Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 7604 0 pikir 23 Sәuir, 2015 saghat 10:13

SÁBITKE JAUAP

«Enbekshi qazaqtyn» №15 nómirinde «Áskerlik ataularynda» orys úrany ura ornyna qazaq úrany «alash» alynghanyn jaratpay, Sәbit birtalay sóz qylypty.

Sәbit siyaqty týirerlik, shansharlyq ótkir qalam bizde qaydan bolsyn. Sondyqtan sózdi kóbeytpey, turasynan dauly mәselege týseyik.

 Qazaq әskerine «alash» úranyn qoldanugha qolaysyz kóringendegi Sәbitting keltiretin dәleli mynau: «erteng soghys bola qalyp, Alash orda bas kóterse, biz «uranyn» ornyna «Alash» dep shabamyz ba? Alda, masqara-ay! Úyat-ay!» - dep úyalghannan jerge kirip kete jazdaydy.

«Alash» dep shabu Sәbitke masqara úyat nәrse bolyp kórinetin sebebi – «Alash» qazaq úrany bolghanmen, ol songhy kezde qazaqtyng baylary qoldanghan úran emes pe edi? – deydi. Sýitip, jaratpaghandaghy bar bolghan dәlelderi osy.

Endi orystyng «ura» úranyna keleyik. Ony da Sәbitshe teksereyik. Sәbitshe tekseru ýshin Sәbitshe boljamgha salayyq ta, súrayyq. Erteng soghys bola qalyp, orystyng aqtary basyn kóterse, olargha qarsy orys kómenesteri, qyzyl әskeri shapqanda, «ura» orys baylary, janaraldary, patshalary, soldattary tútynghan, qoldanghan úran edi dep «urany» úyalap aitpay ma eken? Nemese qazaqtyng baylary «Alash» úranyn qoldanghan kezde orys baylary «ura» úranyn qoldanbady ma eken?

Orys baylary, patshalary qoldanghan «urany» aitugha orys kómenesteri úyalmaghanda, qazaq baylary qoldanghan «alashty» aitugha úyalatyn mәnisi nemene eken? Álde «ura» orystyng baylary, aqtary qoldanbaytyn, tek qana jarlylary, qyzyldary qoldanatany internasionaldyq úran bolghan ba eken?

         Ony Sәbit bilmese, biz bilmedik. Sәbit ne deydi? Kómenes partiyasy ne deydi? «Últ mәdeniyetining pormysy (qalyby) últsha bolsyn, mazmúny proletariatsha bolsyn» deydi partiya. Pormy degen nәrsening tysqy qabyghy siyaqty jaghy, mazmún degen ishki dәni, manyzy siyaqty jaghy. Partiya qalauynsha últ mәdeniyetindegi isting mәni tysynda emes, ishinde ekendigi kórinedi.

         «Alash» ta, «ura» da – últ sózderi. Últ sózderi bolghan song әrqaysysy óz últyndaghy bay-jarlygha birdey ortaq sóz bolady. Ýitkeni últ bolatyn 10% boyy ghana emes, 90% jarly men ortashasy. Búl – bir.

         Ekinshi, sóz – tysqylyq nәrse. Tysqylyq nәrse ekendigin «urany» qyzyldar da, aqtar da birdey qoldanatyndyghyn kórsetedi. Jalghyz búl sóz emes, basqa sózder de kórsetedi. Mәselen, Sәbet, kemeser taghysyn taghy sózder. Sәbet atty mekemeler patsha zamanynda da bar edi (Memlekettik Sәbet, Ministrler Sәbeti, qazaqta han ordasynda deputat sәbeti bar edi). Kemeser atty lauazym proletariat biylep otyrghan memlekette de bar. Solardyng «Sәbet», «kemeser» degen attary ghana birdey, zattary birdey emes. Sóz tysqylyq nәrse bolmay, ishkilik nәrse bolsa, bylay bola almas edi.

         «Erteng alashtab shapsaq, Alash orda bolyp ketemiz» degen – týkke túrmaytyn, dәlelsiz sóz. Uralap shapqannan orys qyzyl әskeri aqtar soldaty bolyp shyqpaytyn bolsa, alashtap shapqannan Sәbit alash ordanyng adamy bolmaydy.

         Proletariatsha tәrbie alghan qyzyl әsker bolsyn, Sәbit bolsyn, uralap shaba ma, alashtap shaba ma, proletariat jaghynda bolady. Egerde baylar da olar baylarsha tәrbie alsa, uralap shaba ma, alashtap shaba ma – baylar jaghynda bolady.

         Olay bolsa, kóp sózde emes, tәrbiyede. Partiyanyng aityp otyrghany da osy. Osylay bolmasa, әr últty proletariatsha tәrbiyelegende óz tilimen tәrbiyelemey, bir-aq tilde tәrbiyeler edi ghoy.

         Til demekshi, bú jaghynan da Sәbit birtalay sóilegen eken. Onysyna aitatynym: Jat sózderdi basqalar, mәselen, orystar óz tilining zanyna ýilestirip, solay alugha bizding de qaqymyz bar deymin. Aqshasyn adaldamay alyp otyr degen taghy jalasy bar eken. Onyng adal-aramyn jalghyz Sәbit emes, ózgeler de biletin shyghar dep, onysyna eshteme demey-aq qoyamyn.

 

                                                                                                               Aqymet

 

 

BYLAY GhOY

 

(Jauapqa jauap)

 

         Eshbir janadan qúrylghan ýkimet, menimshe, tildi ózgertpeydi. «Júmysker», «jarly», «kedey», «bay», «patsa», «ýkimet», «nan», «yshqab», «qalam», «soghys» qysqasy, qúrylghan ýkimetting aldynda qoldanghan ýkimetting túsyndaghy sóilenip jýrgen sózderdi jana ýkimet sol maghynasynda ghana alady. Ne nәrsening bolsa da, ishki maghynasy ózgerse ghana syrty ózgeredi. Patsa zamanynda qazaq «kedey»-di «kedey» dese, endi kenes ýkimetining túsynda: «olay dep nege aitasyn» deuge eshkimning qaqy joq. Búl – jalpy jaghy.

         Endi sóz auysu jaghyna keleyik. Qay el bolsa da, kórshi elden sóz auyspay jýrmeydi. Qazaqtyng «samauyr», «shәinek», «shashke», «ystaqan», «mәshiyne», «dogha», «qashyt» taghy sonday sózderi – orystiki. Múny aludyng úyat-shashy joq. Ýitkeni búlar qazaqtyng óz basynan shyqpaghan, óz túrmysynda bolmaghan sózderi. Ireti kelgen jerde «orys eken» dep jiyrenu «qaraqúlaq qasqyrdyng shashy» degenmen birdey.

         «Ura»-nyng qaydan shyqqanyn teksermey-aq qoyayyq. Aqansha orys úrany-aq bolsyn. Áytkenmen, orystyng atasy «ura» emes, orys qoy. Atasy orys bola túra, orys eli úranynan «orys» demey «ura» degen menimshe, bylay bolu kerek. Quanyshtyng da, qayghynyng da ózinshe syrtqa sezdiretin belgileri bolady. «Ue», «a», «ym», «iye», «ay» degender sózge jatpaytyn, jan sezimning belgileri. «Ura» da osynday belgining biri ghoy dep týsinem. Mәselening tetigi «ura» men «alashta» emes, osy ekeuining qaysysy últshyldyq әser berip, últ qanyn qyzdyruynda. Orys últynyng qanyn, orysshyldyghyn «ura» qyzdyrmaydy. «Ura» dep jýrgen eki orys birin-biri atady, shabady. Orystyng aqtary oryssha «atamyn» degen sózdi «strelyang» dese, qyzyldary da solay deydi. Orystyng «ura», «strelyang», «kushang» degen sózderi últshyldyghyna jatpaytyn, isteytin isterining belgileri. Olay bolsa, «ura» orys sózi bolghanymen, orystyng últshyldyghyn bildiretin belgisine jatpaydy. «Alash» aldymen qazaqty, qazaq últyn eske týsiredi. «Alash» degen «men alashpyn, sen oryssyn, anau qalmaq, mynau jebirey» degen sózding iyisi anqidy. Shynynda, «Alash» degen sóz dýniyege shyqqan kýnnen bastap kýni býginge sheyin «biz alashpyz, anau bóten kisi» degen maghyna kele jatyr. Búghan qosymsha ol songhy kezde bayshylardyng úrany boldy. Qazaqtyng últshyldary «qazaqty Alash tuynyng astyna jiyamyz dedi».

 

                            Alash tuy astynda

                            Kýn sóngenshe sónbeymiz

                                                                           Súltanmaqmút

 

                            Bólshebek bolghandardyng moynyna

                            alashtyng qyl arqanyn salu kerek

                                                                           Saryarqa

Al, orystyng bayshyldary:

«Ura tuy astynda

Kýn sóngenshe sónbeymiz» degen joq. «Uranyng qyl arqanyn bólshebekterding moynyna salamyz» - degen joq. «Alash» últ tuyn tikti, «ura» últ tuyn tikken joq.

         Mine, búlay bolghan kýnde «ura» men «alash»-tyng ishki maghynasy da, sayasy manyzy da eki bólek. Sondyqtan ne «ura»-gha qazaqsha sәikes belgi tabu kerek edi de, bolmasa, sonyng ózin ghana alu kerek edi. Ýitkeni «samovar»-dy «samauyr» dep alghannan qazaqtyng qazaqtyghynyng qylshyghy da synghan joq. «Ura» deuden synatyn qylshyq shamaly edi.

         Últ mәdeniyetin kómenes partiyasy qalay aityp otyrghanyna Aqang janaspasa da jaraydy. Kómenes partiyasy «Krasnaya armiya» degen sózdi «Qyzyl әsker» dep alghangha úryspaydy, biraq «alash әsker» degizbeydi. «Krasnyi» degendi «qyzyl» dep alu últshyldyqqa jatpaydy. Ýitkeni qazaqsha maghynasy sol. Aqansha ony «alash» deuding de oqasy joq qoy!

         «Qazaqtyng jigitterine «Alash» dep óz atyn taqpay, «Qyzyl» degendi qaydan taptyndar», - dep Aqang qalay aita alady. «Qyzyl» - bir auyz sóz de, «Alash» - últ úrany emes pe? Qyzyl әsker alashtan jiylghanymen, ol últshyldyqqa, bayshyldyqqa qarsy qúrylghan әsker emes pe? «Ura»-ny «alash» deu últ mәdeniyetining proletariatsha bolghany emes. Múnyng aty últ mәdeniyetining últsha bolghany. Sondyqtan Aqana partiyanyng sayasatyn búl arada qoldanbasa da bolady.

                                                                                                                                                                                                   Sәbiyt

 

(«HH ghasyr basyndaghy qazaq tili jónindegi zertteuler» atty jinaqtan alyndy. – Almaty, «Qazyghúrt» baspasy, 2013. – 640 bet. Dayyndaghan: Kenesova Araylym)

 

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2271
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3584