Júma, 19 Sәuir 2024
Ádebiyet 6666 0 pikir 3 Sәuir, 2015 saghat 12:08

Múrat ALMASBEKÚLY. QAN

(Jaqynda "Qamshy" aqparattyq portaly úiymdastyrghan "Qazaq handyghyna - 550 jyl" shygharmashylyq bәigesinde proza boyynsha bas jýlde iyelengen әngime)

– IYrek saydyng jolynda qater kóp, búrystau bolsa da, kýngeyding arqar soqpaghymen tartayyq.

Jýzbasy qyr jelkeden qadalyp túrghan jas saylauyttyng súrauly janaryn arqasymen týisindi. Alayda, jauap beruge asyqqan joq. Aldydaghy qonyr barqyn taudyng qoynau-qaptalyna týnere qarady. Sebezgilegen aq janbyrdyng bozala múnaryna búiygha tyghylghan iyrek say da, kóldeneng kók attygha syr aldyrmaytyn sartoqym qaqsalday qymtanyp jatyr.

Ong jaq keude túsyn teri jarghaqtyng syrtynan bir sipap ótken jýzbasy oqys til qatty.

– Búiryq qatty, uaqyt tyghyz. Joldy barynsha qysqartyp, Han ordasyna qalayda tez jeteyik...

Shymdy betkeyding syghyrdang topyraghyn at túyaghymen soydaqtaghan tórteu, yra tómen josyta jóneldi.

Jylanqy búlaghy jorghaqtay aqqan iyrek saydyng ishi úry quysty, qoyan búltaqty. Qoyyn-qonyshy qorghasyn búlttarmen kópirgen say ishinde jauyn sayabyr bolghanymen, túman qoy eken. At qúiryghyna oralyp, aldy-artty qaumalaydy. Aspan aghyl-tegil aqtarylyp jatsa da, iyrek saydyng jibiytin týri joq. Súrghylt túmangha súmdyghyn jasyryp, syryn býgip túrghanday.

Shylbyr boyy aralyq tastap, tar jolda bóri býlkekpen ghana ýzdik-sozdyq kele jatqan tórteu, әlden uaqytta shaghyn jazyqaygha «sopan» etip shygha kelisti. Osyny kýtip túrghan tәrizdi, bir sәtte ókpe tústaghy biteu ózekten shymqay túmandy qaq jaryp, belgisiz qara shoghyr tap berdi.

Qansha saqtanyp kele jatsa da, qapelimde sasyp qalghan tórteu shoqyta shapty. Biraq, aldaghy japyryq túmsyqty ainalghansha, tirsektey qughan toruylshylar ekeuining atyn kózdep, omaqastyryp ýlgirdi. Attary jyghylghanymen, kerege boyy shalghyndy sýze qúlaghan jyryndy saylauyttar eki-ýsh domalay baryp, shapshang atyp túrysty. Sol mezet qayta qayyrylghan serikterining ýzengisine jabysa jýgirgen beti tiynsha qarghyp, arttaryna mingese ketti. Jay ketken joq, keri búryla sadaq kezep, qozy jauyryn jebeden ýsh-tórteuin edel-jedel móniretip-móniretip jibergen. Shyrqyray úshqan qauyrsyn qanat oqtar, órshelengen qughynshylardyng birnesheuin attan tónkergende, arttaghylary soghan úilygha qaldy. Osy oraydy qalt jibermegen jýzbasy dereu tizgin irkip, qasyndaghylardyng bәrin attan týsirdi. Sosyn, ózining qaqpan bel qyzylkógin baghanaghy jas saylauyttyng aldyna tosty.

– Tórteumiz birdey eki atpen qashyp qútyla almaspyz. Sen mynaghan min de, óz atyndy jetekke alyp, anau terekti jylghamen órley tart. Arydaghy tik moynaqty assang aman ketesin. Biz myna shoqpar tasty betke jayau órmelep, analardy shyrghalay túrayyq. Eger... izdep jatar kýn tusa, ýsheumizdi sol mandaghy tar ýngirden tabarsyn...

Jýzbasy teri jarghaqqa qolyn jýgirtip, ong jaq qoynynan jasyl mәutiden tigilgen alaqanday qaltashany alyp shyqty.

– Mynau týmenbasynyng Han ordasyna jazghan ýshbu haty. Osyny jyldam jetkizu saghan amanat!

Tik moynaqtan asyp, búta-býrgendi qoynaugha sýngip ketken jas saylauyt kóp ótpey at basyn tejep aldy. Alghashqy et qyzuda, amanattyng salmaghymen edәuir alystasa da, art jaghynan bir auyr qol tartyp túrghanday jýrisi ónbey qoyghan. Attaryn minip, ózderin jayau qaldyrghan bozdaqtardyng eng bolmasa betin jasyrmay ketetini ishi-bauyryn órtep barady.

Ol qayta oralghanda túmany seldiregen iyrek say jym-jylas mýlgip túr eken. Al, qan iyisi mýnkigen ýngirde ýsh mýrde aiqasyp jatty. Ýsheuining de kiyimderi alqam-salqam, janaghylar ón-boylaryn tintip, әldene izdegen sekildi.

Jas saylauyt ýngirding auzyn bitep, atyna qonghanda qarsy aldyndaghy tanbaly jartasqa ýnsiz telmirgen qos balbal, kirpik qaqpaghan kýii qala berdi...

*******

Kýdir joldy qiynsynbaytyn «Nissan patrol» jenil jýrip keledi. Tizgindegi Jaqsylyqtyng janyna buryl saqalyn sәnimen qoyghan, qyzyl shyrayly Bayjan qart jayghasqan. Artqy oryndyqta Bolys pen Qalihan.

– Kenes ýkimeti kezinde taudyng kýngey betinen orystar ken qazghan. Eki jyldan keyin qaytyp ketti. Myna jol soraby solardan qalghan. Al teriskey beti búlaqty, qayyn, teregi synsy ósken nu, jynys. Búryn jaylau edi, qazir iyen.

Bayjan qart ózderi kele jatqan jer jaghdayyn qysqasha tanystyrdy.

Olar endi jolsyz jerding jaydaq tústaryn qua, taudyng teriskey betine ótti. Qalihan týiilgen júdyryqtay oqshau túrghan shoqpar tasty birden andady. Orqash-orqash qoshqyl tastyng jel men jauyn mýjip, kýn kýidirgen shekesi shytynap túrghanday. Onyng qúlaghynda atasynyng әr sózi sayrap túr. Ayna-qatesiz, aitylghan belgiler ózgermegen. Shekaradan ótkeli jýrek soghysyn jiyiletip, úiqysyn qashyrghan jayt – arghy babasy kebinsiz jasyrylghan ýngirdi tabu bolatyn. Aqyry, sol tilegine bir taban jaqyndaghan synayly. Tolqyghan sezim kóz sharasyna ystyq jas ýiirgen ol, Bolystan qalqalap, jýzin búryp әketti. Bolys – bólesi Jaqsylyqtyng dosy eken. Jer sholyp, tau-tas aralaghandy jany sýietin jigit, búl sapargha quana ilesti. Osy ónirding kózi qaraqty adamy Bayjan aqsaqalgha ertip aparyp, ol kisining ózderimen birge jýruine ýles qosqan da sol.

Mine, Qalihan qazir talay ret týsinde kórgen shoqpar tastyng dәl týbine keldi. Sosyn, betin shyghysqa turalady, ong jaghynda týiening órkeshindey eki qojyr tas jatyr. Sol jaqta bitik ósken qayyng men kókterek. Shoqpar tastan tómenirek úzyndyghy arqan boyy, biyiktigi uyq boyy kók jartas túr. Betine aluan tanba beynelengen. Ásirese, mýiizi shanyraq beyneli alyp búghynyng sureti airyqsha kóz tartady. Oghan qarama-qarsy ensesi biyik, qúrysh mýsindi qos balbal myzghymastay oryn tepken. Jartastyng ong jaq astynda ýngir bar. Qalihan onyng baryna tittey de shýbalanghan joq. Kýnde kelip jýrgen adamsha, qolyna kýregin alyp, solay bettedi.

– Qúnyperen qazyp jatyrsyng ghoy, әbden anyqtap, tolyq esine týsirip almadyng ba?

Kýrek-saymandardy kóterip jetken Jaqsylyq senimsizdigin jasyra almay, jartas týbindegi kýrense shymdy qopara bastaghan Qalihangha ekiúday pishinmen qarady.

– Qoymany iә kómgen alady, iә kórgen alady. Men kórgen de, kómgen de adam emespin. Biraq, kórgendey bolyp kózimde saqtalyp, kómgendey bolyp sanamda qattalghan tau, tas, aghash, say, jylgha býgin sol qalpymen kónilimdegi kartinanyng ornyn dóp basty. Ýngirding osy tústa ekenine erikten tys bir senim iytermelep túrghanyn da jasyrmaymyn. Qazyp kóreyik, ishki týisigim aldamaytyn siyaqty.

– Manayda ýngir bola qoyatynday basqa belgi, núsqa bilinbeydi. Osy arany bayqap kórinder, – dedi Bayjan qart ta ony qostap.

Ýsh jigit tanbaly jartastyng qiys shetin qazugha kiristi. Tau betkeyining kýrek boyy topyraghy jas balanyng betindegi sekpildey mayda shaghyl aralas shymdy, júmsaq bolghanymen, arghy qabaty kerishteu, búta-býrgenning aiqysh-úiqysh sinirtek tamyrlary jýgirgen, jalang kýrekke qolaysyz bolyp shyqty.

– Pa, Shynghyshannyng qabirin izdegender de búlay qinalmaghan shyghar, – dedi samayynan aqqan terdi sýrte, jeydesining ónirin jelpingen Jaqsylyq qaljynday kýlip.

– Aldymen Qalihannyng atasyn tauyp alayyq, Shynghys babamyzdyng qabirin basqa emes, ózimizding Shynghystaudan birge izdeymiz, – dedi oghan әzildey jauap qayyrghan Bolys.

Týske qaray, ala shyqqan airan men taba nandy aujal qylghan olar, jartastyng jýirik basyna qaray kenite qazyp jatyr edi, kenet Jaqsylyqtyng kýregi kólemdileu jalpaq tasqa tap boldy. Ýsheui jan-jaqtan jedeldete kýrep, tastyng manayyn arshyp jiberdi. Bir-birining ýstine tirey, kólbete qalaghan jalpaq tastardyng arasy qúmkerish, qiyrshyq topyraqpen bitelip qalypty. Betki qabaty qabyrshyqtana dymyqqanymen, tastardyng ýgitilip týser týri joq. Qalihan bireuin eppen tartyp edi, qozghalmady. Sodan ýsheui jabylyp, ýstingi tasty qúlatyp kep jibergende, ar jaghynan kerege kózdep aiqastyrghan aghashtar, aghashtardyng arasynan qarauytqan ýngirding auyzy shygha keldi.

– Ýngir eken, taptyq ata, ýngirdi taptyq, – dep aiqay saldy Qalihan. Qolyndaghy kýregin bir jaqqa laqtyra salghan onyng kózinen nayzaghay otynday shattyq úshqyndary jarq-júrq ete qaldy.

– Ýi, aqyryn, bayqayyq әli, – dedi Jaqsylyq óz kózine ózi senbey ýrkektep.

– Mәssaghan, basyng bas emes, karta ghoy senin, rasynda ýngir ghoy mynau, qalay tauyp aldyq, ә!..

Bolystyng auzyna basqa sóz týspey, jelkesin tyrnalay berdi.

– Enshalla, izdegen jeter múratqa degen osy. Quanyshyng úzaghynan bolsyn qaraghym, – degen Bayjan qart ta qazylghan jerge jep-jenil syrghyp týsti.

Búlar endi tas pen aghashtyng bәrin alyp, ýlkendigi syrmaq boyy auyzdy tolyq ashty. Bergi jaghy ala kólenkelenip kóringen ýngirding arghy týbi qaranghy. Ishinen sazdauyt, boryqty jerding topyraghynan shyghatyn qyshqyltym iyis tanaugha úrady.

– Jә, balalar. Ýngirding tabylghany osy. Jaratqan iyemning hiykimetimen auyzdy bekitken tas pen aghash býlinbepti. Sýiek osynda boluy tiyis, qoryqpandar. Búl jerde jauymen aiqasyp, qaza tapqan babamyz jatyr, – degen Bayjan aqsaqal ýngirding aldyna tize býgip, eki-ýsh qaytalap ayat oqydy.

Álgindey emes, bәrining kónili jaylanyp qaldy, qariya azyq-týlik salghan sómkesinen projektor men arnayy әkelgen ýlken aq kezdemeni alghyzdy. Sodan keyin «Bissimillә» dep, enkeye ýngirge kirgen qariyanyng sonynan kibirtiktey jyljyp, ana ýsheui de ilesti. Ýngirding tóbesi onsha biyik emes, sozghan qolyng tiyip keterdey alasa eken. Ar jaghy anyq kórinbeydi. Týbi biraz jerge baratyn sekildi. Sәl túryp dem basqan qart kýbirley iman aita berip, projektordy jaghyp kep jiberdi. San ghasyr boyy soqyr qaranghylyqtyng qúrsauynda qystyqqan tas ýngir, jaralghaly kórmegen alapat jaryqtyng aldynda baryn jayyp salghannan basqa eshtene istey alghan joq. Taghany qúrghaq qúmdauyt, qabyrghalary kók janqa ýngirding týpki jaghynda saudyraghan adam sýiekteri agharanday «jarq» etti. Ár tústa qaran-qúrang qaru-jaraqtyng qaldyghy da kózge shalynady. Búny kórgende jýrekteri «dir» etken Bolys pen Jaqsylyq sheginshektey berdi. Qalihan da tiksinip qalghanymen, ol әserden tez aiyqty. Keudesinde qorqynyshtan góri, baba ruhyna degen arman-ansar tudyrghan ózgeshe jaqyndyq sezim oinap sala berdi...

–  O, qúdireti kýshti Tәnirim! – dep tanghala ýn qatqan Bayjan qart sýiekterge jaqyn kelip, aq kezdemeni japty da, otyra qalyp, ýngirdi kýnirente qúran oqydy. Basqa bir әlemge tap bolghanday әrqaysysy әr týrli kýy keshken tórteu, ýsh ghasyrgha juyq uaqyt búryn osy arada bolghan oqighany ózderinshe elestetip, óliler túraghynyng ishinde ýnsiz mýlgidi. Tipti, qangha boyalghan serikterin qiya almay, qayghymen «ah» úrghan batyrdyng jan kýizelisin, jauyna degen kekti keudesining arpalysty ýnin estigendey boldy.

– Qalihan qaraghym! – dedi sәlden keyin Bayjan qart, – myna jerde bir emes ýsh adamnyng sýiegi jatqanyn kórdin. Qaysysy sening babang ekenin aiyra alatyn belgi ne basqa dәleling bar ma?

Shynyn aitqanda, Qalihan myna jaghdaydyng shyn-ótirigine jip tagha almay, ebil-debil kýide otyrghan. Aqsaqaldyng sózinen song shúbatylyp ketken oy shumaqtaryn jinap, boyyn týzep ala qoydy.

– Onday belgi qaydan bolsyn ata. Juyrda qaytys bolghan adam bolsa bir sәri. Qanshama jyldardan keyin bar men joqtyng arasynda basymyz sharaday bolyp otyrghany mynau... Arnauly ghylymy zertteu arqyly anyqtau kerek shyghar, – dedi ýni dirildey shyqqan ol lajsyzdyqtyng nyshany torlaghan jýzin tómen salyp.

– Mә, ústa mynany!

Jalt qaraghan Qalihangha Bayjan qariya órnekti qynynan suyryp, sar moynaq kezdigin úsyna berdi.

– Eshqanday zertteu-mertteuding qajeti joq. Qolynnan qan shyghar da, myna jatqan marqúmdardyng sýiegine jaghalay tamyzyp shyq. Eger, seni qanynan jaratqan atang osynda bolsa, al, sen sol babannyng qanyna qylau týspegen, bolmysyna daq salmaghan úrpaghy bolsan, aqqan qanyndy baba sýiegi sinirip, boyyna tartyp almaghy lazym. Tamyrynnan tulap aqqan túnyq qan atannyng aq sónke sýiegine topyraqqa tamghan suday sinui tiyis. Búl – qasiyetinnen ainalayyn, arda nәsildi ata-babalarymyzdan qalghan asyl dәstýr, aq-qarany aiyrudyng aqiqy josyny eken.

Qalihan buyryl saqaly qyzyl sary jýzine qúp jarasqan, keng mandayly, kelisti qariyagha tandana qarady. Sosyn, ata tegin anyqtaytyn múnday qankeshti amaldyng bolatynyna әri kýmәndana, әri quana pyshaqty aldy. Betinde kógiljim sәule qúbylghan kezdik «qan qaumay jadyramaymyn» degendey qatal bezeredi. IYә, qatal... Tarihtyng shyndyghy qanday qatal bolsa, oghan jetuding joly da júmsaq bola qoyar ma?! Ýngirde qalghan baba turaly atadan-balagha ósiyet bolghan, amanat retinde jeti buyn úrpaqtyng moynyna jýktelgen asqaq mindet, býgin mine aqyrghy nýktesine jetkeli túr. Ol nýkteni basqalay jolmen emes, qan tamshysymen qoy Qalihannyng tәleyine jazylypty. Al, eger qoya almasa she?.. Onyng denesi bir ysyp, bir suydy. Boyyndaghy alpys eki tamyryn tepkilegen qany turaly túnghysh ret auyr oigha týskeni osy bolar. Týp tórkinin tanugha qabiletsiz, qany súiyq bireu bolyp shyqsa, sýiegi saudyraghan baba aruaghy ony keshire me? Ayaday ýngirde armanmen ajal qúshqan atasy ne ýshin qan tókti? Ózin ólimge baylap, Han ordasyn ýlken qauipten qútqaryp qalghan batyr baba keleshek úrpaghy jasyq, jәutik bolady dep oilamaghan shyghar. Shekesi shyp-shyp terlegen ol baba sýiegi jaqqa qaraugha batyna almay, basy salbyrap túryp qaldy.

–  Al, balam, tosylma, bógelme! – dedi Bayjan qariya dauysy abyzday kýngirlep.

Bolys pen Jaqsylyq ta oghan qybyr etpey qadalyp qalypty.

 Boyyn biylep alghan Qalihan ózining búlaysha bolbyrap túrghanyna namystanyp ketti de, jýzi qyl qauyp túrghan sar moynaqpen alaqanynyng shetin ala shertip kep qaldy. Sosyn, alqyzyl monshaqtay mólt etip, qolynyng syrtyna jylyp aqqan qandy ong jaqtaghy adamnyng bas sýiegine tamyzdy. Biraq, oghan qan toqtaghan joq. Kilegey shang japqan sýiekten syrghy aghyp, qúmdauytqa ýzilip týsti. Denesin diril basyp, týri әlem-tapyryq kýige engen bala jigit, ebedeysiz qimyldap, ekinshi adamgha búryldy.  Alayda, ortadaghy kisi de Qalihannyng qanyn qabylday qoymady. Sýiekten tayghanay qashqan qandy taban astyndaghy obyr topyraq jalmap ala qoydy.

Projektordyng aqshulan jaryghynda kólenkeleri kók janqa qabyrghada tenselgen ýsheu ýnsiz tynyp qalghan. Atqalaqtaghan jýrek dýrsili jym-jyrt ýngirdi dýbirletken Qalihannyng buyny bosap sala berdi. Ýshinshi adamgha jabylghan aq kezdemeni ashar-ashpasyn bilmey jýrelegen kýii otyra ketti. Pyshaq kesken alaqany tyzylday ashyp, auyrghanyn endi sezdi.  Onymen qosa jýregi de tyzyldap, ishi de ashyp bara jatqanday. Aqiqatpen betpe-bet kelu qanday auyr edi. Baqilyq bolghan babannyng ornyn tapqanynmen, ony úrpaghy bolyp tany almasan, shashylyp jatqan sýiegin jinap, arulap jerleuge  jigering jetpese, adal úrpaq bolghanyng qaysy? Auyz jýzinde kóp aitylatyn syn saghatqa shyn tap kelgenin ol anyq anghardy. Babadan qalghan qatal josyn onyng qayghyryp, qorghalap otyrghanyna qaratpayyn dep túr. Keudesine qúlaghan basyn silky kótergen Qalihan qolynan aqqan qannyng toqtap qalghanyn bayqady. Ózinning kim ekenindi anyqtaytyn búnday sheshushi sәt million pendening birine ghana búiyratyn shyghar. Ýsh ghasyr búrynghy babasynyng quraghan sýiegine qan jýgirtetin qasiyetti oraydyng endi mәngi qaytalanbaytynyn sezgen ol, ary qarayghy әri-sәri kýiding aqymaqtyq bolatynyn týsindi. Týsindi de qylpyldaghan sar moynaqpen  alaqanyn ekinshi mәrte tilip jiberdi. Aq kezdemeni aqyryn ysyryp, syzyp aqqan ystyq qanyn eng songhy – sol jaq shettegi adamnyng bas sýiegine tosty. Mine, ghalamat! Dәl mandaygha shyp-shyp tamghan ýsh tamshy qan tolqy terbelip, túryp qaldy. Sosyn, dir-dir kilkigen qalpy bayau jayylyp, iyip sala bergen bas sýiekke búiralana sinip bara jatty...

Jýregi keudesin jaryp shygharday júlqynyp ketken Qalihan myna ghajayypqa kózi baqshiyp, qatty da qaldy. Janarynan sorghalaghan móldir jastyng qanmen birge bas sýiekti juyp jatqanyn da andaghan joq. Dualanyp qalghan miskindey denesi siresip, boyynan jan ketip, esengirep biraz otyrdy. Aqyry, osynyng bәri shyn bolghanyna endi kózi jetkendey, qan-qan alaqanymen bas sýiekti ayalay sipap, «taptym, mening atam eken, atamnyng bas sýiegi eken, taptym, tanydy meni» dep, kýbirley berdi, azdan keyin bas sýiekti qúshaghyna qysyp alghanyn da bilmey qaldy...

 Bolys pen Jaqsylyqtyng tandanysynda shek bolghan joq. Olargha tipti, Qalihan basqa ghalamshardan kelgen tylsym jan iyesindey kórindi. Áueli deseniz, qorqaqtau Jaqsylyq ýngirding auzyna әldeneshe ret jaltaqtay qarap ta qoydy. Kómilip qalghan ýngir, tumysynda búl ónirdi kórmegen Qalihannyng ony salghan jerden tauyp aluy, saudyraghan qúral-jaraq, aq sónke adam sýiegine qan tamyzu... O, qúdiret! Susha tógilgen adam qany jýz jyldyqtar boyy talay ruly el, úlysty júrt, oshaqty otbasyny tozdyryp, ótken dәuirding órnekti betterin óshiru ýshin aqqan edi ghoy. Qoly qangha malynghan nebir jauyzdar buaz ananyn, beykýnә sәbiydin, qyrshyn bahadýrding obal-kýnәsin moynyna jýktemep pe edi. Al, myna qan kerisinshe, ýzilgen ghasyrlardyng arasyn jalghaugha, ata tegin, baba deregin tauyp, baghzy zamannyng bederin tanugha tamshylap jatyr. Qoly qangha malynghan anau bala, moynyna kýnә emes, asyl arman, abyroyly mindet, ayauly ýmit jýktep kelip túr...

– Jә, balam! Sýiekti ornyna qoy, – dedi ózi de tereng oigha shomyp ketken Bayjan qart, – ghasyrlardyng qaranghy týkpirinde qalghan babandy tap-taza qanynmen tapqan sening de, jauynyng qolynan qapyda mert bolsa da, artyna ózindey asyl qandy úrpaq qaldyrghan babamyzdyng da armany joq eken. Biz osynday tazalyghymyz ben tektiligimizden tamyr ýzbesek, tarihtyng qatparynan talay joghymyzdy tabamyz. «Óshken janyp, ólgen tirilgen» degen osy bolar. Endi marqúmdardyng sýiegin qayda jerleymiz, sony oilastyrayyq...

Bir tynysy ashylyp, keudesindegi sheri aghytylghan iyrek saydyng da kýni kýlimdep, búlaghy synghyrlay búralady. Erkeley soqqan oinaqy samal, tal-terkterding japyraghyn aimalap, shoqpar tastyng da mandayyn óbip ótti.

Al, ýngir syrtyndaghy qos balbal, sol bayaghy tilsiz qalypynan tanar emes. Qarsy aldyndaghy tanbaly jartastan kóz almaydy. Sonyng mәngi júmbaq qúpiyasyn oqyp otyrghanday úzaq-úzaq tesile qaraghan kýii qala berdi...

 

Abai.kz

0 pikir