Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 6405 0 pikir 27 Qyrkýiek, 2016 saghat 10:53

Túrsyn JÚRTBAY. Espenbetting Adaq ataluy jәne Marjan qyz oqighasy (jalghasy)

Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng (surette) «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

 

Shaghan shayqasynda qolgha týskenderden bir ghana súlu qyz qalady. Óte súlu bolghandyqtan búl qyzdy jasyraq batyrlardyng barlyghy alghysy keledi eken. Múny sezgen Abylay han batyrlargha kenes beripti:

– Myna qyzgha bola renjisip qalmandar. Er oljagha talassa, jau jaryqshaqty paydalanyp jeniske jetedi. Búl – babamyz qazaq handarynan qalghan tәjiriybe, sabaq. Endi biz osy qyzdyng ózine erik berelik, kimdi únatsa soghan barsyn, basqamyz kenshilik etelik.

Búghan barlyq batyr maqúl bolypty. Abylaygha qarasty batyrlar Kókshetaugha kelip dem alyp jatyp, qyzdyng erlerdi tandauyna erik beripti. Qyzgha dәmeli bolghan batyrlardy tanystyryp, kimdi únatsa soghan baruyna bolatyndyghyn týsindiripti. Batyrlar nu ormandy Burabay kólining jaghasyna qalyng jasaqty ornalastyryp, osy aradaghy Oqjetpes biyigining etegine tu tigip, әngime-dýken qúrypty. Qarauylgha Espenbet bastaghan bir top jasaq qoyylghan bolsa kerek. Qyz hannyng jarlyghyn estip úqqannan keyin hangha taghzym etip bas iyip: “Jarlyghynyzgha qúldyq, eger maghan erik berseniz ýsh týrli talabym bar, osyghan rúqsat etiniz”- deydi. Hannyng maqúldaghanynan keyin qyz bylay depti:

– Batyrlarynyzdy kemitpeymin, biraq, rúqsatynyz boyynsha ýsh ret synayyn, tipti alghashqy tilegim sheshilse de maqúlmyn, ol oryndalmaghanda baryp, qalghan ekeuin aitugha rúqsat alamyn. Birinshi dәmeli batyrynyz basymdaghy jaulyghymdy bir aghashqa baylap anau biyik tastyng basyna tiktep qoyyp sony sadaqpen atyp týsirsin, eger kim atyp týsirse, soghan jar bolugha razymyn, búl – batyrlardyng qayratyn, mergendigin synaghanym bolady.

Sonda Abylay túryp: “Áy, ana shoqynyng basyna oq jetpes”- degen eken. Keyin osy shoqy “Oqjetpes” atanypty. Biraq, dәmeli batyrlardyng bәri de syngha týsip, birde-biri sadaqtyng oghyn ol jerge jetkize almapty. Artyna ala kelgen Espenbet búghan tanyrqap basyn shayqap túra beripti. Búl talaby oryndalmaghan qyz ekinshi talabyn qoyady.

 Kólding jaghasyndaghy bir tóbege shyghyp: “Dәmeli jigitter birin-biri arqalap qaysysy búryn mening qasyma jetse soghan jar bolugha razymyn” - dep sudyng iyirim túsyna kelip túrypty. Uәde boyynsha búghan qyryq jigit qatynasyp segizi qatar shyghypty, dara ozyp shyqqany bolmapty, búl talap ta oryndalmapty, óitkeni qyz – jalghyz, jigit segiz, kesip aitu qiyngha soghypty. Qyz ýshinshi talabyn qoyady.

– Sizding mergendikteriniz ben qayrattarynyzdy synadym. Endi aqyldarynyzdy synap kóremin: nu ormandaghy bir taldyng bútaghyna úya salyp bir kepter ýsh balapanyn basyp jatypty. Tosynnan bir qara qús úyadaghy kepterdi ilip alyp jerge tastap, jeuge ainalypty. Múny kórgen balapandary shyryldap qaraqúsqa: “Anamyzdy jemey, bizdi jeniz, anamyzdy qoya berseniz”,- dep jalbarynypty. Raqym etuding ornyna sonda qaraqús: “Asyqpandar, toymasam senderdi de jeymin”,- depti. Kepterdi endi týtip jeuge ainalghanda qaraqús qanatyn sermep jalp ete týsipti. Baqsa, bir súnqar raqymsyz jalghyz qaraqústy bir teuip, omyrtqasyn ýzipti. Múny kórgen balapandar zar iylep: “Anamyzdy qútqarghanynyz ýshin bizdi jeseniz”- dep razalyq bildiripti. Sonda súnqar ýsheuining birine qolqa salyp, “Qazirshe qauyrsyndaryng jetilip, qanattaryng óssin”- dep arnauly birine belgi salyp “amanatym” dep uәde baylapty. Mezgili jetkende bir qyrghy әlgi balapandy súnqardyng uәdesine jetkizbey jep alatyn bolypty. Oghan balapan zar jylap: “maghan tiyispe, mening súnqarmen uәdem bar edi, aldymen sol uәdemdi oryndayyn. Jónimdi aityp amanattan qútylyp keleyin, keyingi yqtiyar sende bolsyn. Soghan rúqsat et”, dep súranypty. Sonda qyrghi: “Uәde qiyn is, baryp kel, men osy orynda tosayyn”- dep maqúl bolypty. Endi týn qatyp súnqardy izdep úshypty. Týndeletip kele jatsa, bir japalaq kezigip ústap alypty, balapan japalaqqa jalynyp basynan keshken oqighalaryn bayandap, súnqarmen uәdesin oryndap keluge qyrghidyng jibergenin aityp, “sen de maghan kenshilik et” dep jalynypty. Týnde tyshqan izdep úshyp jýrgen japalaq oilanyp: “Qoy, búghan tiyispeyin” dep kenshilik etip, súnqardyng mekenine jetkizip salypty. Balapan barlyq kedergiden qútylyp súnqargha kelip ózining uәdesin oryndap, amanatyn tapsyru ýshin kelgenin, sertti oryndap bolghan song qayta qyrghigha baratyn bolghanyn aitypty. Sonda súnqar: – “Ómirde uәde degen eng qymbatty, qasiyetti is, sen osy uәde ýshin kóp azap tartypsyn. Múnda alyp qalsam, qyrghigha bergen uәdene opasyzdyq qylghan bolarsyn, men shartty uәdeni keshtim, sen qyrghigha bar”,- dep qaytarypty. Balapan qaytyp qyrghigha kelip mәn-jaydy qaldyrmay bayandapty. Múny estigen qyrghy basyn shayqap: “Seni kenshilik etip bosatayyn, sen uәdene jettin. Japalaq ta nәpsige berilmey, saghan ziyan salmay kenshilik etti, alghashqy sybagham dep súnqar da alyp qalmay, saghan ilese kelip maghan da tiyispey kenshilik jasapty. Men japalaq qúrly bolmaymyn ba, rahmet. Alghashqy uәdelesken súnqargha baryp ómirindi baqytty etkiz - dep qoya beripti”, dep qyz sózin týgetip endigi isting sheshimin de, kesimin de batyrlardyng ózderining aituyn, ne dese soghan razy bolatynyn bildiripti.

Batyrlardyng kekseleri búl júmysqa qatynaspay, qyzyghyn kórip tamashalap túrypty. Al jastardan mynaday dep belsenip shyghyp, búl júmbaqtyng mazmúnyn sheshetindey eshkim bolmapty. Sonda Qabekeng jan-jaghyna qarasa sadaqshylar tobynyng sardary, halyqtyng amandyghyn qorghau ýshin dalada jýrip janadan kelgen Espenbetti kózi shalyp qalypty. Qabekeng shetkeri túrghan Espenbetti shaqyryp alyp: sen nege qatynaspadyn?” deydi. “Men jayyraq keldim, syrttay kórip tamashalap túrmyn. Biraq myna bәsekede jasyrynghan mol syr jatqan ispettenedi” deydi Espenbet. Qabeken: “Jastardyng birising sen de qatynas” depti qyzgha estirtip, Espenbetke rúqsat et degendey synay bildirip. Sonda Espenbet: “Eger sizder layyq tapsanyzdar men de qatysyp kóreyin. Men osy bәsekening eki týrine qatynasayyn, birinshisi – sadaq atugha; ekinshi – songhy aitylghan astarly syrgha qatynasayyn. Eger, layyq bolsa qyz zengirtastyng basyna oramalyn tigip ózi jerge týssin”, degen talabyn qoyypty. Sodan song júrt qyzdy shaqyryp alyp oramalyn tastyng basyna tikkizip, onan keyin jerge týsirip qaratyp qoyyp, Espenbetting atuyna kezek beripti. Mergen sadaghyn kerip jebesin qadap qyrynday túryp tartyp qalghanda jazayyldyng oghy oramaldy qyran ilgen qazday jalp etkizip úshyryp týsiripti. Qyz eriksiz basyn iyip taghzym etipti. Túrghan jastar qatty shattanyp razylyq bilderip: “Endi songhy sózdi sheship aityp bersen”- dep úsynys qoyypty.

Sonda Espenbet qyzdyng júmbaghyn bylay sheshken eken:

– Qabeke,– depti,– әueli men qyzdyng mysal qyp kórsetken júmbaghyn shesheyin, sizder qyzgha qahar tógip renjip qalmanyzdar, ekinshi, búl bәsekeni jastargha úigharypsyzdar, sondyqtan songhy sheshimin de bersenizder.

Espenbetting búl talabyna han da, Qabanbay da maqúl bolypty.

– Búl qyz,– depti Esekeng sózin sabaqtay týsip,– ornyqty qara ormanday halyqtyng ishindegi bir adamnyng ýsh balasynyng biri eken, auylyn jau shauyp ýiining shanyraghy shaghylyp oirandalghaly jatqanda óz elining bir batyry qúrtqarypty da, osy qyzben uәde baylasyp, el irgesi tynyshtalyp es jighan kezde qosylu ýshin osy oramaldy bergen kórinedi. Sol aralyqta bizding adamdarymyzdyng qolyna týsken siyaqty. Endi qazir ýshinshi ret talas tuylyp túrghan jayty bar. Múnyng jastardy japalaq deuine renjip te qalamyz. Oghan keshirim deytin bir dәstýr bar emes pe? Búghan ózining neshe ret taghzym etui qateligimdi keshir degendik qoy. Onyng ýstine búl qyz uәdege berik jan kórinedi, mahabbat qadirin ómirinen joghary qoyatyn shynayy adal adam eken. Eger birinshi rette jebe oramalgha tiyse, onda tastan úshyp ólu ýshin eng biyik tasqa shyqqan eken. Ekinshi joly batyrlardyng biri bәseke boyynsha birinshi bolyp tóbege shyqsa, onda shynyrau sugha týsu qaupi bar eken. Men basynda osyny sezip qatynaspadym. Al endi synaq boyynsha qyzdy men alugha tiyisti bolsam, songhy qyrghy qúrly bolmaymyn ba, nәpsige ilesip osynsha sýiispenshilik baylaghan adamdy qorlauym namys bolar, erlik bolmas dep oilaymyn. Ekinshi, osy qyzdyng tegi músylman siyaqty, olay bolsa islam sharighaty boyynsha alghanda zorlau kýnaharlyq bolady. Han aldynda qaranyng biylik aituyna jol joq qoy. Endigi biyligin taqsyr hanekeng ózi aitsyn.

Sonda Abylay han mynaday biylik aitqan eken:

– Espenbetting mergendigine, erligine, eng oily kemengerligine, nәpsige jol bermegen jomarttyghyna razy bolyp, onyn tilegi boyynsha qyzgha keshirim etip talabyn oryndalyq. Barlyq jas batyrlarymyz Espenbettey әri sheshen, әri keshirimdi, jomart bolsyn, qyzdy bosatalyq. Bir tandauly atqa mingizip azyq-týligin tolyqtap ýsh adam Shaghandaghy Aqpantaygha jetkizip salsyn. Aqpantay mekenine aparghyzyp ýiine, el- júrtyna tabys etsin. Bizding әiel úrpaqtarymyz da osy qyzdan ýlgi alatyn bolsyn. Endi qyzdy Nazymnyn* qolyna berinder, әielder ózderining salty boyynsha kiyim-keshegin tolyqtap rettep shygharsyn. Eng qalauly attyng biri – Baraq batyrdyng kójegin mingizip, qasyna Oraqpay jәne Jaman siyaqty** jol biletin, jau kezikse tótep beretin әuletti adam qosyndar.

Múny estigen song qyz sol kezdegi tәrtip boyynsha jerge bas qoyyp han bastatqan barlyq batyrgha taghzym etip, Espenbet batyrdyng tizesinen qúshaqtap: – “Jan ashuymen istegen isterime keshirim etiniz, maghan adal agha jәne meyirimdi janashyrym bolghandyghynyzgha raqmet aitamyn”- depti. Abylaydyng aitqany boyynsha qyzdy Nazymgha tapsyryp janalap kiyim kiygizip, atalghan batyrlar ýsh kýn jol jýrip Aqpantay batyrgha tapsyryp berip qaytypty. Biraq osy qyzdyng aty súralmapty. Artynan búl “Shaghan qyz” bolsyn dep túrghanda. Nazym batyr: “Qyzdyng minezi, kórki, istegen isi tizgen marjanday eken, aty Marjan qyz bolsyn” depti, sonymen ol tarihta “Marjan qyz” atalypty desedi.

Búl kezde Mәmbet eli alataugha qanattas mekendeydi eken. Al qalghan qara kerey ruy Balqash pen Arghanat jaqtarda aralas qonystanypty. Búl jolghy soghys Balqashtan bastalyp Kókshetaugha kelip onan Ayagóz, Múqanshy siyaqty ónirlerdi basyp Qaraoy, Ile, Sarytaugha deyingi aralyqta qiyan-keski bolyp tolassyz bir jyl jeti ay jalghasyp qazaq – monghúl eki jaghy da auyr ziyan, zor kýireushilik kórgen eken. Halqymyzdyng basynan ótken qasiretti kýnderdi eske alyp, qart jyrauymyz Kәribay Qúrmanghajynyng auylynda osynau qiyn da mashaqatty soghystardy tebirene, egile otyryp әngimelep, arasynda mynaday óleng aitqanyn óz qúlaghymmen estip edim:

 

                             Balasy Tanatardyng men Kәribay,

                             Bolyppen malgha kedey, ólenge bay.

                             Sózimdi bireu maqtar, bireu sóger,

                             Júrtqa tegis únauy ekitalay.

                             Alasyp ozbyrlykpen azap shegip

                             Arqada jýitkip ósken qazaghym-ay!

                             Qan keshken óz jerinde el men jer dep,                          

                             Túsynda keshegi ótken han Abylay.

                             Qazaqtyng el qorghaghan qaharmany

                             Keshegi Qabanbay men er Bógenbay.

                             Búlardyng bastauynda talay batyr

                             Týsirdi óz kezinde jauyna jay.

                             Qalaysha janyn qimay shydap túrsyn

                             Jerine jau kirgende Saryarqaday

                             Obyghyp talay bóri auyz salghan

                             Qorada jusap jatqan naq malym-ay!

                             El ýshin ghaziz janyn qúrban etti

                             Sonda da kekti ketti sher tarqamay.

                             Úigharyp Búhar jyrau tapsyrghan son

                             Án etti Marjan qyzdy aqyn Súrtay.

                             Bolsa eger qalghan oryn tolyqtandar

                             Shyqpasa oidaghyday dәl sayma-say,

                             Aytayyn estigen men úqqanymdy

                             Berinder qúlaq salyp halqym tynday.

                             Estuge kәri men jas jinalyndar

                             Ángime bola bermes kýnde múnday.

                             Artyna sóz qaldyrghan ólmeydi dep

                             Aytqanyn úghynyzdar aqyn Abay.

 

Ayranday úiyp tyndap otyrghan júrtqa tókpe aqyn Súrtay Abylay han men biylerge qarap mynaday degen eken dep jyrlaghan edi taghy da Kәribay aqyn:

 

                             Qadirli han Abylay, Qazybek biy,

                             Qyzyp túr býgin shalqyp әn menen kýi,

                             Ónerli elden ozghan Espenbetke

                             Beripti Qydyr alla qayrat pen miy.

                             Qútqaryp erdi ajaldan qas qaghymda*/

                             Degendey shattyq berdi jasyndy tyi.

                             Qabeke, batyr Bóke, Baraq ata

                             Beresiz myna jasqa qandaylyq syi.

                             Syy ýshin at ta almasyn, ton da almasyn

                             Qyzyghyp dýniyeden olja almasyn.

                             Otyrghan әr jaqtaghy júrtqa qarap

                             Endi hangha úsyndyq sóz jalghasyn.

                             Han men biy-batyrlar,

                             Oyladyq qanday aqyl bar.

                             Qanday ataq beriser,

                             Oilanyp erler aityndar, -

 

dep sol kýndegi “El ýshin, jer ýshin” әnining әuenimen ayaqtatqan eken aqyn jyrynyng ayaghyn. Osy kezde qalyng júrt “Jaraydy, jaraydy” dep aibyndy aighay kóterip jer janghyrypty. Qazybek by hangha jәne halyqqa qarap: “men bir sózdi oilap túrmyn degen” eken:

– Búryn halyq aitatyn: “Hannyng qayrany – sheksiz, erding – qayraty sheksiz” degen sóz óte artyq eken deushi edim. Múnym jetersiz eken. Qayran Tayghan-bi-ay, “biylik aitugha onay, bilip aitu qiyn” dep Qoshqardyng Jәnibegine aitqan osy sózi óte oryndy eken ghoy. Halyq sol kezde tiri Mayqy dese, degendey ekensin-au, - dep bir toqtady. Sonan song jan-jaghyna kóz jýgirtip hangha qarap, – Han ekem, Balqash soghysynan beri naqty ómirde hannyng qayranynyng sheksizdigin kórsettiniz. Altyn berseniz jerde qalady, mal berseniz iyelik etken elde qalady. Ataq ólmeytin múra, artyq joq múnan sirә, Qabekene eki ret ataq berdiniz. Jau ýshin de kenshilik etip, monghúldyng bizge qaru siltep qan tókken mynnan astam adamynyng ómirin qorghap elining shetine aparyp salghyzdynyz. Qolgha týsken qyzdy da kenshilikpen bosatyp, astyna tandap at mingizip, ýstine ton kiygizip el-júrtyna aparghyzyp salghyzdynyz. Qyzgha qyzyqqan jastardyng berekesin ayalap, qyzgha tandau berip erlerding ónerin, erligin synay bir-birine kinәsiz, ókpesiz boluyna oray berdiniz. Múny hannyng qayranynyng sheksizdigi dep úghamyz. Kóp isti jýiesin tauyp basqaryp kelesiz. Batyrlardyng sardary Qabekeng dep belgilediniz. Qabekeng sizding qolbasshylyghynyzda ózining qayratty er, eren qaharman, soghys ónerinen jetik tapqyr ekendigin kórsetti. Batyrlardy topqa bólip, tórt jaqqa ornalastyryp sadaqshylar tobyn әri mergen, әri sergek qyraghylardan saylap ordany qorghap, halyqty tútqiyl jaudyng qaupinen qútqardy. Al múnyng ózi búrynghylardyng handa qyryq kisining aqyly bar degen az sózinde kóp maghyna barlyghyn anghartty. Tipti osy retki jenisting saltanatty jiynynda búrynghy kekse batyrlar da jәne oishyl sheshenderdi de, hannyng isin basqaru kenesine qatystyrdynyz, múnyng ózi qol basqaru ónerining sheberligin kórsetedi. Osylardy oilaghanda jogharghy halyq naqyldarynyng dúrystyghyna kózim jetkendey boldy. Ótkendegi handarymyz da birsypyra jaqsy ýlgi bolarlyq ister istep keldi ghoy. Amal qansha, kóbi jau jaghynan joyylyp, keybir danqty ister halyq auzynda ghana qaldy, hatqa týspedi. Boranbay by men Esengeldi by bir úsynys qoyyp otyr, ony qalay deysiz. Búl da artqa belgi bolsyn, Espenbetting mergendigine, erligine qayraty men qaylasyna, aqyl-oyynyng ozyqtyghyna qarap bir ataq berile osynyng bәri bizding jensimizge qosylghan tyng ýles emes pe? Ne deysizder, - dep kópke, hangha jalt qaraghanda otyrghan qariyalardyng barlyghy dúrys dep qúptasypty, - dep Kәribay aqyn kózining jasyn bir sýrtip sózin qayta jalghap ketipti, – sonda Jәnibek túryp: “Qariyamyzdyng biri Boranbay by aitsyn” dep qolqalaghan son: “Aytayyn, óz basym Qazybekting sózin qúptaymyn. Espenbet mergendikten eki ret aghalady, birinshi qysyltayanda Aqpantaydy qútqardy, ekinshi, Oqjetpeske ilingen qyzdyng oramalyn sonsha biyikten atyp týsirip aghalap algha shyqty. Ýshinshi qyzdyng aitqan astarly sózin dәp basyp sheship qyzdyng ózin moyyndatty әri qyz turaly dúrys sheshim jasady. Sóitip óshpes enbek kórsetip, artqygha ýlgi bolarlyq iz qaldyrdy. Bizding qazaq ozghangha óreli oryn beredi ghoy, sondyqtan búl jigitke “Adaq” dep ataq berelik. Barlyq jastarymyz Adaqsha algha úmtylatyn, Adaqsha ýzdik qara bolyp shyghatyn, Adaqsha tabandylyq kórsetetin bolsyn. Tapqyrlyghy óziniki, paydasy men danqy qazaq halqynyki emes pe? - degende han barlyq aqylshylarymen qosylyp jiyndaghy qalyng top qúptap Espenbetke Adaq degen ardaqty ataq berilip, sonan mәngilik esim bolyp qalyptasypty.

 

(jalghasy bar)

Abai.kz

 

 


*Nazym – Qabanbaydyng Gauhardan tughan batyr qyzy.

** Espenbetting batyr dostary

 

* Aqpantaydy ordan qútqarghanyn aitady

0 pikir