aq shyqqanynda bolatyn.

Atap aitatyny, sol fraksiyagha, nege ekenin, qazaqtardan japadan-jalghyz jetisulyq deputat Múhamedjan Tynyshpaev tirkeldi.

Múhamedjan  Ekinshi Duma mýsheleri ishindegi eng jas halyq ókilderining biri bolatyn. Men ony osynda oqyp jýrgen kezinen, aldynghy jyly avtonomiyashylar sezine qatysyp, sóz sóilegen shaghynan tanimyn. Dúrysynda, sezding jýzge tarta delegattary men qatysushylaryna  Qazaq elining bastan keshuli sayasy ahualy jayynda bayandap bergen onyng sózin Jasaydyng syn tezine alghanyna kuә bolghanmyn.

Sonda olargha Sәlimgerey súltan Jantórin aghamyz basu aitqan-tyn. Ol kisi, jalpy, professor Boduen de Kurtenening jetekshiligimen sonau qúryltayshy sezdi shaqyru jәne avtonomiyashylar odaghyn qúru júmysyn úiymdastyrushylardyng bel ortasynda jýrgen. Sol sezde odaqty basqaratyn alqa aghzasy bolyp saylanghan-dy.

Avtonomister qúryltayyna bayandamasyn student Múhamedjan Tynyshpaev Sәlimgerey súltannyng aqylymen dayyndaghan. Bәlkim, osy joly da oghan, endi Ekinshi Duma mýshesi  Tynyshpaevqa, kenesti taghy sol kisi bergen shyghar.

Mening anyq biletinim – Birinshi  Dumadaghy músylman fraksiyasy basshylarynyng biri  Sәlimgerey agha Vyborg ýndeuine qol qoyghany ýshin sotty bolyp, sayasy qúqyghy shektelgenin  eleng qylghan emes. Bashqúrt  elindegi iyelikterinen qara kýzde oralyp, qystay Petrborda túrghanynda, týrki halyqtarynyng bolashaghyna yqpal eterlik sayasat  jayynda Iliyas, Ábdirәshit myrzalarmen әngime-dýken qúratyn. Osy kýnderi Ekinshi Duma mýshelerimen jii pikirlesip jýredi. Dumadaghy kadetter fraksiyasy ishinde óz ókilimiz boluy qajet degen oidy olardyng sanalaryna sinirip, oghan Múhamedjandy birden-bir layyq deputat kórui yqtimal. Onymen bәri sanasatyn.

Bir qaraghangha, Qazaq konstitusiyalyq-demokratiyalyq partiyasyn qúrghan oraldyq deputat Baqytjan súltan Qarataev Dumada kadetter arasynan tabylugha tiyis edi. Alayda olay bolmady. Qazaq kadetterining jer-su jayyndaghy baghdarlamasy astanadaghy әriptesteri tarapynan Birinshi Duma aldynda-aq qatty syngha úshyraghan, sodan beri Baqytjan aghanyn  ishi olargha asa jyly qoymaghan tәrizdi. Áyteuir, ol músylman fraksiyasyna tirkeldi.

Bókeylik Baqtygerey Qúlmanov, torghaylyq Ahmet Birimjanov aghalar alghashqy Duma mýsheleri edi, Ekinshi Dumagha da deputat boldy. Ekinshi Dumagha mening ústazym, Birinshi Dumagha deputattyqqa saylanghanmen, komissiya ótkizbey tastaghan aqmolalyq Shәimәrden molda Qosshyghúlov ta joldama aldy.   Al semeylik  Temirghaly qajy Núrekenov pen syrdariyalyq Tileuli Allabergenov birinshi ret deputat bolghan. Búlardyng bәri músylman fraksiyasyna endi.

Ne kerek,  jetisulyq  Múhamedjan Tynyshpaevtan ózge qazaq ókilderi  músylman fraksiyasyna kirgen  otyz deputattyng qatarynan tabyldy.

Ekinshi Dumada enbek toby men sharualar odaghy fraksiyasy kýshti top qúrdy, olardyng qatarynda 104 boldy. Bilikti sayasatkerlerding aituynsha, trudovikterding búl jolghy saylaugha shyqqan baghdarlamasy da myqty eken. Olar el ishinde keng kólemde demokratiyalyq ózgerister jasaugha shaqyrghan ýgit-nasihat jýrgizipti.

Halyqtyng shynayy biyligin aiqyndap-taghayyndap, bekem qamtamasyz etu ýshin – Qúryltayshy jinalys shaqyru kerek  dep eseptedi enbek toby. Sonday-aq, enbekshilderding jalpygha ortaq saylau qúqyghyn engizu, azamattardyng zang aldynda teng boluyn qamtamasyz etu, jeke túlgha derbestigine, sóz, baspasóz, jinalys, odaq erkindigine, qalalar men selolarda jergilikti ózin ózi basqaru tetikterin iske qosugha qol jetkizu jónindegi kesimdi oilary kópshilikke únady desedi.

Trudovikter әleumettik salada da iri mejeler belgiledi. Sosloviyeler  men sosloviyelik shekteulerdi joiy, kiris kóbeygen sayyn ósip otyratyn tabys salyghyn belgileu, barshagha ortaq tegin oqytu tәrtibin engizu, armiyagha reforma jasau, barlyq halyqtardyng qúqyqtary birdey boluyn jariyalau, memleketting birligi men tútastyghyn saqtay otyryp, jekelegen oblystargha mәdeniy-últtyq avtonomiya beru – olardyng tereng ilanym, berik ústanymy boldy.

Agrarlyq salada enbekshilder Birinshi Dumagha  «104-ting jobasy» dep úsynylghan baghdarlamany  quattady.

Olargha da bizding ókilderimiz mýddelilikpen kóz salatyn, biraq, degenmen, otyz deputatymyz shashau shyqpay, bir músylman fraksiyasyn qúrdy. Ózindik kózqarasy bar   polyak kolosy 46 mýsheni biriktirdi. Sonda últtyq toptar Dumada barlyghy 76 oryn aldy. Olardan basqa,  kazaktar toby boldy, oghan shamamen, ótken jylghyday, 17 mýshe kirdi. Al eshqanday partiyada joqtar elu adam eken, ony byltyrghydan eki ese az desedi.

Jalpy, Duma qúramyndaghy solshyl deputattardyng ýlesi 43 payyz, yaghni  222 mandat, onshyldardyn  ýlesi 10 payyz – 54  mandat, al, kóp úzamay, Dumany qaytkende saqtap qalu taktikasyn ústanatyn kadetter ýlesi – 98   mandat, yaghny 18 payyz boldy. Osy jikterding ózinen-aq Ekinshi Dumada oi-pikir aluandyghy jaghynan kemdik bolmaytyny seziletin.

 

***

– Slava, aptyghyndy bas, sening joramalynnyng qúiryghy bir-aq tútam bolaryna qazir kózimiz jetedi. – Jasay qulana kýlimsirep, iyegimen tórdi nýsqady. – Qara...

Zalgha onshyl kadet, Mәskeu guberniyasynyng deputaty, Ekinshi Memlekettik Dumanyng tóraghasy Fedor Aleksandrovich Golovin bastaghan Duma tóralqasy kirip kele jatty.

 

II.  Premier-ministr jәne zang jobalary   

Múrtynyng ýzyn shalghysy qayqighan qasqabas Duma tóraghasy Golovin asqaq jýzben zalgha qarap:

– Sóz Ministrler Kenesining tóraghasyna beriledi, – dep habarlady.

Osylay dedi – Ministrler Kenesi tóraghasynyng aty-jónin aitpady. Múnda onyng kadet retindegi kózqarasy – halyqqa qarsy ýkimetpen ymyralasyp bylyqpau, atqarushy biylikke biyikten mensinbey qarau qasiyeti jatqany kýmәnsiz. Parlament jurnalistikasyn kәsip etken, týrli qúpiya habardy  júrttan búryn bilip jýretin Slavanyng aituynsha, ol Memduma tóraghalyghyna saylanyp, patshanyng qabyldauyna barghanynda da ózin óte aibyndy ústapty. Tipti ýkimet tarapyna jaghymsyz sóz aityp jiberuden tayynbapty. Sonysy ýshin ony Ekinshi Nikolay asa jaqtyrmay qalghan kórinedi deytin.

Biraq Minkenes tóraghasy Stolypin onyng qúrghaq habarlauyna mәn bermegen siyaqty. Beymaral jýzben ayaghyn salmaqtay basyp, minbege bettedi.

Oghan ong jaq qanattyng aldynghy jaghynda otyrghan deputattar ghana qol soghyp qúrmet kórsetti.

– Onshyldar men qarajýzdikshiler, – dep sybyr etti bireu art jaqtan.

Zaldyng basym bóligi ýkimet basyn ýnsiz baqylap otyr. Ol minbege shyqty da, ózin parlamentting jana qúramy osylay qarsy alaryn bilgendey, jaybaraqat keskinmen sóz bastady:

– Memlekettik Dumamen birlesken qyzmetti bastau aldynda men Monarh erkine say jasalghan jәne ministrlik onyng biyik nazaryna úsynugha bel baylap otyrghan zannama jobalaryn mýmkindiginshe tolyq jәne aiqyn tanystyruym qajet dep sanaymyn.

Solay aitqanmen, jekelegen zang jobalarynyng mәn-jayyn bayandaugha birden kóshe qoymady. Odan búryn jәne tipti, ýkimetting basshylyqqa alyp otyrghan iydeyasyn týsindiruding de aldynda, ol ózi ýkimet atynan Memlekettik Dumanyng nazaryn audarghysy keletin asa manyzdy mәsele jayynda aita ketpekshi.

– Úly Mәrtebeli Imperatordyng ýkimeti halyq ókilderining qarauyna úsynatyn zang jobalaryna qatysty basshylyqqa alatyn jәne qatang ústanatyn ereje jayynda men Memlekettik Dumagha aitpay túra almaymyn, – dedi bas ministr. – Ángime sol jobalardy qorghaudyng mәn-manyzy men tәrtibi jayynda.

Kirispesin osylay bastap aldy da, zalgha oilana kóz salyp, tereng tynystady. Sosyn ókimet qúrylysy bekem qalyptasqan elderdegi tәjiriybege toqtaldy. Odan – qayta qúru kezeninde túrghan, demek, qogham ómiri byghu, búzylu, ashu kezenin bastan keship jatqan eldegi, yaghny Reseydegi zannama jasau erekshelikteri jayynda payymyn bildirdi.

Ol úzaq sóiledi. Ýkimettin  el tynys-tirshiligining kýlli qyryn jaqsartugha baghyttalghan júmystardan habardar etti.  Sosyn ýkimet tarapynan Memlekettik Dumagha úsynylmaq zang jobalarynyng baghyt-baghdarlaryn bayandady.

Jalpy, premier-ministrding deklarasiyasyn Duma sonshalyqty týsinistikpen tyndap, ong kózben qarsy aldy deuge bolmas, biraq búl basqa әngime. Oghan keyinirek bir ainalyp sogharmyn. Qazir men onyng sóz bostandyghy men aghartu mәselesine baylanysty aitqandaryn esime týsirip otyrmyn. Ýkimet basy olargha qysqa ghana toqtaldy. Biraq dúrys sózder aitty ghoy dep oilaymyn.

Mәselen, el ishinde basshylyq jasauda uaqytsha qoldanylyp jatqan zandardan basqa, Memlekettik Dumanyng osy sessiyasyna ishki basqaru salasynan birqatar jana zang jobalaryn qaraugha úsynbaq ekenin aita kelip:

– 17 qazandaghy maniyfest jariya etken, biraq әli zanmen tiyanaqtalmaghan qúqyq negizderi ýshin zannamalyq normalar  jasaudy ýkimet ózining boryshy sanap otyr,  – dedi.

Sosyn sol ýkimet boryshynyng nobayyn naqtylau orayynda,  sóz ben baspasóz bostandyghy, jinalystar ótkizu jәne odaqtar qúru  erkindigi uaqytsha erejelermen ghana belgilengenin aitty.

Ar-ojdan bostandyghy, jeke túlghanyn, meken-jaydyng qol súghugha jatpaytyn derbestigi,  hat-habar alysu qúpiyasynyng saqtaluy normalanbaghan kýide qalyp túrghanyn eskertti.

Sonyng bәrin el iygiligine qyzmetke qoiy kerek dedi. Sol maqsatta deputat myrzalardyng júmyla enbek etip, ýlken janashyrlyq tanytuy lәzim. Ár zang jobasyn múqiyat qarastyrsyn. Talqygha  salsyn. Jәne kóp sozbay qabyldasyn da, Memlekettik Kenesting qarauyna jibersin. Memlekettik Duma ózi, jalpy, solay etuge tiyis.

Ýkimet pen Duma ózara týsinisip qyzmet atqarar bolsa, al ýkimet basy solay bolaryna kәmil senedi, onda halyq ókilderi zang shygharushylyq qyzmette Úly Mәrtebeli Gosudari Imperatordyng senimin abyroymen  aqtaydy...

– Múnday naqyl Dumanyng qaymaghyna únamaydy, anyq, – dep sybyr etti Slava.

Maghan da solshyldar ony tyndaghan sayyn taghatsyzdanyp bara jatqanday kórindi...

 

***

Baspasóz jayyndaghy zang jobasyn jasau jәne ony Dumanyng qarauyna úsynu әzirge ýkimetting josparynda ghana eken.

Al býginge deyin jalpaq elde, 17 qazan maniyfesin arqa tútyp, jýzdegen basylym irge kóterdi. Ásirese orys tilinde shyghatyn gazetter kóp. Bizding týrkiler de kóshten qalmaugha tyrysuda.

Tirshilikterine  azdy-kópti aralasyp jýrgendikten, ózimning anyq biletinim  – byltyrdan beri Petrborda oqyrmangha birneshe tatarsha basylym jol tartty.

Ghatualla ahun Bayazitovtyn  basshylyghymen «Núr» gazeti shyghyp keledi. Ras, «Núr» sayasatqa kóp barmaydy, odan góri, negizinen, tikeley tatar tilin damytugha, tatar týrkileri arasynda Qazan dialektin ornyqtyrugha kýsh salyp jatqan tәrizdi. Sosyn astanada ýlken jәmy – soborlyq meshit saludyng jәi-kýiin jii jazady.

Zamanalyq mәselelerdi Ábdirәshit qazy Ibragimov ózining «Ýlfәt» pen «Tilmiyz» gazetteri betterinde qozghauda. Ol kisi jarshy paraqsha da shygharyp qoyady. Rashid aghanyng osy basylymdary maghan, qara júmysyn ózim jii atqaratyndyqtan ba, astanany búqaramen jalghastyryp túrghan, alys-jaqyn týrki júrtshylyghyna eng jaqyn til, kóz ben qúlaq ispetti kórinedi.

Bir top músylman deputaty, ishinde mening Shahmardan Qosshyghúlov ústazym da bar,  enbek tobynyng túghyrnamasyn qoldap, «Músylman hezmat teyfasy» dep atalatyn jeke fraksiya qúrmaq bop jýrgen. Solar jaqynda «Duma» degen gazet shyghara bastamaqshy. Oghan Fuat Toqtarov pen Ghayaz IYsqaqy tәrizdi aqyn-jazushy, kórnekti qayratkerler iydeyalyq túrghydan әserin tiygizuge әrekettenude. Músylman  deputattarynyng dәulettilerdi emes, kedey tapty qorghaudaghy oi-pikirin kópshilikke ayan etudi, olardyng Dumadaghy salmaghyn arttyrudy, jalpy, sayasat jyqpyldarynda әrdayym músylman júrtynyng eng ózekti mәseleleri men mýddesin qorghaudy kózdeytin synayly.

Búlar – iysi músylmannyng sózin sóileydi deytin baspasózding tek Petrbordaghylary ghana. Al Qazanda, Orynborda, Ombyda tatar tilinde qansha gazet tasqa basylyp jýr deseyshi.

Baqshasaraydaghy Ysmayyl agha Gaspralynyng «Tәrjimany» kýlli týrkige ortaq týsinikti tilde sóileuge tyrysyp shyghyp kele jatqaly qay zaman. Biraq ol da,  bәribir, ziyaly topqa ghana úghynyqty. Qazaq búqarasy ony qoldan qolgha berip qúmarta oqidy dey almaysyn, sebebi tili  qazaqshadan góri  tatarshagha  kóbirek jaqyn.

Al taza qazaqsha basylym joq.  Petrbor týgil, Qazaq elining óz ishi týgil,  oghan japsarlas jatqan qalalardyng eshqaysysynan da birde-bir gazet qazaqtyng tilinde shyqpaydy. Shyqqan da emes.

Áriyne, ótken ghasyrdyn  70-jylynan on ýsh jylday Tashkentte jaryq kórip túrghan «Týrkistan uәlayatynyng gazeti» men 88-jylynan Ombyda on tórt jyl basylghan «Dala uәlayatynyng gazeti» sekildi ókimettik gazetterdi eseptemegende.

Ókimet olardy ózi ashty, ózi japty.

Ashqany – memleket jarlyqtaryn jergilikti halyqqa óz tilinde úghyndyryp túrudy maqsat etti. Japqany – sol gazetter eptep te bolsa, halyqtyng jazba tilin qalyptastyryp, sanasyn oyata bastaghan. Al onday qúbylys biyleushilerge únamaytyn. Sondyqtan pәrmen, әmir bitkendi tek oryssha jariya etti: týsingisi kelgen bodan orysshany ózi ýshin ýirenip alady...

Al elding tynys-tirshiligi, әleumet, mәdeniyet, dýniyetanym mәselelerin qazaqtyng óz tilinde qozghaugha mýmkindik jasau degendi aita kórmeniz. Búratanagha baspasóz qúralyn ashyp beru degeniniz – ony ózinmen tenestiruge jol ashyp berumen birdey. Endi ókimet onday osaldyq jasamaydy.

Ony ziyalylar aiqyn-aq úqty. Biraq óz betterinshe eshtene jasay almady. Tipti 17 qazan maniyfesi jariya etken bostandyqty da paydalana almady, әlde jan qinaghysy kelmedi. Qalay degende de, júrtshylyqtyng ózining bastamasymen ashylghan, ózining joghyn joqtap, zaman aghymyna say ýn qatatyn gazeti qazaq arasynda bolghan emes, bolmay da túr. Ony bәri aitatyn. Jәne aitudan әrige barmaytyn.

– Rashid qazi, siz Orynbor meshitinde diny qyzmet atqarghan zamanynyzda qazaqtardy tәp-tәuir bildiniz, – degen-di birde Sәlimgerey súltan. – Olargha arnap ýnparaq jasaudy ózinizge paryz tútqaysyz. Siz ben bizding avtonomiya jayyndaghy armanymyz sonday qadammen dayarlana bastasa kerek.

Ábdirәshit agha jymidy. Ózinin  Sәlimgerey agha Jantórinmen birlesip shygharghan «Avtonomiya» atty kitabyn eske týsirdi ghoy deymin. Men solay oiladym, biraq, artynan belgili bolghanday, onyng kenpeyil jymiysynyng mәni terenirekte eken.

– Súltan, – dedi ol әueli, – siz ben biz qúrysqan avtonomister soizy da armanymyzgha qaray bettegenimizdi kórsetpey me...

Olar Stolypin ýkimet basyna kelgeli biylikting avtonomiyashylar odaghyna qyspaq kórsetip jatqanyn ókine әngime etisti. Odan keyin baryp, Rashid qazy ózining qazaq týrkileri jayynda әrdayym biyik oida jýretinine súltan tarapynan qylauday da kýmәn bolmaugha tiyistigin aitty. Shyndap  kelgende, ol qazaqtardy tek sol jaqta tuyp-ósip, qyzmet istegendiginen ghana biledi deu – mәselening bergi jaghy ghana.

Súltannyng oiyna da kelmegen jәitti qazir Rashid qaziyding ózi aitsyn, – onyng arghy atalary kәdimgi qazaq kóshpendilerinen. Yaghny ol qazaqtyng túp-tura ózi. Súltan búghan qalay qaraydy? Tatar men qazaq bylay da tuys, týbi bir týrki. Al tatar sayasy qayratkeri ózining shyqqan tegin qazaq dep otyrsa, qazaqtyng qamyn onyng jany auyra oilaytynyna kim kýmәndanbaq?

Ábdirәshit aghanyng jýrekjardy syryn  biz tanyrqay tyndadyq. Ol Orynbor men Sibir dalalaryndaghy qalalarda qyzmet etip jýrgen qazaq aghayyndar ishindegi jaqsy tanystarymen kýni býginge deyin baylanysy esh ýzilmegenin tilge tiyek etti. Sodan son, osy kýnderi ol jaqtarda qazaq ýshin gazet shygharu qamymen jýrgen azamattardy biletinin de eskertti. Búl habaryna da, Sәlimgerey súltandy qaydam, әiteuir, men qayran qaldym. Sosyn ol negizgi mәselege kóshti.

– Al endi, Gosdumanyng jana saylauyna qazaqtardyng da qatty dayyndalyp jatqanyn bile túra, Peterburgten de bir qazaqsha gazet basudy oilastyruymyz kerek-aq, – dep basyn iyzedi. – Biraq búl orayda Iliyas myrzanyng yqylasyn bilu manyzdy bolsa kerek.

Al Iliyas agha Boraganskiy búl mәselege tipti ong qaraytyn. Ol ózining nәshriyatynda basqan kitaptaryn qazaqtardyng da qúmarta alatynyn tilge tiyek etti.

– Bizding myna otyrghan jas qyzmetkerimiz Ótemis kóp enbek sinirip, byltyrdan beri dala ólkesine talay kitabymyzdy tarattyq emes pe, – dedi ol jaydary jýzben maghan bir kóz tastap qoyyp, ashyla sóilep. – Ásirese jihankez Shoqan Uәlihanov marqúm jinastyrghan anyzdar men ertegiler sonday jaqsy ótti.

Osy býgin ghana sol jaqtan bir hat alyp otyr eken. Hat iyesi qazaqtyng asa qúrmetli shayyry Ibrahim myrzanyng artynda qalghan ólenderin kitap qylyp tasqa bastyrugha bolmas pa eken dep súrapty. Nege bolmasyn. Sol tәrizdi, gazet shygharugha da nege bolmasyn deydi baspahana qojayyny. Ári onday úsynysty kýni keshe, Yaltadaghy jayyna oralyp bara jatqanynda, qadirmendi generalymyz Ghúbaydulla súltan Jәngirhanov ta jasaghan. Qashannan oidaghy mәsele.

Sosyn olar ashylghan jaghdayda, gazetting qazaqsha jazatyn avtorlardan kende bolmaytynyn saralasty. Ekinshi Dumagha deputat bolu niyetimen jer-jerde saylaugha nebir jaysang týsip jatqanyn estip otyrmyz. Osynda oqityn, halyqtyng halin tym qinala oilaytyn jәne sayasatqa sergek qaraytyn jastar barshylyq. Onyng ýstine, Ábdirәshit qazidyng aituyna qaraghanda, «Ýlfәt» gazeti mәhkamasynyng qorjynyna elden tatarshasynan góri qazaqshasy basym tilmen jazylghan hattar da týsip jatatyn kórinedi. Qazaq gazeti ashylsa, el ishimen tyghyz baylanys ornary shýbә tughyzbaydy. Tek qarjy-qarajat kózin tiyanaqtau jón...

Sol súhbat ayaqsyz qalmaghan. Baspa basqarmasy osy ýstimizdegi jana 1907 jyldyng aldynda ghana, tatarshamen birge, qazaqsha gazet te shygharmaqqa qauly qylghan-dy. Tayauda  búl әngime shyndap qolgha alyna bastaghan.

Menin  shartarapty kezip jýruden sharshamaytyn kәri kýresker Erkindik kókem bar, Kókshetaudaghy medresede aldynan dәris alghan ústazym, Ekinshi Memlekettik Dumagha deputat bolyp kelgen Shәimerden molda Qosshyghúlov bar, elding әr týkpirinen arnayy birneshe dýrkin qatynaghan taghy talay adam bar, bәri júmyla әrekettesti. Júmyla  әrekettesip jýrip, qazaq gazetin shygharugha qajet qarjyny  Iliyas Boraghanlynyng nәshriyatyna jetkizip berdi.

 

***

Bas ministr Stolypin Duma mýsheleri aldyna ýkimet josparyn bayan qylar qarsanda biz qazaqsha gazet shygharudyng auy men bauyn jiystyrudy ayaqtap qalghanbyz. Onyng ýkimet tarapynan baspasóz haqynda jasalghan zang jobasyn Memdumanyng qarauyna bermek bolghanyn sol kýni keshkisin kensemizde әngime etip otyrghanymyzda, Rashid qazy el jaqta oryn alghan kónilsiz oqigha habaryn estirtti.

– Jetpisbay myrzadan jedelhat aldym, – dedi ol, – «Qazaq gazeti» dep at qoyyp, jana basylymdy aqpan aiynda jaryqqa shygharghan eken. Biraq,  birinshi nómirining túsauyn keskennen keyin, jergilikti ókimet gazetti toqtatyp qoyypty. Sodan,  kesheleri, ishki ister ministrliginen arnayy pәrmen alsa kerek,  Troisk polisiyasy baspahananyng mýlikterin tәrkilep, mýldem jauyp tastapty.

Ýkimet basy Dumagha baspasóz zanyn qabyldatyp almay jatyp-aq, óz degenimen ozbyrlyq jasap jýrgen bop shyqty. Shyndap kelgende, ýkimetting jergilikti atqarushy  buyndarynyng gazetterdi sәl ilik tapsa boldy – jauyp tastaytynyn biletinbiz. Tek  sondaygha atoylaghan dәlel endi bizding týrki qoghamynan da, әsirese, endi-endi ghana oyana bastaghan qazaqtyng tynys-tirshiliginen de kóriner dep oilamappyz. Kónilsiz  habar barshamyzdy jabyrqatty.

Ábdirәshit agha Troisk qalasynda irgesi qalanghan búl gazetting jaryq kóru tarihyn jaqsy biledi eken. Ol Jetpisbaydy da, onyng gazet shygharushy serikteri Qayym men Eshmúhamedti de, tipti olardyng osynau eldik maqsatqa qyzmet etken tirligine demeushi bolghan Torghay oblystyq basqarmasynyng shtattan tys agha audarmashysy, oblys statistika komiytetining tolyq mýshesi,  zauryad-horunjiy Derbisәli Berkimbaevty jәne oblystaghy Qostanay ýiezi Saroy bolysynyng basqarushysy Bekmúhamed Aldiyarovty da tanityn.  Olardy qazaqtyng bas adamdary dep atap otyrdy.

Ásirese Derbisәli myrzanyng el ishindegi bedeli keremet joghary bolghanyn, júrttyng ony «jarty patsha» dep ataghanyn sol shaqta Orynbor meshitinde istegen Rashid qazy sýisine әngimeledi. Búl adam jastayynan patsha әkimshiligine qyzmet etipti, biraq ózin qúlaqkesti qúl emes, elining qorghany retinde de kórsete bilipti. Halyq tolqulary kezinde biylik aldyna esh býkpesten júrt narazylyghynyng sebepterin ashyp aityp, kóp rette týrli jenildikterge qol jetkize alsa kerek. Ol kezinde Ybyray Altynsarinning qazaq balalary ýshin mektepter ashuyna kóp jәrdemdesipti, tipti onyng Qyrymdaghy Ysmayyl Gaspraly qatarly gazet ashugha talpynys jasaghan shaghynda, shyghynyn kóteruge әzir túrghan eken. Onyng josparyn ýkimet, alayda, ol kezde jýzege asyrtpady. Tek osy revolusiya tolqyny  ghana jana talaptardy endi biylik esh búltara almaytynday etip algha shygharghandy. Sonda ol qazaqta óz baspasózi boluyn birden qalap, bastamashy jigitterdi qyzu qoldaghan eken.

Saroy bolysynyng ortalyq  mahkamasy  Troisk shaharyna ornalasqan. Sondyqtan da bolysnay Bekmúhamed myrza gazet redaksiyasyna meken-jaydy Troiskiden satyp әperipti. Al Derbisәli myrza arnayy jibergen adamdary arqyly gazetting haripteri, qalyby, basatyn stanogi, qaghaz keskishi jәne qaghazy men ózge de kerek-jaraghyn Qazannan satyp alyp, jetkizip berse kerek.

El-júrtqa  belgili Aldar baydyng úrpaqtarynyng biri, әldebir sebeppen Andreev dep jazylghan Jetpisbay myrza úzaq jyldar boyy Qostanay ýiezining Saroy bolysyndaghy tórt halyq biyining biri bolyp istepti. Ádet-ghúryp zanyn basshylyqqa alyp biylik aityp jýrgenimen, orys zanyna da jetik eken. Mәskeudegi әigili sot advokaty Plevako oghan jiyen agha bolyp keletin kórinedi. Sonyng aqyly bolsa kerek, «Qazaq gazetinde» qazaqsha jәne oryssha maqalalardy qatar basyp shygharudy o bastan-aq maqsat etipti. Gazetke qúryltayshy jәne shygharushy-redaktor bolghan ózi men Qayym Sosnovskiy jәne Eshmúhamed Imanbaev ýsheui búl orayda tamasha pikirles jәne maqsattaryn keremet týsingen ýzengiles-tin.

– Bilesizder me, olar aldaryna nendey maqsat qoydy? – dep, Rashid qazy otyrghandargha ainala qarady da, ózi jauap berdi. – Olar júrtqa «Qazaq gazeti» qazaq halqynyng mún-múqtajdaryn jalpyorystyq mýddelerding auqymynda   joqtaydy dep jariya etken. Memleket negizin shayqaudy baghdarlamada kózdemegen, oilaryna da almaghan. Soghan qaramastan, ministrlik sol shet aimaqta endi ghana shanyraq kótergen kishkene gazet búratanalardy býlikshildik jolgha bastaydy dep tauypty.

IYә, dep bas shúlghysty aghalarym, búl ýkimetbasy men byltyrghy ýkimetbasynyng aiyrmashylyghy jer men kóktey. Stolypin Goremykin emes. Goremykindi burokrattardyng ózderi, kózdi ala bere, ózara «Vashe Bezrazlichiye» dep bekerden beker mysqylday mәrtebelemese kerek. Ol shalghaydaghy búratanalar tilinde shyqqan, eshqanday da zang búzbaghan, eng bastysy, kóshpendilerdi revolusiyagha shaqyrmaghan úsaq gazetke nazar audarmaghan bolar edi.

Premier Stolypin mansabyn әskery qyzmetten bastaghanynan ba eken, óte qatal. Ol Saratovta gubernator bolghan kezinde, sәl narazylyq tolquy bilinse boldy, tolqugha qatysqan halyqty ayausyz jazalaytyn qylyghymen auyzgha iligipti. Jazalaushy әskerdi, tipti, ózimen kórshi jatqan guberniyalargha da júmsay beretin sheshimtaldyghymen patsha nazaryna ilikti desetin.

Qatygezdik túqymynda bar-au, dep topshylady otyrghandar, sebebi onyng әkesi de әskery adam eken. Kezinde kazak әskerining atamany bolghan kórinedi. Ári ishki Reseyde emes, qazaq jerinde, Jayyq manynda ataman bopty. Búdan jarty ghasyrday ilgeride qyzmet etipti.

Sonau atamannyng qaramaghyndaghy kazak jasaqtarynyng shekten shyqqan ozbyrlyghy bir zamanda Sәlimgerey Jantórinning agha súltan lauazymynda isteytin atasyn qatty toryqtyrypty. Jasaq qúm ishindegi auyldardy shauyp, eldi qyrghyngha úshyratqan, tonaghan. Kazachestvo әskerining búl qylyghyna agha súltan shaghym aitpaq bolsa kerek, sonda oghan óz ornyndy bil degen siyaqty. Biyleushide kinә bolmaydy, ol әrqashan kýdikten joghary túrmaq...

Mening esime  Erkindik kókemning bala kýninde sonday shapqynshylyq qúrbany bolghanyn aitqany týsti. Ol oiran bolghan shanyraqtan kezdeysoq tiri qalghan jalghyz túyaq edi. Beybit auyldargha opat әkelgender eshqanday jauapkershilikke tartylmaghan...

Qazaq kónbis, qanshama qyrghyn men qorlaugha úshyrasa da, taspen atqandy aspen at degen ata naqylyn ústanudan taymaydy. Úly ústaz Ismayyl Gaspralynyng ondaghan jyldar boyy nasihattap kele jatqan ústanymy da sonday ghoy ózi. Jetpisbaylardyng gazet betinde jariya etken baghdarlamasy da sony kórsetedi. Alayda qazaqtyng ózi bayqaghan taghy bir jәit bar: búgha berseng – súgha beredi...

Bir kezde, súhbattasudy qorytqanday sarynmen:

– Qazaq gazetin tezdetip jaryqqa shygharudy oilayyq, – dedi Iliyas agha, – qalay qaraysyz, Ábdirәshit әpendim?

 

***

Qazaqsha gazet shygharmaqqa baghyttalghan kóp aighy enbek, ne kerek, aqtaldy. Byltyrdan bergi әreket jemisin berdi.

Gazetti qalay ataymyz degen súraq tughanda, men oilanbastan, aghalarymnyng aldyn orap, tilime oralghan sózdi qoyyp qaldym:

– «Serke» deyik! Serke bastamasa, aqtyly qoy qansha topyrlaghanmen, tereng sudan óte almaydy ghoy!

Sәlimgerey súltan maghan tanyrqay qadalyp qaldy. Iliyas myrza da ýn qatpay, kýlimsiregen jýzben әlipting artyn baqty. Rashid qazy ghana quana sóilep, mening úsynysymdy birden qoldady. Oghan sosyn barshasy kelisti.

Oyda joqta sart etip shygha kelgen búl atau mening sanamda bir ólenge baylanysty jattalyp qalypty. Ótken kýzge qaray ózim qúralpy Mirjaqyp Dulatov degen jas jigitpen tanysqan edim. Ol  Piyterge kanikuldan oralghan Jasaymen ilesip kelgen-tin. Múghalim eken. Jazda Jasaymen kezdesip, ekeui biraz uaqytyn birge ótkizipti. Aqyry, astanany kórmekke, mekteptegi sabaghy bastalghangha deyin múndaghy ómirdi bir tamashalap qaytpaqqa bel bughan kórinedi.

Biz kóp syrlastyq. Men oghan sonyng aldynda ghana Tómengi Novgorodta ótken ýshinshi músylmandar sezi jayynda aittym. Oqu isine baylanysty qabyldanghan qarardy taldap, el ahualyn qyzu әngime etistik. Sondaghy әserinen tudy ma eken, kim bilsin, ol óleng shygharyp, maghan oqyp bergen bolatyn.

Óleninin: «Ýmit etem jastardan, jana gýl shashqan baqshaday. Múradyn  onay kim tabar, jar salyp júrtqa qaqsamay.  Halyqqa, jastar, basshy bol, qaranghyda jetektep. Tereng sudan óter me, myng qoydy Serke bastamay», – degen joldary zamanymyz ben paryzymyzdy dәl beyneleytindigimen maghan qatty únaghan-tyn. Sondyqtan shyghar, sol ólendegi beyneli sózdi gazetting atyna  oilanbastan úsynghanymdy ózim de bayqamay qaldym.

Aqyry, ansaghan kýn de tudy.  1906 jylghy 28 nauryzda gazetimiz «Serke» dýniyege keldi. Momaqan qoy ispetti búiyghy halqymyzdy oyanu, sergu, órkeniyetke betteu jolyna bastap  shyghatyn serke bolsam degen niyetpen jaryq kórdi. Ábdirәshit qazidyn  qamqorlyghy arqasynda  «Ýlfәt» gazetimen birge, onyng qosymshasy bolyp, Iliyas aghanyng baspahanasynda basyldy.

Qazirgi azual men aldaghy mindetter aitylghan maqalalarmen qatar, jastardy qaranghy halyqtyng kózin ashu isine jappay atsalysugha shaqyrghan Mirjaqyptyng ólenin de jariyaladyq.

Dumagha aparyp berdik. Elge jiberdik. Quanyshymyzda shek joq.

Tatardyng «Dostyghy», «Ýlfәtti» aitam,  atyna say boldy, qazaqtyng «Serkesin» ýlken jolgha dostyq kónilmen jetelep shyqty. Dumanyng týrki mýsheleri osylay dep riza bop jýrdi. Deputattardyng kónilderinen shyqqanymyzgha shattanyp, erekshe qarqyn, jiger, qyzumen gazetting kelesi sanyn әzirleuge kirisip kettik.

Biraq birer kýn óter-ótpesten baspahanagha polisiya keldi de, ýkim oqydy.  «Serke» gazetining ekinshi sanyn basu mashinasynan shyqpay jatyp tútqyndady. Brinshi nómirding әzirge taratugha әketip ýlgerilmegen danalary tәrkilendi. Sonymen qatar «Ýlfәtti» de toqtatty.

Qalalyq polisiya basqarmasyna qayta-qayta baryp qaytyp jýrgen  baspahana iyesi Iliyas Boraganskiy men gazet redaktory Rashid qazy Ibragimov myrzalar birneshe kýnnen keyin, sharasyzdana, ókinishpen qoldaryn jaydy.  Piyterdegi túnghysh qazaq baspasózi ashylmay jatyp jabyldy.

«Serkeni» polisiya orysqa qarsy gazet, ýkimetke qauipti gazet dep tauypty. Alayda, is jýzinde, gazette qazaq múny ghana qozghalghan-dy. Mening oiymsha, gazet sózderining kóp kókeyine tez jetetin eng eleulisi – Mirjaqyptyng óleni bolatyn, onda aqyn jastardy halyqtyng kózin ashu isine jappay atsalysugha shaqyrghan-tyn.

Al orysqa qarsy sóz bizding endi ghana qaz túryp jatqan  «Serkemiz» týgil, halyq ókilderining pikirlerin ondy-soldy ashyq bildiretin mәrtebeli minberli oihanasy Dumada da aitylghan emes. Biraq Dumanyng ýkimetti qaraugha úsynghan zang jobalaryna baylanysty da, imperiya ishinde qoldanyp otyrghan aramza sayasatyna baylanysty da ayausyz synaytyny ras-tyn.

Biz sol syndardyn, әsirese bizding týrki júrty ýshin asa ózekti oqu-aghartu jәne jer-su jaghdayyna qatysty  syndardyng mazmúnyn eki jetide bir shyqpaq gazetimizding betinen oqyrmandargha jetkizip túrudy oilastyryp jýrgen edik. Alayda polisiya onday qiyalymyzdyng tamyryn qidy. Biraq biz bәribir Duma júmysyn múqiyat qadaghalaudy nazardan qaghys qaldyrmadyq.

Óitkeni, birinshiden, «Ýlfәt» qayta shyghatyn boldy, ekinshiden, baspahana basqarmasynda manyzdy mәseleler jóninde aqparatty paraqshalar dayyndau kerek degen sheshim alyndy, ýshinshiden, músylman múny orys gazetterinde estiletindey etu qajet degen tapsyrma boldy.

Osyghan oray men erikti tyndaushy retindegi oquymdy, sonday-aq baspahana isine qatysty mindetterimdi atqarudy Dumanyng qyzyqty otyrystaryna baru ýshin bosay alatynday kezenderge yghystyratynmyn da, parlamenttik jurnalister ishinde jýruge tyrysatynmyn.

Bir jaqsysy, bizding Slava dosymyz, dәlirek aitqanda – student Jasaydyng student dosy Svyatoslav Preobrajenskiy astanalyq kóp gazetpen tyghyz baylanysty edi, týrli maqala, habary jii shyghyp túratyn. Sondyqtan ony ózimizding deputattarmen tanystyryp, eldegi jaghdaydy qosymsha aityp týsindire jýrudi әdetke ainaldyrghanbyz-dy.

Beybit Qoyshybay

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir