Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Qogham 7874 0 pikir 7 Aqpan, 2015 saghat 10:16

AQPARATTYQ EKSPANSIYa TÁUELDILIKKE ÚRYNDYRADY

Qazirgi tandaghy әlemde memleketter arasyndaghy týrli shiyelenisti jaghdaylardyng ushyghyp, qarama-qayshylyqtary aqparattyq shayqasqa úlasyp jatqandyghyn eskersek, elimizding aqparattyq kenistigining qauipsizdigi, bәsekege qabilettiligi, ishki naryqtaghy aqparattyq súranysty tolyghymen qamtamasyz etui sekildi mәselelerding ózektiligi arta týsedi. Búl taqyrypty keninen talqylau maqsatynda belgili sayasattanushy Rasul Júmalymen súhbattasqan edik.

– Biylghy 1 qan­tar­dan bastap Eura­ziya­lyq eko­nomiy­kalyq odaq ký­shi­ne endi. Álemdik sarapshylar Re­sey­degi asa auyr eko­nomiy­ka­lyq ahual odan әri qúl­dyray týsetindigin aitady. Osynday jaghdayda odaq­tyng júmysy tek qaghaz jý­zin­de qalyp qoymay ma? Búl odaq damuynyng endigi ssena­riy­leri qanday?
– Euraziyalyq ekonomika­lyq odaq­tyng bolashaghy alan­dau­shylyq tughyzatynyn joqqa shy­gha­rugha bolmas. Sebebi, yqpal­das­tyq­qa negizdelgen úiym­gha enushi memleketterding әu basta aldyna qoyghan maqsattary әr­qalay bolatyn. Mәselen, osy úiym­daghy alyp memleket – Resey ýshin eng aldymen búl geosaya­sy joba boldy. Yaghni, búrynghy Ke­nes zamanyndaghyday qyrghiy-qa­baq soghys tuynday qalghan jagh­dayda ózin Europagha, Ame­riy­ka­gha qarsy qoyatyn, sol qar­sy­las­tyqta ózining jetispey jat­qan әleuetin seriktes memleketter esebinen kýsheytu maq­saty jәne belgili bir den­gey­de Kenes odaghyn qalpyna kel­tiru mәselesi kózdelgen. Búl jayynda Putinning ózi de talay mәrte aitqan. Atap ait­qan­da, orys jerlerin qayta qay­taru túrghysynda erekshe “armandary” bar. Al Belarusi memleketi ýshin birinshi kezekte ekonomikalyq joba boldy. Yaghni, búl eldegi demo­kra­tiya­nyng ayaqqa taptaluyna qatys­ty eu­ro­pa­lyq memleketterding engiz­gen sanksiyalary bar. Ekinshi ja­ghy­nan, búl elding shygharatyn ónim­deri әlemdik naryq ýshin sapasy tómen, bәseke­les­tik­ke qa­bi­let­ti emes. Sondyqtan Belarusi memleketi osy túrghyda TMD kenistiginde óz tauarlaryn satugha asa mýddeli. Osy maqsatqa integrasiyalyq úiym­nyng aitarlyqtay ong әseri bar. Sebebi, atalmysh integrasiyalyq úiymnyng ayasynda engen ýsh memleket óte joghary keden baj­daryn qoyghan bolatyn. Tiyisinshe, ýshinshi memleketterden keletin importtyng baghasy kýrt qymbattap ketti de, búghan deyin súranysy tómen bolyp kelgen reseylik jәne belorus tauarlary bәsekege «qabiletti» bolyp shygha keldi. Aytalyq, Bela­rus­iting traktorlary, tonazyt­qysh­ta­ry, ýy jihazdary nemese Resey­ding stanoktary, «Lada» se­kil­deri kólikterining satylym bel­sen­diligi artty. Sebebi, Ke­den­dik odaq saldarynan kýrt qym­battaghan importty qaltasy kótermegen otandastary­myz odaqtas elderding tauarlaryna tәueldi bolyp qaldy. Yagh­ni, qa­zaq­standyq tútynushylar belgili bir dәrejede otan­dyq ón­di­ru­shi­lerimizdi emes, otandyq sha­ghyn biznesti emes, bóten mem­le­ket­terding biznesin, ekonomikasyn qarjylandyryp otyr. Qa­zaq­stan ýshin de búl ekono­mikalyq joba boldy. Óki­nish­ke qaray, sol ótken bes jyl­dyng ishinde, әu basta kóz­del­gen tiyimdi maqsattargha, je­tis­tikterge qol jetkizilgen joq. Áu basta integrasiya nәtiyje­sin­de tauar­lardyng sapasy artady, ba­gha tómendeydi, halyqtyng әleu­met­tik jaghdayy jaqsarady dep ký­tilgen edi. Is jýzinde bәri ke­ri­sinshe kórinis berude. Sapa tó­men­dedi, bagha ósti. Mәselen, azyq-týlik, janar-jagharmay, kom­munal­dyq tólemder baghasy ós­ti.
Osy kýnge deyin Qazaqstan­nyng Dýniyejýzi sauda úiymymen kelissózderi birshama dengey­ge jetken bolatyn. Tipti Keden­dik odaqtyng alghashqy kelissózde­ri jýrgizilip jatqan tústa, Resey oghan mýshe memleketterding DSÚ-gha birge enetini jayynda da mәlimdeme jasady. Alayda, kelissózderding DSÚ sayasatyna qayshy keletindigi saldarynan Kedendik odaqqa mýshe memleketter tútas odaghymen DSÚ-gha mýshe bola almaytyn boldy. Sóitip, Resey sózinde túrmady. Kedendik odaq boyynsha, әriptesterin orta jolda qaldyryp, 2012 jyly ózi jeke dara DSÚ-gha mýshe bolyp ketti. Qazaqstan bolsa әli engen joq. Belarusiting tipti enetin týri joq. Al endi Ýshtik odaq­tyng qú­ra­my Armeniya jәne Qyrghyz mem­le­ke­timen tolyqpaq. DSÚ qúra­myn­daghy Qyrghyz­stan­nyng EAEO-gha kirui óz ishindegi qa­rama-qayshylyqtardyng odan әrmen órshuine әkelip so­gha­dy. Jә­ne, eng bastysy, әu basta Ke­den­dik odaqtaghy kelisimder teng dә­re­je­de boldy, integrasiya teng dәrejede jýrgizildi dep aitu qiyn. Búl endi bel­gi­li fak­tiler. Aytalyq, Keden­dik odaq­taghy eng negizgi alghyshart – or­taq kedendik bajdar. Or­taq Kedendik kodekstegi bel­gi­lengen salyqtar, baj salyghy­nyng 92%-y - Resey ornatqan jýie. Al qalghan 8 payyzy ghana Belarusi pen Qa­zaq­stan­gha tiyesili. Yaghni, búl jerde elimiz­ding ekonomikalyq mýd­de­si tolyqqandy qarasty­ryl­ma­ghan. Kedendik odaq­tyng eng negizgi organy – Keden­dik komissiya dep atalady. Yaghni, onyng qanday da bir sheshimderin Qazaqstan, Resey, Belarusi mem­leketterining Ýkimetteri­ oryndauy shart. Búl úiym­daghy da dauystyng 3-ten 2-sin Resey tarapy iyemdengen. Jә­ne sol sheshimder kópshi­lik dauys­pen qabyldanady, yagh­ni, Re­sey­ding aitqany jýre­di. Jә­ne búl úiymgha úzaq uaqyt tór­agha­lyq­ty Reseyding ókili Viktor Hristenko jýrgizdi. Endi, mine, biyldan bastap Eura­ziya­lyq ekonomikalyq odaq­qa enip otyrmyz. Búl - ja­na­ghy ke­den­dik odaqtan bas­tal­ghan iyn­te­gra­siyanyng kelesi bas­pal­daghy. Yaghni, әu basta teng jәne әdil dengeyde emes osynday iyn­te­gra­siyalyq úiym odan әri ty­ghyz yq­pal­dastyqqa kó­ship otyr. Búl óz kezeginde belgili bir tәue­kel­derdi, alan­dau­shy­lyq­tar­dy tughyzady. Taghy aita kete­tin jәit, búl - integrasiya­lyq úiymnyng tek ekonomika­men shektelmeytindigi. Resey bú­ghan mýmkindiginshe sayasy ser­pin beretindigi bayqalyp otyr. Ony Resey jaghy tipti jasyryp ta otyrghan joq. Ortaq parlament, ortaq valuta, ortaq aqparat­tyq kenistik, ortaq qorgha­nys ja­saq­tau, tipti Qazaq­stan­daghy qa­zaq mek­tep­teri­ne qa­zaq tariy­hy­nyng oqu­ly­ghyn biz jazyp be­re­miz degen pikirler ýl­ken alan­dau­shy­lyq tughyzady. Ási­rese, osy 2013-2014 jyldary ara­ly­ghyn­da bolghan oqiy­gha­lar­dy es­ke­re­tin bolsaq, bo­la­shaq­qa bý­gin­nen bastap qam­dan­gha­ny­myz jón.
Mysaly, Ukrainadaghy soghys­ta Reseyding separatisterge astyrtyn qoldau kórsetui, ha­lyq­aralyq talaptardy ayaqqa taptap, ózine jaqyn bauyrlas el­degi Qyrym týbegin tartyp alghany qatty alandatady. Uk­raiy­na­nyng ontýstik-shyghy­syn­daghy arandatushylyq әreket­te­ri saldarynan qazir Reseyge qar­sy halyqaralyq qysym kýsheyde, sanksiyalar ýdep barady. Áriyne, búl sanksiyalar Qazaqstangha da keri әserin tiygizetini sózsiz. Sebebi, Resey - qalay bolghanda Qa­zaq­stannyng eng iri sayasi, sauda, eko­nomikalyq, investisiya­lyq әrip­tesi. Sondyqtan Resey­ding basyndaghy býgingi kelen­siz­dikter Qazaqstandy ainalyp ót­pek emes. Onyng ýstine Ke­den­dik odaqtyng «arqasynda» biz­ding tәueldiligimiz de son­ghy jyldary birshama úlghayyp ketti. Aytalyq, Reseyde túty­nu tauarlarynyng baghasy kóte­ril­se, bizde de sol ssenariy qay­ta­la­nady. Reseyde valutasy qúnsyzdansa, bizde de tengening devalivasiyasy bolady degen siyaqty jaghdaylar. Endi, mi­ne, Eu­ra­ziya­lyq ekonomikalyq odaq ar­qy­ly kýsheytilgen integrasiya jagh­dayynda alandau­shy­lyq­tar artyp otyr. Osynyng bar­ly­ghyn ekshey kele, elimiz ýshin tabystar men jetistik­ter­den góri útylar tústarymyz artyp otyrghandyghyn angharugha bolady.
– Demek, búl odaqtyng bo­la­sha­ghy búlynghyrlanyp túr­gha­ny ghoy...
– Odaqtyng bolashaghy bú­lyn­ghyr bolatyn shyghar. Sebebi, jo­gha­ryda atap ótkenimiz­dey, odaq­qa mýshe memleket­ter­ding mýddeleri әrqalay boldy. Belarusi ýshin ekonomikalyq әle­ue­tin saq­tap qalu әreketi, Qa­zaq­stan ýshin, bәlkim, ekono­miy­ka­lyq ja­ghy, qauipsizdik ja­ghy, Reseyding ashu-yzasyna tiymeu re­ti bolatyn shyghar. Al Mәs­keu ýshin búl - "orys jerlerin" jinau, ýs­tem­digin ornatu, Reseyding tizeden tik túruynyng bir joly. Tip­ti Resey imperiyasyn qal­pyna keltiruding әreketi der edim. Sebebi, jekelegen reseylik sayasatkerlerding kórshiles memleketterge qatysty «búlar to­lyq­qandy memleket bolmaghan nemese búlardy Reseyding guberniyasy retinde qosyp aluymyz kerek» degen pikirleri osy­ghan sayady. Sonymen qatar, osydan bir ay búryn Putinning ait­qa­nyn eske týsirsek. «Reseyding óz aumaghynan tys eki ghana әskery bazasy bar (bireui Qyr­ghyz­standa, ekinshisi Armeniyada). Odan basqa óz aumaghynan tys әskery bazasy joq» dedi. Alayda Qazaqstannyng jerinde alty әskery bazasy bar. Alyp jatqan au­ma­ghy Polishamen para-par. Olardy Putinning syrttaghy әs­kery baza dep sanamauynyng ózi­nen neni menzegendigin angharugha bolady. Yaghni, Resey sayasatkerlerining oiynda Euraziyalyq ekonomikalyq odaq belgili bir dәrejede sol Resey imperiyasynyng sinoniymi ispettes.
– Býgingi tanda Qazaqstan­gha baghyttalghan aqparat­tyq eks­pansiya kýsheygen ýsti­ne ký­sheyde. Osy qoghamgha týr­li­she әser etetin yqpaldy kýsh ja­na qauip-qaterler tuyndatpay ma? Aytynyzshy, Qa­zaq­stan ózining aqpa­rat­tyq ke­nis­ti­gin jat pighyldy iydeya­lardan qor­ghau­gha qauqarly ma?
– Qauqary, mening oiymsha, shamaly. Qazirgi XXI ghasyrdy aq­parat pen aqparattyq tehno­lo­giya­lardyng zamany dep ataymyz ghoy. Al ótken HIH, HH gha­syr­dyng basynda halyqara­lyq qa­ty­nastarda qysym kórsetu ne­gizinen әskery soghys arqy­ly bolsa, songhy onjyldyq­tar­da biz­ding bayqaytynymyz osynday qysym kórsetuler kóbine eko­no­mikalyq, qarjylyq jәne aq­pa­rattyq kózder arqyly iske asyryluda. Sondyqtan ózi­ning ege­men­digin, tәuelsizdigin oilaytyn el qauipsizdik degende tek qana әskery qorghanys­ty gha­na oilamay, ekonomiy­ka­lyq, sauda, azyq-týlik jәne aq­pa­rat­tyq qauipsizdikke ýlken mәn berui kerek. Búl – halyq­ara­lyq qa­ty­nas­tardyng aksiomasy. Mú­ny­men әlemning barlyq mem­le­ketteri ainalysady. Mә­selen, AQSh bolsyn, Europa bolsyn qansha jerden sóz bos­tan­dy­ghy degenmen, olar ózining aq­pa­rat­tyq kenistigin qy­ra­ghy­lyqpen baqylap otyrady.
Mәselen, Reseyding Astrahan, Omby, Saratov sekildi shekaralas aimaqtarynda birtalay qan­das­tarymyz túryp jatyr. Ke­zinde bizding soltýstik ónir­lerde, batys ónirlerinde shy­gha­tyn jekelegen gazetterimizdi Re­sey­ding ózine emes, tipti sol shekaralas aimaqtargha jetkizeyik, Qazaqstanda bolyp jat­qan oqighalardan habardar bolsyn degen maqsatpen mәsele kó­te­ril­gen edi. Alayda so­nyng ózine týrli «jeleulermen» rúq­sat berilmedi. Sondaghy Resey elshiligining aitqany «taralymy óte shekteuli, birinshi­den, orysshagha audarasyzdar, no­ta­rial­dyq kuәlandyrudan ót­ki­ze­siz­der, sosyn bizge әke­le­siz­der, biz Aqparat ministr­li­gi­ne ji­beremiz jәne maqúlday­tyn bolsa, sonda ghana oqyr­man­gha taralady» dedi. Búl endi tek Re­sey­ding ghana әreketi emes, bý­kil memleketter osymen ainalysady. Al biz týrli sebeptermen aqparattyq kenis­­­ti­gi­miz­ding «esigin» aiqara ashyp qoy­dyq. Ásirese resey­lik BAQ-tar aldynda. Saldarynan – tәueldiligimiz óte zor. Álem­de bolyp jat­qan oqiy­gha­lar­gha óz «tereze­miz­den» emes, basym jaghdayda reseylik aqparat qúraldarynyng kó­zi­men qaraytyn boldyq. Sebe­bi, ózimizding BAQ-tar­dyng mýmkindikteri óte shekteuli. Shet elderdegi «aqpa­rat­tyq beketter» joqtyng qa­sy. Bolsa da sanauly ghana. Tiyisin­she, otandyq aqparat kenis­ti­gin­de­gi telearnanyng bolsyn, gazet­terding bolsyn basym ýlesin Reseyden shyghatyn aqparat kózderi qúrap otyr. Búl – is jýzinde aqparattyq ekspansiya. Tipti ózi­miz­ding Qazaqstan­da shy­gha­tyn, qa­zaq­standyq sa­lyq tó­leu­shi­lerding esebinen shy­gha­tyn gazetterding ózinde sol resey­lik saryndy bayqaymyz. Mysaly ORT-Euraziya arnasy­nyng aqparattyq sayasatyn alyp qa­rayyq. Ukrainadaghy separa­tizm­di aqtau, reseyshil aranda­tu­shy­lardy madaqtau. osynyng bar­ly­ghy - aqparattyq shabuyl­dyng bir týri. Aynalyp kelgende búl qazaqstandyq azamat­tar­gha keri әserin tiygizip otyr. Esi­niz­de bolsa, búghan deyin biz­ding birtalay azamattarymyz Ukrainadaghy separatiys­ter jaghynda soghysugha ke­tip qaldy. Mýmkin búl bir jaghy­nan ózderining jibergen qatelikte­ri shy­ghar. Alayda búl jerde mem­le­ketting de jauapkershi­li­gi boluy tiyisti. Buyny qatpa­ghan jap-jas jigitter ertennen qara keshke deyin reseylik arnalardy qaraydy, birjaqty aqparatqa senedi jәne sonyng jetegin­de ke­tip jatyr. Múnday kelen­siz­dik­ter ishki qauipsizdigi­miz­di setinetuge jeteleydi. Jalpy ózining aqparattyq kenistigin bóten memleketke berip alghan el­ding qauipsiz jaghdaydamyz dep jay­ba­raqat otyruy qisynsyz. Erte me, kesh pe, osynday aqpa­rat­tyq qaru Qazaqstannyng biy­ligine, mýddelerine, azamattaryn birine-birin qarsy aidap sa­lu­gha qoldanyluy mýmkin. Mә­se­len, býgingi tanda Reseyge eng jaqyn memleket - Belarusi. Sol Belarusiqa Resey osydan 3-4 jyl bú­ryn aq­pa­rat­tyq soghys jariya­la­ghan bolatyn. Lukashenko­nyng biy­li­gi­ne qarsy, preziyden­ti­ne halqyn qar­sy qoiygha negiz­del­gen ma­qa­la­lar jazyldy. Son­dyq­tan eli­miz­degi otandyq aq­parat qú­ral­daryn barynsha damytu ýshin osy salanyng mamandaryna mým­kin­dikter jasau kerek. Al aqpa­rat­tyq ekspansiya tәuel­di­likke úryn­dyrady.
– Endi osy Qazaqstannyng aq­parat naryghynyng basym bó­ligin jaulap alghan reseylik telearna, internet-sayt, gazet pen radio tútynushylaryn qazaqtildi BAQ-targha «qay­taru» ýshin ne isteu kerek?
– Aldymen reseylik aqparat qúraldarynyng sanyn shekteu kerek. Mysaly bizder Reseyding jekelegen qalalarynda ne bolyp jatqanynan habardar bolyp otyramyz da, kórshi Ózbek­stan­da ne bolyp jatqanyn bil­mey­miz. Ata zanymyzda «Qa­zaq­stan ózin de­mokratiyalyq memleket retinde ornyqtyrady» dep kór­se­til­gen, al azamattary­nyng tan­dau qúqy nege búzylady? Olar Qazaqstanyng da, Ózbek­stan­nyng da, Týrkiyanyng da, Ázer­bay­jan­nyng da arnalaryn kór­sin.
Yaghni, aqparattyq naryqtyng ýlken bóligin alyp jatqan Resey aqparat qúraldarynyng ýlesin azaytyp, ornyna basqa elderding arnalary engizilgeni dúrys. Mysaly, Qytayda qazaqtildi tórt arna bar, solardyng bir-ekeuin nege kórsetpeske? Conymen qatar, әriyne, ózimizding tól qazaq baspasózin damytu aldynghy orynda boluy qajet. Osyny jýzege asyrugha tәjiriybemiz de, bi­likti mamandar da jetki­lik­ti, tek qana olargha mýmkin­dik­ter be­rilse bolghany. Mәselen, biz­degi aqparat qúraldaryna jyl sayyn qyruar qarjy bó­li­nedi. Alayda olardyng ýles­ti­ri­lui kónil kónshitpeydi. Kó­bi­ne sol memlekettik tapsyrys re­tin­de oryndalady. Odan qaldy, reseyshil keybir aqparat qúraldaryna jiberiledi. Al shyn mәnisinde halyqtyng kóni­li­nen shyghatyn, әrjaqty aq­paratty beretin taraptargha ol aqsha onsha tie bermeydi. Ekinshi jaghynan, senzura mәselesi bar, ýshinshi jaghynan, Reseyding qysym jasauy bar. Mysaly, eldegi biren-saran aqparat qúraly ghana Ukrainagha qatysty ha­lyq­qa shynayy aqparat beruge tyrysty. Alayda olar­dyng ózderine qanshama qysym jasaldy. Bir ghana «Tan» telearnasy Ukrainagha baryp, shynayy aqparatqa negizdelgen baghdarlama týsirip keldi. Alayda efirden alynyp tastaldy. Nemese «Adam bol», «Anyz adam» jurnaldaryna qatysty mәseleler sol Resey elshiliginen bastalghan bolatyn. Olar «Qazaqstanda múnday aqparat qúraldary bolmauy» kerek dep tikesinen aitqan edi. Búl ózge elding ishki isine aralasu, ha­lyq­aralyq zandardy búzu ghoy. Sot, әkimshilik jaghynan qysym jasau dәl osy mәlimdemeden keyin bastaldy.
– Keybir sayasatkerler «eli­miz latyn әlipbiyine kóshse, aqpa­rat­tyq tәuelsizdikke qol jet­kizuge ong yqpal eter edi» degen pikirler aitady. Sizding bú­ghan kózqarasynyz qanday?
– Bizding tól jazuymyz sonau Orhon-Eniysey jazbalarynan bastau alatyny belgili. Bir­aq olar keyinnen úmyt boldy. Tildik qoldanys tarihymyzda tóte, latyn jәne kiril alfavitteri boldy. Jalpy búl - jaqsy bastama. Býgingi tanda soghan kóshken Ázer­bayjan, Týrkiya sekil­di bir­neshe bauyrlas týrkitildes memleketter bar. Týrkimender ótuge talpynyp jatyr. Bәlkim, osy jaghynan búl dúrys ta shyghar. Óz basym qoldaymyn. Degenmen, dәl qazirgi jaghdayda búl mәseleni tótesinen qoygha әli erterek sekildi. Óitkeni, qazaqtardyng 30–40 payyzy, ózge etnostardyng 90-95 payyzy qazaq tilin bilmegen jaghdayda birden latyngha kóshu dýrbeleng tughyzatyn әreketterge әkelip soqtyruy yqtimal. Sondyqtan arbany attyng aldyna qongdyng qisynyn kórip otyrghanym joq. Yaghni, qazaq tilining mәselesi óz dengeyinde sheshilgen jaghdayda ekinshi qadam retinde latyngha kóshuge bolar.
– Qazaqstandy әlem­ning ozyq el­derine keninen tanys­tyru ýshin otandyq aqparat qú­ral­darymyzdyng әlemdik au­diy­to­riya­gha kirigui qajet eke­ni dausyz. Múnyng tetikte­rin qa­lay jýzege asyrugha bolady?
– Qay salada bolsyn (meyli ol sayasat, ekonomika, sauda, t.b) algha jylju­dyng bir­den-bir joly – shynayy bәse­keles­tik. Yaghny qaysy krea­tiyv­ti, tәjiriybeli, kәsi­by den­geyi jo­ghary sol suyrylyp algha shy­gha­dy. Jogharyda aityp ót­ke­nim­dey, otandyq ma­man­dar­gha ashyq әri әdil bәse­ke­le­stikke tý­suge mýmkindik beru ózimizdi әlemge tanytu túrghysynan da, nasiy­hat­tyq jaghynan da auaday qajet. Býginde bizding bir ghana arnamyz sputniktik jeli ar­qyly shetelderge shyghyp otyr­ghan jayy bar. Ol jazyluy da qate Kazakh TV arnasy. Arnanyng mazmúndyq jәne aq­pa­rat­tyq tanymdyq jaghyn jo­gha­ry dәrejede dep aitu qiyn. Sebebi, myqty mamandar ol jerge jinaqtalmaghan, jaqsy әre­ketter jýrgizilip otyr­ghan joq. Bizder «Qazaqstandy bәri biledi, bәri syilaydy, әlem qauym­dastyghy moyyndaydy» dep soghamyz. Al endi shetelge shyqsanyz, Qazaqstandy bi­le­tin bolsa, sol TMD elderi biledi. Bәlkim, Týrkiya, Qy­tay­dyng sol Shynjang ólkesi biler. Odan basqa bilip jatqan elder shamaly. Mysaly, óz basym AQSh-ta, Arab memleket­te­rin­de, Europada boldym. Sonda óz jering turaly súray qalsan, Qa­zaq­stannyng qay jerde orna­las­qanynan da beyhabar. Mú­nyng barlyghy bizding aqpa­rat­tyq sayasatymyzdyng osal tús­taryn kórsetedi. Biraq onday jaghymsyz ýrdisterdi ózgertuge bolady. Álemdik tәjiriybeler jet­kilikti. Mysaly, kishigirim Qa­tar degen memleket bar. Sol elden osydan 15 jylday búryn "Ál-Jazira" jerseriktik telearnasy iske qosyldy. Birtalay qar­jy bóldi. Ashyq әri shynayy bә­se­kelestik nәtiyjesinde maman-kadrlardy jinady, myqty shtatty jasaqtady. Sonyng nә­tiy­jesinde Qatardyng mýddesin jýrgizetin ghana emes, jaqyn jatqan Arab memleketterimen qatar býkil әlemge tanylghan quatty yqpalgha ie arnagha ainaldy. "Ál-Jazirany" býgingi әlem­dik narqasqa BAQ-tar qata­ryn­da­ghy VVS, SNN-derding den­geyin­degi iri aqparat qúra­ly deuge bolady. Alghashynda olar­dyng aldyna qoyghan maqsaty Qatar­dyng mýddesin ghana jýrgizu, kóz­qa­rasyn tanytu boldy. Keyinnen búl maqsattaryn basyp ozdy da, qazirgi kezde ýlken bir strategiyalyq sayasy yqpalgha ie kýsh­ke ainaldy. Yaghni, múnyng aq­parat­tyq-nasihattyq jaghy ghana emes, qauipsizdikte, basqa elderge yqpal etude ýlken ról oinaytyndyghyna kóz jetkizemiz. Ókinishke qaray, ótken 23 jyldyng ishinde biz otandyq aqparattyng әleuetin asyrumen syndarly, mardymdy týrde aina­lysqan joqpyz. Degenmen, ki­shigirim Qatar memleketining qo­lynan kelgen sharuagha bizding de әleuetimiz jetedi, tek osymen keshendi týrde ainalyssaq bol­ghany.
– Rasynda da, elimiz tәuel­siz­dik alghan jyldardan bermen qaray «aldymen ekonomika, sosyn sayasat» ús­ta­ny­mynda boldy. Endigi kezekte biylik aqparattyq kenistikting tehnikalyq jәne psihikalyq túr­ghydan qorghaluyn jiti qol­gha alatyn kez keldi deysiz ghoy.
– Áriyne, aqparat degen tek qa­na bolyp jatqan oqighalar ghana emes qoy. Ol azamattyq ús­tanymdy, tarihi, mәdeni, sayacy túrghydan kózqarasty qa­lyp­tastyrady. Múnyng bar­ly­ghyn azamattar, studentter, oqu­shy­lar qay jerden alady? Áriy­ne, ki­taptan, teledidardan, gazet betterinen alady. Al kitapha­nada 80–90 payyz reseylik ki­tap­tar bolatyn bolsa, telearna­ny qo­syp qalsa, bóten el­der­ding bagh­darlamalary sayrap túrsa, qa­laysha qazaqy negizdegi azamat qalyptasady?! Búl da ýlken mәsele. Kezinde Mústafa Shoqaydyng «Bala qay tilde bilim alatyn bolsa, týbinde sol halyqqa qyzmet etedi» dep ait­qa­ny bar. Ana tilining uyzyna jarymaudyng saldarynan óz biyliginen ózge elding biyligine jaltaqtau, býiregi búru se­kil­di ýrdister toqtalmaq emes. Al tarihty dәripteu, ony zertteu, nasihattau aqparatqa ke­lip ti­re­le­di. Osy arqyly sapaly últ qalyptasady. Al últ­ty últ etetin – ortaq til, or­taq mә­de­niyet, ortaq ústanym sekildi qún­dy­lyq­tar. Múnyng kóp­shi­ligin jasaytyn osy aqparat qú­ral­dary.
– Ókinishke qaray, bý­gin­de te­learnalarda sauatty qa­za­qy tok-shoular, sarap­ta­ma­lyq habarlar sau­saq­pen sanarlyq qana. Qal­gha­ny - arzan oiyn-kýlki­lik bagh­dar­la­ma­lar men ishken-je­ge­nin ai­tatyn әnshiler turaly ha­bar­lar. Búl týptep kelgende kó­rer­men­di mezi etedi ghoy. Jagh­day­dy onaltudyng jol­da­ry qanday?
– Bizding qoghamda elding ish­ki-syrtyndaghy oqighalargha qa­tys­ty aqparattyq-tútynu­shy­lyq súranys bar. Alayda osy sú­ra­nysty otandyq aqparat qú­ral­dary jetkilikti dәrejede ótep otyrghan joq. Telearnalar tek qana әzil-syqaqpen gha­na shektelip qalmaydy ghoy. Son­dyqtan telearnalar­da­ghy búl qú­by­lys qoghamdyq oidy, sanany basqa bir arnagha audaru, ómir shyndyghynan alastatu әre­keti ispettes. Óz tilin, di­nin, mәdeniyetin úmyt­ty­ru әre­ke­ti de boluy mýmkin. Al ór­ke­niyet­ti elderde, kerisinshe, óz­de­ri­ning aza­mat­ta­ry­nyng sanasyn qa­lyp­tas­ty­rugha basa nazar audarylady. Týrli tok-shoular arqyly, zertteu ma­qa­la­lary aqyly mem­le­ket­ting saya­satyn tý­sin­di­rip otyrady. Tip­ti Re­sey­ding arnalarynda da әzil-qal­jyn­gha negiz­del­gen shou­lar kóp bolsa da, jaqsy sa­rap­tamalyq bagh­dar­la­ma­la­ry joq emes. Al Arab mem­le­ket­teri, Europa elderinde tú­shym­dy tok-shoular, sa­rap­ta­ma­lyq baghdarlamalar óte kóp. Aza­mat­tarymyzdyng oi-týi­si­gin qalyp­tas­ty­ra­tyn, mә­de­ni, tarihy immuniytetin art­tyratyn dý­niye­ler bizde, óki­nish­ke qa­ray, joq. Tip­ti bol­ghan dýniye­ler­ding ózin týr­li sebeptermen jauyp tastap otyrmyz. Qarjy ból­me­se de, eng qú­ry­ghan­da mým­kin­dik berse túshymdy dý­niyelerdi óz­deri-aq jasar edi. Áriyne, Qa­zaq­stan­nyng aq­pa­rat ke­nis­ti­gin­de osynday ol­qy­lyq­targha jol be­ri­lui ózge memleketterge óte tiyimdi ekeni anyq. Er­te­nin oilaytyn memleket mún­day kemshilikterge kóz jú­myp qa­rau­yna bolmaydy. Son­dyq­tan sayasy erik-jigermen kem-ke­tik­te­ri­miz­di týzeyik, әitpese kesh bolady.

Súhbattasqan Erlan BAPANOV.

 

Abay.kz 


Derekkóz: «Preziydent jәne Halyq» gazeti

0 pikir