Júma, 19 Sәuir 2024
Qogham 6653 0 pikir 23 Qantar, 2017 saghat 12:32

QASYM-JOMART TOQAEV QYTAYDA NE AYTTY?

Qazirgi kezendegi dýbirli dýniyede әlemdik qauymdastyqtyng bolmysy men kelbeti, adamzat balasynyng tynys-tirshiligi men is-әreketi, minez-qúlqy jyl sanap, ol az deseniz, tipti ay men kýn sayyn kýrt ózgerip jatqandyghyna qapysyz kóz jetude. Áttegen-ayy, jaratylghaly beri qút mekenine ainalyp ortaq ómir sýrip jatqan júmyr jer betindegi halyqtardyn, últtar men úlystardyng yntymaq arqyly yrysqa, beybitshilik múratymen berekege bastauy emes, kerisinshe, jagha jyrtysqan janjalgha, maghynasyz talas-tartysqa, eng auyry, eshbir jazyghy joq beybit adamdardyng qúrbandyqqa shalynyp, qisapsyz japa sheguine alyp kelui úlghayyp barady.

Tәuelsiz damuynyng shiyrek ghasyrynda bizding jas memleketimiz dýniyejýzilik qoghamdastyqtyng ajyraghysyz mýshesi retinde jahandyq qúbylystardan eshqashan tys qalmaghandyghy anyq hәm zandylyq.

Osy orayda, Qazaqstan Parlamenti Senatynyng Tóraghasy, halyqaralyq auqymdaghy tanymal sayasatker, diplomat Qasym-Jomart Toqaev tayauda Beyjing qalasyndaghy Qytay halyqaralyq problemalar institutynda sóilegen kólemdi de biregey sózinde әlemdik damudyng býgingi ahualyna keng auqymda jan-jaqty taldau jasaghan bolatyn. Bizding oiymyzsha, Otanymyz tәuelsizdigining 25-jyldyghyna úshtastyra otyryp, jalpy dýniyejýzilik qoghamdastyqtyng nazaryna úsynylghan bayandamasyn qazaqstandyq sayasatker, sózining barysynda arnayy atap ótkenindey, songhy onjyldyqtarda Europalyq Odaqtyng qúryluymen birge, osy merzimde eren ekpinmen kóteriluining nәtiyjesinde әlemdik sayasy jәne ekonomikalyq ólshemder jýiesining ózgeruine eleuli yqpal etip otyrghan tap osy Qytay elinde jasauy tegin bolmasa kerek.

Álemdik ýrdisterding qazirgi kelbetin tiyanaqty talday otyryp, alaqangha salghanday aiqara ashyp beretin, sonymen birge aldaghy zamandarda adamzat qoghamynyng qanday baghytta algha jyljyp, nendey kedergi-apattargha jolyghuy yqtimaldyghyn da batyl bayandaghan osynau tereng maghynaly enbekting jalpy oqyrman qauymgha, mamandargha, әlbette bilim jolyndaghy talapty qazaq  jastaryna tiygizer paydasy zor, berer maghlúmaty mol dep bilemiz.     

Q.Toqaev búdan 25 jyl búryn qyrghiy-qabaq soghys aqtalghanda, halyqaralyq qatynastarda ýilesimdilik ornaytynday kóringendigin eske salyp, alayda janjaldasu búrynghydan da ýdep, búghan deyin eki sayasy jýie men iydeologiyanyng jaulyghynan túrsa, endigi negizgi memleketterding últtyq-strategiyalyq mýddeleri jelisinde ýdep bara jatqanyn algha tartady. Al, múnday mýddelerdi qorghauda kýsh qoldanushylyqtyng basym sipat aluy, әskery qaqtyghystar qateri joghary bola týsude.

Janjaldar auqymynyng artuynan ekonomikalardyng kýireui, túrghyndardyng jaghdayynyng tómendeui, jappay migrasiyagha úshyrauyna әkelip soghuda. BÚÚ baghalauy boyynsha «arab kókteminen» Tayau Shyghys elderining ekonomikalyq zardaby 614 mlrd dollardy qúrap, bosqyndar sany 65 mln adamnan asqan.

Europanyng bosqyndar mәselesin sheshuge dayyn bolmauy – últshyldyqty janghyrtyp, múnyng ózi Europalyq Odaqtyng óz ishinde daghdarys tughyzdy.

Qazirgi әlemde kóppolyarlylyq ýrdis berik qalyptasuda. Býginde aimaqtyq qúrylymdardyng ústanymymen sanaspaugha bolmaydy. Mәselen, BRIKS, ShYÚ, ASEAN tәrizdi úiymdardyng is-qimyly barshagha moyyndaldy.     

Spiyker búdan 25 jylday búryn halyqaralyq terrorizm endi ghana bas kótergen bolsa, býginde búl qaterli qúbylys ghalamdyq qauipsizdikting basty qaupine ainalghandyghyn atady.

Siriya, Libiya, Yemen, tipti Iraqtyng ózi 25 jyl búryn ornyqty, óz iygiligi ózine jetetin elder-túghyn. Endigi búl elder halyqaralyq shiyelenisting qyzghan oshaghyna ainaldy.  Búl jaghdaylarda Reseyding geosayasy róli eleuli arta týsti, Siriyagha әskerin engizu arqyly strategiyalyq bastamany ózine aldy. Aymaqqa óz yqpalyn Iran da kýsheytuge tyrysuda.

Aqyry Reseymen taytalasugha alyp kelgen Ukrainada bolyp jatqan jaghdaydyng týske kirui de qiyn edi.

«Órkeniyetter qaqtyghysy» shyndyqqa ainaldy. Negizgi dinder arasynda ghana emes, konfessiyalardyng ishinde: sheyitter men sýnnitter, pravoslav pen katolikter arasyndaghy qarama-qayshylyqtar men janjaldar ushyghyp barady.

Yadrolyq qarusyzdanu eng bir ózekti mәsele retinde qaluda. QR Preziydenti N.Á.Nazarbaev yadrolyq qaterdi azaytudy údayy jaqtap keledi. Jappay qyryp joyatyn qarudyng taraluyna jol bermeu ýshin qoldan kelgenning bәrin jasau lazym. Betin, ary qylsyn múnday joyqyn qaru ILIYM, «Boko Haram», «Ál-Qaida» tәrizdi terrorlyq úiymdardyng qolyna týssse ne bolmaq.

Qazirgi әlemdik qúrylysta Ortalyq Aziyanyng róli kóterilude. Aymaqtaghy túraqtylyqqa ainaladaghy memleketterdin, sonyng ishinde tórt birdey yadrolyq qaruy bar elderding qauipsizdigi tәueldi. Olay bolsa, Ortalyq Aziyagha, әsirese aughan jaytyna әlemdik derjavalardyng airyqsha nazar audaruy múqtajdyq. Býginde ortalyqaziyalyq memleketterding barlyghynyng kýsh-jigeri aimaqtaghy taza auyz suy, esirtki tasymaly, adam saudasy, transshekaralyq ózender týiinderin sheshuge baghyttaluy abzal.

Dýniiyejýzin qarjylyq, ekonomikalyq daghdarystar silkileude. Sondyqtan ekonomikalyq problemalardy sheshuge sayasattan tys túratyn, mýlde jana, shyn mәnindegi innovasiyalyq ústanymdar qajet.

Ótken jyldyng basty sayasy oqighasy AQSh-taghy preziydent saylauy desek, D.Tramptyng jeniske jetui últshyldyq - memleketterding ishki sayasatyndaghy dominantty qúbylys retinde halyqaralyq qatynastar auqymyna kóterildi. Álbette, AQSh-taghy oqighalar әlemdik sayasatqa, birqatar elderding ishki ómirine tikeley әser etpek.

Ghylymiy-tehnikalyq jarylystyng saldary әli jetkilikti úghylyp bolghan joq. Baylanystardyng jana qúraly, әleumettik jelilerding taraluy kóz ashpas jyldamdyqpen damuda. «Arab kókteminen» keyin «internet-revolusiya» úghymy payda boldy.

Aldaghy on jyldyqtarda tehnologiyalyq eng damyghan memleketter shoghyry ghana algha ozyp ketedi. Olardyng sonynan ghylymiy-tehnikalyq jetistikterdi iygergen ortasha damyghan elder qatary úmtylady. Alayda memleketterding negizgi bóligi damudan tys qalyp, onyng saldary әlemdik qauipsizdikke keri әser eterligi kýmәnsyz. Júmyssyzdyq 200 mln-nan asyp 1 mlrd adamgha jetedi, múnyng ózining ghalamnyng iygilikti әri qauipsiz damuyna tiygizetin saldary tym auyr.  

 Biz halyqaralyq qauipsizdikti qamtamasyz etude BÚÚ-nyng barynsha belsendi әreketin kýtemiz. Qazaqstan aldaghy eki jylda atalghan Úiymnyng Qauipsizdik kenesining túraqty emes mýshesi bolady.

BÚÚ Qauipsizdik Kenesining túraqty mýshesi Qytaydyng býginde әlemdik ekonomikalyq derjava ghana emes, qazirgi zamannyng kindikti mәselelerin sheshude onyng pikirimen sanasady.

Spiyker óz sózinde Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyng Qytaydyng búrynghy jәne qazirgi jetekshilerimen qol qoyghan birneshe manyzdy strategiyalyq kelisim-sharttary negizinde Qazaqstannyng QHR-men tatukórshilik, dostyq qarym-qatynastary qalyptasqyndyghyn algha tarta otyryp, ózara mýddelestikti ilgeriletu boyynsha iri jobalardyng jýzege asyryla bastaghandyghyn atap kórsetti.

Euraziya kenistiginde qytaylyq Jibek jolynyng ekonomikalyq beldeui jobasynyng sauda-ekonomikalyq mәni zor. Qazaqstan últtyq damu strategiyasymen jәne Euraziyalyq Ekonomikalyq Odaqtyng yqpaldastyq baghdarlamalarymen úshtastyra otyryp búl megajobanyng óz aumaghynda tiyimdi negizde jýzege asyryluyn kózdeydi.

Jalpy, Qytaydyng Qazaqstan ýshin basymdyq sipattaghy әriptes ekendigin aita kele, Senat Tóraghasy eki elding ózara tiyimdi, týsinistik pen qúrmetke negizdelgen ghylymi, mәdeny baylanystaryn nyghaytudy, búl orayda «oylau ortalyqtarynyn» da yqpaldastyqtyghyn arttyra otyryp, olardyng tarapynan eki elding tatukórshilik qarym-qatynastaryn odan ary jetildiruge baghyttalghan úsynys-kenesteri memleketterding tiyisti mekemelerining naqty júmystary ýshin paydaly bolatyndyghyna kónil búrdy.

Jogharyda aitylghanday, qazirgi әlemning iri derjavasyna ainalghan qytay elining tórinde túryp dýniyejýzilik qoghamdastyq nazaryna úsynylghan saliqaly sózin Qasym-Jomart Kemelúly baytaq Otanymyz – Qazaqstannyng Tәuelsizdigining 25 jyldyghyna arnady. Osy orayda, ótken kezendegi halyqaralyq auannyng kýngey men kólenke tústaryn syndarly saralay otyryp, Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng sarabdal sayasatynyng bastauymen, ainalamyzdaghy tuysqan kórshi elderde, әsirese irgeli Ózbekstandaghy eleuli sayasy ong ózgerister, Tәjikstandaghy túraqtylyq pen úmtylys rayynda bauyrlas úlystarmen tyghyz yntymaqtastyqta aldymyzdaghy shiyrek ghasyrlarda býgingi tolayym tabystardy odan sayyn eselep, birlik pen berekege, yntymaq pen yrysqa negizdelgen kemel keleshekke senimdi qadam basa beretindigimiz kәmil.

Múhtar Kәribay  

Abai.kz


0 pikir