Júma, 19 Sәuir 2024
Qogham 14207 1 pikir 1 Mausym, 2015 saghat 12:50

QAZAQ BAYLARY. OLAR KIMDER?

Býgin jazyqsyz jappa shekkenderdi  jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alyp, kýrsinip jatyrmyz. Tarihty jadymyzgha jii eske alyp túrghan dúrys. Sol arqyly ótkenimizge oy jiberip, keleshegimizding qamyn jasaymyz. Desek te osy biz nege 16-ny, 31-di, 37-ni eske alamyzda, 28-di tasada qaldyryp qoyamyz. On altyda dýrbeleng bolyp, biylik auysty, kóterilis boldy. Almaghayyp uaqyt boldy.  Otyz birde  újymdastyru bolyp, arty asharshylyqqa ainalyp, biraz halyqtan aiyryldyq. Otyz jetide bar oqyghan azamattarymyzdan aiyrylyp, tanym týsinigimizden aiyryldyq. Osy ortada jiyrma segizinshi jylghy qazaqtyng basynan ótken qasiret qalyp ketedi. Shamasy bizding ghalymdar baylargha «jany qas pa?» degen oy da keledi. Sol Alashtyng ardaqty azamattarynyng artynda qazaqtyng jomart baylary túrdy ghoy. Mәselen, qazaq gazetin qazaq baylary qarjylandyryp túrdy. Ony keybir zertteushiler ««Qazaq» gazeti ózin-ózi qarjylandyrdy» degen pikirdi bildiredi. Tipti, sol «Qazaq» gazetin jauyp tastaghanda, qazaqtyng baylary jylqylaryn sadaqa etip berip, salynghan aiyppúldy tólep, gazetting júmys jasauyn toqtatpady. Qazaq baylary kimder edi? Qazaqtyng bar bayy jaqsy boldy dey almaymyz, desekte jaman bolghan joq. Bizding qazaq dalasynda sol  kezdegi Europadaghyday nemese Reseydegidey bay men kedey arasynda alshaqtyq bolghan joq, ol – bir. Ekinshiden, belgili dәrejede islam ústanymdarynyng boluy bay men kedey arasynda dәneker bolatyn zeket jәne sadaqa siyaqty nәrselerding boluy bay men kedey arasyn jaqyndasyrushy faktorlar boldy. Oghan qazaqtyng salt-dәstýrindegi aghayyngershilik, jylu jinap beru, qamqorlyq jasau  degen jón joralghylardy qossanyz, bay men kedey arasy, bizge kommunister aitqanday, arazdyq boldy deuge kelmeydi. «Bay bolsang halqyna paydang tiysin» degendi qazaq baylary barlyghy bolmasa da, kóbisi osy ústanymdy ústandy. Búghan Músa by әri qazaqtyng bayy Bayanauylda mektep ashuy tarihy dәlel bolady. Odan bólek meshit pen medrese salghan qazaqta qanshama baylar bar. Jay bay ghana emes, jomart baylar boldy. Biz osy jiyrma segizdegi qasiretke mәn bermey otyrghan siyaqtymyz.  Bizde asharshylyq boldy. Ol újymdastyrudan bastaldy. Kenestik jýie oghan dayyndyqty aldymen qazaqtyng auqatty baylarynan aiyrudan bastady. Qazaq baylary sol zamandaghy ekonomikamyzdyng tiregi bolghan buyn bolatyn. Oilanyz, ekonomikalyq tirekten, buynnan, qazirgining tilimen aitqanda, ekonomika boyynsha menedjerlerden jәne biznes elitadan aiyryldyq. Orta tap pen jogharghy taptan týgeldey aiyryluymyz arqyly әlsiz tómengi tap qaldy. Ekonomikada memleketting negizgi tiregi ol orta tap deydi. Qazirgi elimizding basty sayasatynyng biri orta tapty qalyptastyru degen bolyp jatyr.  Baylardyng malyn tәrkilep elge taratyp berdi. Ózderin Sibirge it jekkenge aidatty. Qazaq baylarynyng baylyghyn bólisip alghan halyqta shyn mәninde quat bolmady. Sonymen birge sol zamanghy basqaru tәjiriybesi bolmady. Mәselen, osy toqsan ýshinshi jyldary sovhozdar taraghanda qoyshylardyng aldynaghy myndaghan maldy jekemenshigine ainaldyryp bergen әdil sovhoz basshylary boldy. Álgi qoyshylardyng basym bóligi sol malgha ie bola almady. Tipti keybiri bir aptanyng ishinde joq qyldy. Sebebi nede? Ol qoyshylar basqaru, josparlau, esep qisap siyaqty bilimder men tәjiirbelerden júrday bolatyn.  Sodan oqystan kelgen baylyqqa ie bola almay qaldy. Endi qazaqtyng jiyrmasynshy ghasyrdaghy baylaryna kelsek, olar óz zamanyndaghy mal sharuashylyghyn jetik mengergen menedjerler edi. 

Endi bizge kelsek, bizdegi ghylymy tarazy mәselesi qansha sovetti, kommunisterdi jamandasaq ta әli kýnge solardyng bizge jasap bergen ghylymy әdisnamasynan bas tartqymyz kelmey kele jatyr. Áli de «bay» degen «jaman» úghymy retinde qabyldaymyz. Eger búlay  qabyldamaghanda býgingi kýni qazaq baylaryn jazyqsyz baylyqtaryn tәrkilep, sibirge jer audarghanyna mәn bergen bolar edik. Mәselen, halyq jauy jalasynyng qúrbandarynyng úrpaqtaryna kenes ókimeti qalay qysym jasasa, qazaqtyng baylarynyng úrpaqtaryna sonday qysym jasap, olardy oqytpay, bilim bermey tastady. Oghan tarihy dәlelder kóptep kezdestiruge bolady.

IYә, qazirgi qoghamymyzda toqsanynshy jyldardaghy jekeshelendirude bar baylyqty barynsha basyp qalghandar baylardyng bәlkim basym bóligin qúraytyn bolar. Osylargha halyqtyn, ziyaly qauymnyng da ishtey bolsa da jek kórushiligi boluy mýmkin. Degenmen de, jana baylargha degen jek kórushilik pen keshegi kenestik iydeologiyadaghy baylar «jaman» degen týsinikte qalyp qoymauymyz qajet. Dәlirek aitqanda, jiyrma segizde japa shekken qazaqtyng burjuaziyasyn aityp otyrmyn.

Týiindey kelgende, osy kýni jiyrma segizde jazyqsyz japa shekken qazaq baylaryn da eske alghan dúrys.

 

Ruslan Ahmaganbetov,

Sayasattanushy

Abai.kz

1 pikir