Almaty. 1 qazan. QazTAG- Almas Júmabaev. Qyrghyzstannyng jogorku keneshine deputattar saylauy 10 qazanda ótedi. Osy nauqannan keyin búl eldegi jәne onyng syrtyndaghy jaghdaygha qatysty týrli boljamdar aitylyp jatyr. Saylau eldegi qarsylasushy kýshterdi bitimge keltire ala ma, jana deputattyq korpus memlekettik qúrylymnyng parlamenttik ýlgisinde Qyrghyzstannyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyna qalay әser etedi, osy jәne basqa da súraqtar sayasatkerlerdin, ekonomister men sayasattanushylardyng nazarynda.

Qyrghyzstandaghy parlamenttik saylau qarsanynda tarih ghylymdarynyng doktory, professor, Resey ghylym akademiyasynyng shyghystanu institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri Aleksandr Knyazev QyrTAG agenttigine súhbat berip, eldegi oqighalargha óz baghasyn berdi.

- Qyrghyzstandaghy qazirgi әleumettik-ekonomikalyq jaghdaygha qanday bagha beresiz?

Almaty. 1 qazan. QazTAG- Almas Júmabaev. Qyrghyzstannyng jogorku keneshine deputattar saylauy 10 qazanda ótedi. Osy nauqannan keyin búl eldegi jәne onyng syrtyndaghy jaghdaygha qatysty týrli boljamdar aitylyp jatyr. Saylau eldegi qarsylasushy kýshterdi bitimge keltire ala ma, jana deputattyq korpus memlekettik qúrylymnyng parlamenttik ýlgisinde Qyrghyzstannyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyna qalay әser etedi, osy jәne basqa da súraqtar sayasatkerlerdin, ekonomister men sayasattanushylardyng nazarynda.

Qyrghyzstandaghy parlamenttik saylau qarsanynda tarih ghylymdarynyng doktory, professor, Resey ghylym akademiyasynyng shyghystanu institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri Aleksandr Knyazev QyrTAG agenttigine súhbat berip, eldegi oqighalargha óz baghasyn berdi.

- Qyrghyzstandaghy qazirgi әleumettik-ekonomikalyq jaghdaygha qanday bagha beresiz?

- Búl eldegi jetistikter turaly aitu qiyn. Eks-preziydent Qúrmanbek Bәkiyevting kezinde ekonomika biylik qúrushy otbasy men onyng ainalasynyng mýddeleri ýshin qatty búzyldy. Bank jәne qarjy jýieleri qatty zardap shekti. Mýddelerine núqsan keltirilgen syrtqy әriptesterding kóbimen baylanys ýzildi. Reseylik nesiyelerding tónireginde dau da shyqty. Búl Qyrghyzstanda júmys isteytin qazaqstandyq kompaniyalargha da óz әserin tiygizdi. Búl túrghydan alsaq, qateler týzetildi.

Syrtqy әriptestermen qarym-qatynastardyng manyzy zor, ekonomikanyng búl faktory eklding әleumettik ómirine onsha әser etpegenimen, búl - solay. Al búl saladaghy jaghdaydy daghdarystyq dep ataugha bolady. Qazirgi uaqytta ekonomikanyng qalypty qyzmetin jandandyrudan basqa, әleumettik salany qoldau boyynsha jedel sharalardy qolgha alu qajet dep esepteymin. Eng aldymen, búl syrtqy donorlardan, әriptesterden kómek súrau. Qyrghyzstannyng basshylyghy qazir osy әreketterdi jasap jatyr.

Respublikanyng ózinde daghdarystan shyghatyn ishki resurstar joq.

- Preziydent Roza Otunbaeva bastaghan uaqytsha ýkimetting qyzmetinen qanday artyqshylyqtar men kemishikterdi atay alasyz?

- Kemshilikterden bastaghan dúrys bolar. Uaqytsha ýkimetting negizgi qateligi – týrli baghalaular boyynsha, 2 myngha juyq adamnyng qaza boluyna alyp kelgen Osh jәne Jalal-Abad oblystarynda etnosaralyq qaqtyghysqa jol bergeni.

Biraq jaghday múnymen ayaqtalyp qalghan joq. Búl qaqtyghystyng qayta bas kóteru yqtimaldylyghy joghary. Osy oqighalardy alyp tastasaq, ýkimet jaghdaydy beybit arnada ústay aldy. Bәkiyevter men olardyng jaqtastary sәuirde jәne mamyrda jasaghan arandatularyna qaramastan. Búl qaqtyghys Otunbaeva ýkimetining túsynda tuyndaghan joq, sondyqtan oghan adam shyghynynyng aldyn ala almady degen kinә ghana taghugha bolady.

Uaqytsha ýkimetting Bәkiyev taqtan taydyrylghannan keyingi kýrdeli qúqyqtyq jaghdaygha qaramastan, biylikting negizgi organdaryn zandastyra alghanyn atap kórsetu kerek. Aldaghy parlamenttik saylaugha ong kózben qarasaq, jaghday qalypty arnagha týsedi dep ýmittenuge bolady.

Sonday-aq, Qyrghyzstandy onyng negizgi әriptesteri men әlem derjavalary halyqaralyq ómirding subektisi retinde moyyndap otyrghany anyq.

- El azamattary uaqytsha ýkimetke qanshalyqty dengeyde senim artady dep oilaysyz?

- Senim turaly aitu әli erte. Sayasatqa asa kónil bólmeytin halyqtyng bóligi búl biylik bar degen faktini ghana biledi. Qalghandary taghy bir tónkeriske kuә bolghysy kelmeydi. Sondyqtan baryna moyynsynugha mәjbýr.

Mening oiymsha, uaqytsha ýkimet halyqtyng tolyqtay senimin jaulap alghan joq, biraq onyng әleueti bar, sayasy týrlenuler ayaqtalyp, saylau ótkizilgen song jaghdaydy adamdardy sayasattan búryn kóbirek mazalaytyn әleumettik-ekonomikalyq salamen ainalysugha mýmkindik beretin arnagha búra alady degen ýmit bar.

- Qyrghyzstandaghy AQSh jәne Resey siyaqty әlem oiynshylarynyng roli qanday?

- 7 sәuirden bergi oqighalar geosayasattaghy siyrek jaghdaygha alyp keldi, AQSh pen Resey mýddelerining arasynda qayshylyqtar bolghan joq. Olardyng sәtti de, sәtsiz de әreketterining bәri Qyrghyzstandaghy jaghdaydy beybit arnagha búryp, sayasy prosesti zandastyrugha baghyttaldy. Resey, AQSh jәne Qazaqstan elderining kómegimen Bәkiyev respublika aumaghynan shygharylyp, osylaysha, azamattyq soghystyng aldy alyndy.

Sondyqtan da men qazir Mәskeu men Vashingtonnyng arasyndaghy mýddeler soghysyn kórip otyrghan joqpyn.

Resey men AQSh basshylyghy qazirgi kezde jeke egoistik mýddelerin jýzege asyru orynsyz ekenin týsinedi, óitkeni jaghday kez-kelgen sәtte kýrt órship ketui mýmkin, olay bolsa, búl eshkimge de tiyimdi emes. Respublikany qalypty jaghdaygha keltirip, qalypty damu tetikterin iske qosu kerek degen týsinik bar, sol kezde ghana beybit sayasy prosess shenberinde mýddeler qayshylyghyna jol beruge bolady.

Resey preziydentining Qyrghyzstan ýshin parlamenttik basqaru modelining tiyimsizdigi turaly aitqan syny da eki elding qatynastaryn suyta almady. Qazir Resey eldegi barlyq sayasy kýshtermen ózara әrekettese otyryp, óte aqyldy sayasat jýrgizip otyr. Men bir túlghagha ýmit artpaghandy dúrys dep esepteymin.

- Qyrghyzstandaghy saylau aldyndaghy jaghdaygha qanday bagha beresiz?

Sayasy kýresting las tehnologiyalardy paydalanu arqyly jýrgizilip jatqanyna kórsetetin faktiler әzirge joq. Bәri jetkilikti dengeyde әdepti týrde ótude.

Qazir yqtimal qaqtyghystar turaly, saylau әdil ótpeydi degen mәlimdemeler jasap jatqan keybireulerding әreketteri ghana alandatady. Baqytymyzgha oray, búl keybir partiyalargha ghana qatysty, olardyng sany az ekeni de quantady, olardyng biri - «Ata-Júrt» partiyasy.

Meni qauiptendiretini - ontýstiktegi partiyalardyng Osh pen Jalal-Abadtaghy oqighalardyng jana tolqynyn arandatu ýshin saylaugha kedergi jasau mýmkindigi. Mening oiymsha, ontýstikte elektorat pen sayasy partiyalardyng kópshiligi saylaudyng ótkenin qalamaytyn siyaqty.

- Saylaugha qatysatyn partiyalardyng mýmkindikterine qatysty sizding boljamynyz qanday?

- Qyrghyzstandaghy partiyalardyng basym bóligi liyderlik týrde ekeni belgili. Barlyq saualnamalar boyynsha Ómirbek Tekebaevtyng «Ata-Meken» partiyasy alda keledi. Tekebaev – ontýstikting adamy, biraq jasy kelgen qyrghyz sayasatkerlerining biri. Ol osy uaqytta elding soltýstiginde de qoldaushylar tauyp ýlgerdi.

Kelesi oryndargha Felik Qúlovtyng «Ar-Namys» jәne Almazbek Atambaevtyng QSDP-syn qoyar edim. Búlardyng saylaushylary negizinen soltýstikte ornalasqan, olardyng ontýstiktegi qoldauy tómen. Bishkekte «Ar-Namys» «Ata-Mekennen» ozyp ketui mýmkin.

Olardan keyin Temir Sariyevting «Aqshumkar» partiyasy keledi. Búl – taza soltýstik partiya. Onyng әleueti jaqsy, elektoraty kóp bolmasa da, myqty.

Sonday-aq, «Ata-Júrt»partiyasyna da nazar audaru qajet. Búl partiyanyng mýsheleri – Bәkiyevting adamdary, Jalal-Abadoblysynan shyqqandar, Bishkekting búrynghy meri Nariman Týleevten basqasy. Ol astanadaghy pozisiyalarynan aiyrylghan joq, sondyqtan soltýstiktegi elektoratty tartugha tyrysady. Sonday-aq, búl partiyany nasionalistik dep te ataugha bolady. Olardyng mәlimdemeleri qyrghyz emes azamattargha, sau oilaytyn saylaushylargha únamaytyny anyq.

IYdeologiya boyynsha partiyalardyng barlyghy ústamdy, «Ata-Júrttan» basqasy.

Sayasy jәne әleumettik-ekonomikalyq baghdarlamalargha kelsek, olardyng bәri birdey.

Reseyge qarsy partiyalardyng joq ekenin atap óteyin. Búl jerdegi damu vektory anyq kórinip túr: bas әriptes -  Resey, odan keyin jaqyn kórshileri retinde Qazaqstan, Ózbekstan, Qytay. AQSh-qa qatysty konfrontasiyany eshkim qoldamaydy, biraq dostyq mәselesi ekinshi kezekte túr.

Qalay bolghanda da, parlamentte bir partiyanyng monopoliyasyna jol berilmeytini bәrine týsinikti. Áriyne, 29 partiyanyng bәri ótpeytini de belgili, kóp degende 6-7-eui ótedi. Olardyng ózinen 2-3 partiya basym bolady. Búl «Ar-Namys», «Ata-Meken» jәne QSDP boluy mýmkin. Nәtiyje osynday bolsa, parlamenttegi ahual jaqsarady, sheshimderdi bir partiya birauyzdan emes, talqylau arqyly qabyldaydy.

QR jana Konstitusiyasyn jәne parlamentke saylaudy eskersek, men Roza Otunbaevanyng preziydent bolyp, Ómirbek Tekebaev parlament spiykeri, Feliks Qúlov premier-ministr bolghan jaghdaydy tiyimdi sanaymyn. Búl adamdar ózara teng salmaqty jәne qyzmetterdi bólisse, balans taba alady dep oilaymyn.

Búl - ótpeli kezendegi Qyrghyzstan ýshin paydaly trio.

- «Ar-Namys» pen «Ata-Meken» partiyalary basshylarynyng Resey men Qazaqstan basshylarymen kezdesui súraq tudyrmay ma?

- Búl qyrghyz elektoraty ýshin súraq tudyrugha tiyis, óitkeni búl olar ýshin belgi bolyp tabylady.

Resey men Qazaqstan basshylary olardyng senimderine layyq liyderler men partiyalardy kórsetip berdi. Búl Qyrghyzstannyng ishki isterine aralasu emes, búl – Resey men Qazaqstan jaghynyng pikiri.

- Qyrghyzstan ýshin parlamenttik basqaru qanshalyqty tiyimdi?

- Búl búrynghy kenestik kenistiktegi birinshi tәjiriybe bolayyn dep túr. Basqarudyng búl týrining nyghayyp, túraqtap qalu mýmkindigi bar. Biraq parlamenttegi sayasy kýshterding jetilmegendigine baylanysty, basqarudyng preziydentting modeline oralu yqtimaldylyghy da joq emes.

Qazirgi kezde eng manyzdysy – saylaudyng qaqtyghyssyz, arandatusyz ótui. Parlamentting qúrylymdyq júmysqa kiriskeni qajet. Sonda sәuir aiyndaghy oqighalardan bastalghan auyr kezeng ayaqtaldy deuge bolatyn edi.