Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 4851 0 pikir 30 Tamyz, 2010 saghat 15:56

Túrsyn Júrtbay. JER MÁSELESI JÁNE JAZALAU SAYaSATY-2

Alash arystarynyng últtyq iydeyagha adaldyghy men qaysarlyghy haqynda
2

Alash arystarynyng últtyq iydeyagha adaldyghy men qaysarlyghy haqynda
2

Memleket te, sot ta jazalau sayasatynyng basty qúraly retinde orystyng baltasyn paydalandy. Al, shovinister men otarlaushynyn, onyng ishinde mojantopay mújyq pen "elirme sinbelerdin", sauatsyz da sarames jendetting qolyndaghy balta - indetten de qauipti. Eger de sol "balta" múqym memleketting jazalau qúralyna ainalsa, onda sol memleketting damu joly adamdardyng bas sýieginen tóselgen baspaldaqtardan túrady degen sóz.
Kenes ókimeti dәl osy joldy tandap aldy. Múnday dýley kýshke taza aqyl men parasatty qarsy qoyyp kýresu mýmkin emes edi.
Múny qazaqtyng ardager azamattary - Múhamedjan Tynyshbaev pen Halel Dosmúhamedov te jaqsy týsindi. Tәn men jan jazasynan qútylu ýshin olar ózining "ayyptaryn" syrt qaraghanda moyyndaghanday kórinip, biraq әr jauabynyng astaryna Servantesting qalamyna layyq uytty kekesindi sinirip otyrdy. Qarapayym adamnyng ózi kýle qarap, senbeytin "qyryq ótirikti" qiynnan qiystyryp, bayandap berdi. Mojantopay tergeushilerding oi-órisining tarlyghy men tayazdyghy sonday, oghan tipti nazar da audarghan joq.
Shyndyghyn aitsaq, múnyng olargha qajeti de shamaly-tyn. Qalayda qaralaugha ilik tapsa, kónili tynysh tabatyn. "Astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiymnyng qastandyq әreketterin" әshkereleu ýshin Goloshekinning "kishi oktyabri" nauqanynda ketken asyra silteulerding barlyghyn "astyrtyn úiymnyng mýshelerine" aiyp etip taqty.
Sonyng biri - kollektivtendiru, yaghni, qazaqsha aitqanda, "moyynserik" qúru nauqany. Múnyng kóshpeli qazaq últy ýshin zaualmen ayaqtalatynyn ekonomika men qazaqtyng ómir sýru tәsilinen habary bar zerde iyesining bәri de týsindi. Biraq oghan eshkim nazar salmady. Qayta, deni dúrys pikirdi "astyrtyn úiymnyn" qastandyq әreketine jatqyzdy. "Ayyptau qorytyndysynan":
"4. Sharuashylyqtardy kollektivtendiru nauqanyndaghy búrmalaushylyq әreketter
Sonday-aq, astyrtyn úiymnyng mýshelerining jat pighyldary sharuashylyqtardy kollektivtendiru nauqany túsyndaghy búrmalaushylyqtarynan, ony boldyrmaugha tyrysyp baqqan әreketterinen bayqaldy. Kollektivtendiruding jýzege aspay qoymaytynyna, búl sharalargha túrghyndardyng erekshe belsendilik tanytyp otyrghanyna kózderi jetken son, olar jarym-jartylay rulyq negizde qúrylghan kolhozdardy úiymdastyrugha kýsh saldy.
Ayypker Tynyshbaevting kórsetui: "Biz, úiym mýsheleri - men, Ermekov jәne Dosmúhamedov ýsheumiz kolhoz qúrylysy turaly ózara pikir alystyq, biraq ta kolhozdardy úiymdastyru nauqanyna tosqauyl qoya almaytyn bolghandyqtan da: qazaq auyldaryndaghy kolhozdardy shaghyndap qana rulyq jýiemen qúru kerek - degen tújyrymgha keldik. Múnyng basty sebebi: qazaq qoghamyndaghy rulyq qúrylym әli de kýshti saqtalyp qalghan, sondyqtan da bar mýlikti jekemenshik iyelerining qolynda saqtay otyryp, shaghyn-shaghyn jarym-jartylay ortaqtastyrylghan sharuashylqtardy úiymdastyru qazaq ýshin qolayly dep eseptedik. Búl bizding úiymnyng mýshelerining ortaq pikiri edi jәne aramyzda eshqanday kózqaras alshaqtyghy bolghan joq, onyng ýstine biz búl turaly Bókeyhanovtyng jәne basqalardyng dәl osynday pikirde ekendigin biletinbiz. Biz: "Kedeylerding basy birikpeydi, olar ózine rulas baylardyng yqpalynan shyqqysy kelmeydi, óitkeni rulyq tuysqandyq sezimi qazaq arasynda әli de kýshti", - dep eseptedik. Biz búl jóninde partiyada joq kóptegen qyzmetkerlermen, kommunistermen әngimelestik, olar da isti dәl solay jýrgizse, kóptegen qiyndyqtardy jenuge bolatynyna sendik. Sóitip, biz búl әreketterimiz arqyly kedeylerding biriguine (taptyq) bóget jasap, rulyq qúrylymdy saqtap qalugha tyrystyq.
Búl iydeyamyzdy iske asyru ýshin bizding kózqarasymyzdy qoldaytyn Búralqiyev, Kýderin siyaqty taghy da basqalardy paydalandyq, sonday-aq bizden aqyl súrap kelgen qazaqtardyng barlyghyna da dәl osynday kolhoz qúryndar dep kenes berdik, búl iydeyany sol kolhoz qúrylysyn úiymdastyryp jәne basqaryp jýrgen qazaq qyzmetkerlerining bәrining miyna siniruge tyrystyq.
1928 jyly Ile ózenining arghy betinde zertteu-barlau (temir jol salu ýshin - T. J.) júmystaryn jýrgizgen kezimde qazaqtardyng bәrine óz kózqarasymdy týsindirip berdim jәne kolhozdardy men aitqanday ýlgimen qúrugha shaqyrdym" (№ 2370-is, 1 t., 141-paraq. Tynyshbaevtyng 1930 j. IH. 6-kýngi jauabynan)".

Bir adamnyng kekesin aralastyryp jazyp bergen osy jauaby arqyly 71 adamgha ýkim shyghardy. Áriyne, 14 tomnan asatyn tergeu isinde Tynyshbaevting kórsetuinen әldeqayda "keng qamtylghan" kuәlikter bar. Tergeushilerding M.Tynyshbaevtyng jauabyn qayta-qayta aldygha tarta beruine qaraghanda, "Alash" partiyasynyng kósemderining biri, "Alashorda" ýkimetining mýshesi, Uaqytsha ýkimetting Jetisu ólkesindegi komissary, Qoqan Avtonomiyaly respublikasynyng premier-ministri Múhamedjan Tynyshbaevty qalayda jazagha tartudyng amalyn qarastyrsa kerek.
Búdan keyingi aiyptaulardyng taqyryby - "Et dayyndaugha jasalghan qastandyqtar", "Bandylyq qaraqshylyqtar" dep atalady. Al naghyz "bandylyq qaraqshylyq" qylmysty Kenes ókimetining ózi jasap jatqan edi. Jer men tәrkileu, kolhozdastyru sayasatynyng kesirinen 2 milliongha juyq qazaq ashtan qyryldy. Qazaq jerining qúty - Saryarqa qanyrap bos qaldy. Eldi "esten tandyrghan" essiz ókimetting esin aqsýiek asharshylyq ta jyidyrmady. Tura sol kezde Kereku, Qyzyljar, Omby qalalarynyng su ailaqtary men vokzaldarynda mal eti iyistenip, aidalagha aparylyp órtelip jatty.
Qazaq últynyng ashtan qyrylyp qalghanyn bile túra Stalin men Molotov Qujaqty quyrdaqtay quyryp, "ber, berdin" astyna aldy. Bir respublikanyng basyna qaraly kýn tughanda da onyng taghdyryna pysqyryp qaramady. "Senip tapsyrylghan ólkeni" zaualgha úshyratyp, bayasy shyqqan Shayagha - Goloshekin men Isaevqa: KSRO Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy V.Molotov pen BKP (b) Ortalyq Komiytetining bas hatshysy I. Stalin 1932 jyly 8 qarasha kýni:
"HKK men OK-ting (Halyq komissarlary kenesi men Ortalyq Komiytetting - T. J.) eskertuine qaramastan respublikadaghy astyq dayarlau qarqyny tómendep barady. Belgilengen jospardyng oryndalmauynyng sebebin astyqtyng týsimining tómendigimen týsindirgen syltaudy Ortalyq Komiytet pen Halyq Komissarlary Kenesi nazaryna da ilmeydi, óitkeni búl kórsetkish qasaqana tómendetilgen jәne memleketti aldau niyetinen tughan.
Sizderding artta qalghan audan hatshylary men atqaru komiytetterining tóraghalarynyng atyn atap qana ótip, tek artta qaludy jongdyng sharalaryn kórsetken mәlimetterinizdi Ortalyq Komiytet pen Halyq Komissarlary Kenesine habarlamay, syrghaqtay berulerinizdi Ortalyq Komiytet pen Halyq Komissarlary Kenesi: partiyalyq basshylyqqa layyqsyz qylyq - dep baghalaydy.
Ortalyq Komiytet pen Halyq Komissarlary Kenesi sizderge mynany eskertedi:
Eger de qysqa merzim ishinde respublikadaghy astyq tapsyru isine naqty ózgerister engizu mәselesi úiymdastyrylmasa, onda biz soltýstik Kavkazdaghy tәrizdi jazalau sharalaryn qoldanugha mәjbýr bolamyz. Qoldanylghan jazalau sharalary turaly sizding tolyq týsinikteriniz boluy ýshin BKP(b) Ortalyq Komiytetining núsqauy boyynsha qabyldanghan Soltýstik Kavkaz ólkelik komiytetining qaulysyn joldap otyrmyz. Ortalyq Komiytet pen Halyq Komissarlary Kenesi búl qaulyny sizderding jedelhattarynyzda attary atalyp kórsetilgen artta qalghan audandardyng hatshylarymen tanystyru mindetin sizderge jýkteydi. Eger de olar astyq dayyndaudyng kólemin ósiruge jedelshara qoldanbaytyn bolsa jәne odan әri osylay jalghasa beretin bolsa, Ortalyq Komiytet pen Halyq Komissarlary Kenesi qarasha aiynyng birinshi jartysynda olardy partiya qatarynan shygharu turaly mәsele qoigha mәjbýr bolady", - degen ýreyli jedelhat joldady.

Shyndyghyna kóshsek, ol kezde Goloshekin men Isaevtyng búl jedelhatqa jauap beretindey múrshalary da joq bolatyn. Eginning orynyna adamnyng sýiegin egip, "tәntibaybettenip" otyr edi. Elire-elire sóilep, auyzy aqkóbiktengen Goloshekin men oghan kópshikti qoya-qoya qoyalary shyqqan Isaev pen Qúramysovtyn, Qúlymbetov pen Ernazarovtyn, Qabylov pen Toghjanovtyn, Bekkerdin, taghy da basqa iydeologtardyng jaqtary qarysty. Eldi de, ózderin de "esengiretti". Sheginetin jerleri de joq bolatyn. Sasqanynan sýiek pen túyaq, jylqynyng jal-qúiryghy men siyrdyng mýiizin jinau turaly jarlyq shyghardy.
Al búl kezde adamnyng sýiegi bolmasa qazaq dalasynda maldyng sýiegi de, ony jinaytyn adam da qalmap edi.
1931-1932 jyly asharshylyq kezinde 1921-1922 jylghy ashtyqtan aman qalghan 4 million 120 myng qazaqtyng 2 million 200 myny, yaghni, jalpy últtyng 49 prosenti "kishi oktyabri" men "esten tandyru" sayasatynyng qúrbandyghyna shalyndy. Qúramysov pen Bekker: "Halyqaralyq proletariattyng mýddesi ýshin... býkil qazaq halqyn qúrban etuge dayarmyz!" - degen "armandaryna" jetti. Al últynyng osynsha qorlyq ólimge dushar bolghanyna kýiingen "besting toby" - Gh.Mýsirepov, M.Dәuletqaliyev, E.Altynbekov, Q.Quanyshev, M.Ghataullin 1932 jyldyng shilde aiynda Stalin men Molotovqa narazylyq hatyn joldady. 1937 jyly Qarqaraly okrugining basshylaryn jappay atugha búiyrghan kezde Mansúr Ghataullin ózining songhy sózinde aiyp oryndyghynda otyrghan әriptesterin qolymen núsqap:
" - Mynalar "halyq jauy" emes. Jau - menmin. Sondyqtan mening ózimdi ghana sottandar. Tek, meni ghana. Biraq men de "halyq jauy" emespin, kerisinshe, halyqtyng jauynyng "jauymyn". Al men 1932 jyly, Kent qalasyna issaparmen kelgen kezden bastap "halyq jauy" boldym... Kólikten syrtqa shyqsam, ainalamda adam da, mal da joq, tek qana úzyn sozylghan mal qorasy túr. Esikti ashyp qalyp edim, óli adamnyng deneleri kórindi. Sonshama ýlken qoranyng ishi lyq tolghan adamnyng mәiiti. Keybireulerining kózi ashyq, kirpikteri әreng qimyldaydy, biraq kirpik qaqqansha jantәsilim beretini sózsiz.
Syrtqa atyp shyqtym. Daladan aiqay-shu shyqty. Esinen adasqan әielder qoldaryndaghy pyshaqtaryn jalandatyp mening jýrgizushime tap berdi, oilary ony soyyp jemek. Men aspangha oq atyp edim, olar jan-jaqqa qasha jóneldi. Jan-jaghyma qarasam, anaday jerde ýlken qazan-oshaq túr eken, astynda ot janyp jatyr. Álde ne pisip jatyr. Qaqpaghyn ashyp kep jiberip, qarasam, búrq-sarq qaynaghan sumen birge qazannyng betine birde balanyng ayaghy, birde qoly, birde ókshesi býlik-býlik etip shyghyp jatyr... Mine, men tura sol kýnnen bastap "halyq jauy" boldym", - depti (V. Mihailov, "Úly júttyng shejiresi").

Múnday erlik "aq jýrekter" men Quajaqtyng quyrshaqtarynyng qolynan qaydan kelsin. Halyqtan keshirim súrap, iman izdeuding orynyna, sonday betbaqtyqpen últynyng bes azamatyn "besting toby", "halyqtyng jauy" dep jariyalady. Sonda búlardyng qyzghyshtay qorghap jýrgen halqy - qay halyq? Olar halyqtyng baghyn emes, ózderining astyndaghy taghyn qorghap jýrgen baqqúmar simpister edi.
Ózegi ýzilgen halyq múny kórip-bilmey otyrghanday-aq, asqan ayarlyqpen ózderining kýnәsin "últshyl-burjuaziyashyl kontrrevolusionerlerge", "Alashtyn" ardagerlerine japty. Bes jyl boyy dәleldenbegen "qylmystaryn" úryp-soghudyng nәtiyjesinde moyyndattyryp, úyalmastan: "Qylmystaryn moynyna aldy! Attyq! Astyq! Jer audardyq! Kenes ókimetining sayasatyna qarsy shyghyp, eldi asharshylyqqa úshyratqan solar! Endi kózdering ashylatyn boldy!", - dep ózderi qyryp salghan halyqtan sýiinshi súrady!
Shirkin, danyshpan Abaydyn:
"Jamantaydyng balasy Kójek degen,
Eki ýiding arasyna bezektegen.
Dosyn kelip dosyna jamandaydy,
Shirkinde es bolsayshy sezed degen!," - sózin әlgi kenesting kenkeles mәngýrtteri týsinbedi.
"Golshekindik nasionaldar" Stalin men Molotovtan janaghyday núsqau alghan song taghy da jantalasa janyqty. Asharshylyqtyng zardabyn sayasy sahnadan ysyrylugha taqap qalghan Qujaqqa - Goloshekinge japty da, mýlәiimsip-mәimónkelep shygha keldi. Respublika ýshin, onyng ishinde jeke adamdargha jәne belgili bir mәselelerdi sheshude kәdimgidey ynta-peyil kórsetken shyghar. Biraq múqym últtyng mýddesi men halyq qamy ýshin olardyng qabyrghasy qayysty deuge, olardy biyik lauazymgha jetkeni ýshin memleket qayratkeri boldy dep daralaugha esh sebep joq. Memlekettik mashinanyng konstruktory, ne qúrastyrushysy emes, sonyng jay ghana bir eleusiz bólshegi edi olar. Qajet kezinde olardy qúral-jabdyq retinde paydalandy, mindetin ótegen song laqtyryp tastady.
Olardyng mansap jolynda - taghdyrdyng tәlkegine úshyraghan jazyqsyz jandardyng kóz jasy men qasiret uayymy, ashtan qyrylghandardyng quraghan sýiegi, atylyp-asylghan, qudalanghan últ qayratkerlerining ózekti armany men ókinishi óksip jatty. Mansúr Ghataullinnin:
"Men halyqtyng jauynyng jauymyn!", - degendegi emeuirin tanytqan pendeleri solar edi.
Alashtyng azamattary eli men jerining mýddesi ýshin týrmege týsip, azap tartyp, qalayda halqyna tónip kele jatqan apattan qútqaru ýshin jantalasyp jatqanda olar: "Jasasyndatyp!" (M. Áuezov) jatty. Búl últty, últtyq túlghany janyshtau maydanynyng basy ghana bolatyn. Ol maydanda olardyng ózderi de taghdyrdyng diyirmenine týsip, "úly qúrbandyqqa" shalyndy. Sol ýshin búlardy ayaudyng da, qorghaudyng da qajeti joq. Sebebi, últy ýshin basyn ólimge tikken Álihannan, Ahmetten, Mirjaqyptan, Múhamedjannan, Halel Dosmúhamedovten, Halel Ghabbasovtan, Teljannan, Maghjannan, Jýsipbekten, Jahanshadan, lauazymy men jasy ózderimen qatarlas Smaghúldan, Álimhannan, Eldesten, Ydyrystan, Danialdan, Kәrimnen, Jalaudan, Súltanbekten, Túrardan, Mansúrdan, Ghabitten eshqanday artyp túrghan qasiyeti men qadiri joq edi.
Qarghaugha bolmaytyny - olar óz zamanynyng jaldamaly qúly boldy.
Sayasatqa azamattyq kózqarasyn qorghau ýshin aralasqan joq, tek qana kerek kezinde úrymtal tústan tabylyp, jazalau mashinasynyng dóngelegine ilinip ketken qatardaghy pendeler ghana. Biyik aqyl-parasat, ýlken minez, iri qimyldyng adamdary emes, jay ghana retteushiler bolatyn. Tek, basty nazarda ústaytyn mәsele - olardyng is-әreketin ashyq ta batyl taldap, tarihy sabaq retinde úrpaqtyng nazaryna úsynu paryz.
Tarih ótkeli - qaterli ótkel. Al últtyng basyn qaterge tigip, qayta-qayta taghdyrdyng talqysynan ótkizuge eshkimning de qaqysy joq. Qazaq últy ózining qadym zamannan bergi tarihy arqyly tәuelsiz últ retinde ómir sýruge tolyq qabiletti el ekendigin dәleldedi. Ózegin órtegen ruhany basybaylylyqqa da basyn iymedi. Otarlaushy patshalyq jәne kommunistik jahangerler últtyng jýrek otyn óshiruge órshelene tyryssa da, ruhany bostandyghyn saqtap qaldy.
"Kommunistik-kolonizatorlardy" óshiktirgen de, ýreylendirgen de últtyq túlghalardyng ruhany tәuelsizdigi bolatyn. Últty mәngýrt kýige jetkizu ýshin sol halyqtyng eng qasiyetti qazynasy - ruhany múrasyn ayar iydeologiyanyng arandatushy kýshi arqyly joyyp jiberuge barynsha qúlshynyp-aq baqty. Alash qayratkerlerine taghylghan eng basty aiyptyng biri de osy últtyng ruhany tәuelsizdigi jolyndaghy kózqaras kýresi edi.
Mine, osynday jantalastyng túsynda Múhamedjan Tynyshbaev pen Halel Dosmúhamedov bastaghan "Alashorda" qayratkerlerining ekinshi toby Almatynyng týrmesinde tergelip jatqan bolatyn.

3

1928 jyly 26 qarasha kýni jappay tәrkileu nauqanymen oraylastyryla BKP(b) Qazaq ólkelik komiytetining "Qazaqstannyng orta oqu oryndary men joghary oqu oryndaryndaghy shәkirtterding әleumettik qúramyn tekseru" turaly qauly qabyldady. Sol arqyly "әleumettik túrghydan alghanda tegi jat" shәkirtterden kenestik oqu oryndaryn tazartu kózdeldi. Kesirli qaulynyng saldarynan qanshama talapty shәkirt bilimnen qaghylyp, mamandyqsyz qaldy.
Sol nauqangha professorlar men oqytushylar da ilinip, A.Baytúrsynov, M.Tynyshbaev, H.Dosmúhamedov, S.Asfandiyarov, Á.Ermekov, J.Aymauytov, Q.Kemengerov, M.Áuezov, J.Kýderiyn, A.Baytasov, IY.Qashqynbaev, K.Toqtybaev siyaqty oqymystylardy әueli olardyng ózderi oqytqan shala sauatty shәkirtteri әshkereledi, sodan keyin partiyalyq tazalaugha týsti, eng sonynda tergeushilerding qarmaghyna berildi. "Alashordashylardyn" tergeu isindegi "Ayyptau qorytyndysynyn" "Mәdeniyet maydany" atty tarauynda:
"Ózderining jolyn quatyn izbasarlardy dayyndaudyng asa manyzdy mәsele ekendigin eskere kelip, úiym mýsheleri oqushy jastardy ózderining qaramaghyna iliktiru ýshin belsendi týrde qimyldady jәne olardy últtyq ruhta tәrbiyeleuge úmtyldy.
"...1926 jyly oqu-aghartu instituty bizding yqpalymyzdan shyghyp ketti, onyng esesine Tashkenttegi joghary oqu oryndaryndaghy partiyada joq jastardy ózimizding yqpalymyzgha qaratyp aldyq. Biz múny joghary oqu oryndarynda oqyp jýrgen Baytasov pen Ysqaqov arqyly jasadyq. Búl 1924-1926 jyldary jýrgizildi (Dosmúhamedovting 22.IH.30 jyly bergen jauabynan № 2370-is, 1 t., 220-bet).
Jastardyng arasyndaghy ózderining yqpalyn kýsheytu ýshin jәne últshyl ruhtaghy jastardy dayyndau arqyly ózderining iydeyalaryn búqara qauymnyng arasynda keninen taratu ýshin kontrrevolusiyalyq úiym baspasózdegi, mәdeni-aghartu mekemelerindegi jәne ghylymiy-zertteu mekemelerindegi, joghary oqu oryndaryndaghy, eng bastysy, әdebiyet salasyndaghy kontrrevolusiyalyq әreketterin órshite týsti.
Astyrtyn úiymnyng búrynghy mýshelerining kómegimen basylyp shyqqan kitaptar - búqara halyqty últtyq ruhta tәrbiyeleuge, han men batyrlardyng dәuirin ansau sarynyna, Kenes ókimetine narazylyq tudyru ruhyna baghyttaldy.
Jekelegen әdeby enbekterdi dayyndau belgili bir tәrtip boyynsha jýrgizilip, úiym mýshelerine ózara bólinip berildi. "Alqa" atty astyrtyn әdeby ýiirmening ómir sýrui әdeby enbekterdi belgili bir tәrtip boyynsha bólisip dayyndaugha úiytqy boldy, onyng baghyt-baghdaryn ("Tabaldyryqtyn") anyqtaugha Júmabaev Maghjan jәne aiyptalushylar Ysqaqov Daniyal, Dosmúhamedov Halel, Áuezov Múhtar men Kemengerov Qoshmúhamed qatysty.
"Osy kezde әdebiyet maydanyndaghy júmystarymyz jandana týsti... Áueli Aymauytov, sodan keyin Kemengerov kelip qosylyp, bizding isimizdi jýrgizip otyrdy. ózimizding yqpalymyzdy baspasóz arqyly keninen taratu ýshin biz barlyq kýshimiz ben jaghdaydy paydalanyp qalugha tyrystyq... "Alqa" ýiirmesining payda boluy da sonyng nәtiyjesi. Búl isti tikeley jýzege asyrghan Ysqaqov, Kemengerov jәne Baytasov maghan júmys baby boyynsha kenes alu ýshin kelip túrdy, men olargha ózimning núsqaularymdy berdim" (Dosmúhamedov H., № 2370-is, 1 t., 221-paraq).
"Alashordashylar" kórkem әdebiyetke erekshe kónil bóldi. Olardyng kózqarasyn búqara halyqqa keninen taratuda piesalar, ólender, eski әdebiyetting núsqalary, әngimeler men felietondar, taghy da basqa janrlar taptyrmaytyn ontayly qúral boldy... Búghan qosa Baytúrsynov: "Qazaq jazushylary ózining tuyndylarynda tek qana qazaq últynyng múqym mýddesin qorghauy tiyis!" dep ýndeu tastady... Áuezov Múhtar men Ysqaqov Danial da 1923 jyly osyghan ýndedi, әdebiyet mәselelerin últshyldyq baghytta taldady, ózderining maqalalarynda Aymauytov pen Kemengerov te solay istedi" (Baydildiyn, №5441 784-is, 4 t., 134-paraq").
"Búdan keyingi jyldarda Kenes ókimetine qarsy ashyq pikir bildire almadyq, ony jýzege asyra qoyatynday kýsh bolmady, sondyqtan da barlyq kýshti Kenes mekemelerindegi qyzmetke ie bolyp, sol arqyly Kenes ókimetining nauqandary men sharalaryna bóget jasaugha tyrystyq" (Tynyshbaev, №2370-is, 1 t., 131-paraq).
"...mәdeniyet maydanyndaghy júmystardy tolyqtay, úiymdy qarajatpen qamtamasyz etu ýshin sharuashylyq salasyn jarym-jartylay qolgha alugha sheshim qabyldadyq. Bizding tobymyzdyng tizimin Rysqúlovqa berip, júmysqa jauapty qyzmetke qongdy úsyndyq. Úiymnyng ókili retinde Rysqúlovqa búl tizimdi men jәne Ádilev apardy. Berilgen tizim ony tolyq qanaghattandyrdy... Meni úiymnyng atynan Oqu-aghartu kollegiyasynyng mýshesi etip bekitti..." (Qashqynbaev, № 2370-is, 1 t., 378-paraq).
"...bizding oilaghan maqsattarymyz Kenes ókimetining memlekettik basqaru apparaty arqyly jýrgizilip, iske asty. Basqa salalargha qaraghanda mәdeniyet maydanynda biz kóp is tyndyrdyq.
a). Oqu-aghartu komissariatynyng ghylymy komissiyasynda Baytúrsynov, Dosmúhamedov jәne Ysqaqov qyzmet istedi.
b). 22-jylgha deyin Oqu-aghartu komissariatyn Baytúrsynov basqardy, odan keyin Sýleev Oqu-aghartu komissariatynyng orynbasary boldy, odan keyin Sәduaqasov keldi, OAK-gha Dulatov ta jaqyn jýrdi, bir kezde Tashkenttegi instituttyng diyrektorlyghynyng mindetin Ádilev te atqardy.
v). Qazaq mәdeniyeti men aghartu isining janashyrlarynyng qoghamy qúryldy. Basqarma mýshelerining qúramynda: H. Dosmúhamedov tóragha, Espolov orynbasar, Áuezov, Tynyshbaev jәne J. Dosmúhamedov pen Qashqynbaev boldy.
g). Qazaqtyng memlekettik baspalarynda - Dosmúhamedov pen Ysqaqov Danial (Tashkentte), Dulatov (Qyzylordada), Bókeyhanov pen Áuezov (Mәskeude) qyzmet istedi.
d). Oqulyqtardy - Baytúrsynov, Dulatov, Omarov Eldes, Dosmúhamedov H. ("Alashordanyn" kezindegi iydeologiyalyq baghyt-baghdary boyynsha) jazdy.
e). Audarma әdebiyetterimen - Bókeyhanov, Dulatov, Júmabaev, Baytasov (audarmalardyng maghynasyn búrmalap) kereksiz, kenes mektepteri men búqara halyqqa asa qajetti emes kitaptardy audarumen shúghyldandy.
j). Qazaq tilinde mynalar: H. Dosmúhamedov (qazaqtardyng tәuelsiz kezindegi ómirin jyrlaghan, batyrlar men qazaq dalasynyng qúdiretin bayandaytyn ejelgi әnder men halyq anyzdary), Áuezov (ótken kezding tabighaty men auyl ómirin epikalyq sarynda әspettey surettedi, olardy ýlgi etip kórsetti), Júmabaev (sol saryndaghy әnder men ólender), Tynyshbaev (orys tilinde - keng baytaq keng dalagha qonystanghan búrynghy tәuelsiz ómirdin, ózge halyqtargha tәuelsiz kýn keshken tarihyn) kitap etip bastyryp shyghardy.
z). Eski arab әlipbiyin jaqtap qorghaghandar: Baytúrsynov, E. Omarov, Bayseyitov Áziz.
iy). Tilding tazalyghy ýshin kýreskender (búrynghy ataular men úghymdardy): Baytúrsynov, Júmabaev, H. Dosmúhamedov.
k). Markstik qondyrghysyz, búrynghy "Alashordanyn" iydeologiyasynyng negizinde mektepke: Baytúrsynov, Aymauytov, Júmabaev, Baytasov, Jәlenov, Omarov E., Omarov A.S., Bayseyitov Áziz, Ádilev, Áuezov, H. Dosmúhamedov, M. Tynyshbaev oqulyq jazdy.
l). Baspasózde pikir bildirgender: ("Aq jol" jәne basqa da "Alashordanyn" iydeologiyalyq yqpalynda bolghan basylymdar arqyly): Baytúrsynov, Dulatov, Júmabaev, Áuezov, Espolov, Aymauytov, Omarov Uәlihan, Dosmúhamedov H., Qashqynbaev, Qojamqúlov, t. b.
m). Kópshilikting aldynda leksiya oqyp, bayandama jasaghandar (qazaqtyng mәdeniyeti men tarihyn, ómirin "Alashordanyn" iydeologiyasy" túrghysynan týsindirgender): Dosmúhamedov, Espolov, Qashqynbaev, Júmabaev, Áuezov, Tynyshbaev - búlar Tashkenttegiler, Orynbordaghylardy bilmeymin, Qojanov ta bayandama jasaghan, Asfandiyarov pen I. Toqtybaev jәne basqalar da aralasty.
n). Uniyversiytette (Almatydaghy) sabaq bergender: Baytúrsynov, Ermekov, Dosmúhamedov H, (uniyversiytetting ashylu kezinde Baytúrsynov "Alashordanyn" iydeologiyasy túrghysynan sóiledi)".
Osy kezde shyqqan kitaptardyng kópshiligi "Alashordanyn" iydeologiyasy túrghysynan jazyldy, oqu oryndarynyng týlekteri sol iydeyamen qarulanyp shyqty (Tynyshbaevting 3. H. 30 j. jauabynan. № 2370-is, 1 t., 277-278-paraqtar).
Songhy uaqytta, Tynyshbaev jәne basqa da astyrtyn úiymnyng mýsheleri týrmege qamalghannan keyin, úiym mýsheleri Oqu-aghartu komissariaty men joghary oqu oryndaryna, onyng ishinde qazaq memlekettik uniyversiytetining manyna toptasa bastaghany bayqalady.
Qazaq jastary oqyp jatqan Qazaq memlekettik uniyversiytetine, biz ózimizding iydeologiyamyzdy keninen taratugha mýmkindik beretin oqu oryny retinde qaradyq. Qazaq memlekettik uniyversiytetin bitirip shyqqan song mektepterde sabaq beretin, qalyng búqaramen tyghyz baylanysta bolatyn jastardy oqytady, sondyqtan da, biz ýshin jastardy "Alashordanyn" ruhynda tәrbiyeleuding manyzy erekshe boldy.
QazMU-ding rektory Asfandiyarov pen onyng orynbasary Jandosov bizben jaqsy aralasyp túrdy jәne bizge sendi, sondyqtan olar bizding pighylymyzdy angharghan joq. Mysal ýshin, bizding oqu oryndaryndaghy jýrgizgen әreketimiz turaly maghan Docmúhamedov habarlaghan bir jaydy aita keteyin: Dosmúhamedov QazMU-de reflekstanudan dәris berdi jәne shәkirtterge markstik emes túrghyda týsinik berdi. Múny bayqap qalghan studentter, odan sabaqty markstik túrghydan týsindirudi talap etipti. Sonda ol: men marksshyl emespin, sondyqtan markstik túrghydan týsindirip bere almaymyn, reflekstanudy markstik negizde oqytatyn adamdy ózdering tauyp alyndar, - depti (Tynyshbaevtyng 4/H - 30 j. jauabynan №2370-is, 1 t., 312-paraq).
Taghy da ol: "Oqu-aghartu komissariatynyng núsqauy boyynsha biz oqu oryndarynda qyzmet etuge jәne keybir kitaptarymyzdy shygharugha mýmkindik aldyq. Dosmúhamedov pen Ermekov - QazMU-de, Sýleev - Semeyding Aymaqtyq oqu-aghartu bóliminde qyzmet etti" (Sonda, 31 - paraq), - dep kórsetti.
Dosmúhamedov H.: "...baydyng balalaryn QazMU-den shygharyp tastaghan kezde men ony (Asfandiyarovty - tergeushilerding eskertui - T.J.) búlar: baydyng balalary emes dep sendiruge tyrystym (Dosmúhamedovting 21 IH - 1930 j. jauabynan. № 2370-is, 1 t., 209-paraq)",
- degen arnayy aiyptau aighaqtary keltirilgen.
Mine, qazaq últynyng ruhany múrasyn saqtap qalghan túlghalargha degen kórsetilgen "qúrmettin" siqy osynday. Áriyne, tergeushiler ýshin múndaghy aitylghan jaylardyng bayybyna barudyng pәlendey qajeti joq. Tek tizim men derek bolsa jetip jatyr. Eger de, dәl sol kezde Ahmet Baytúrsynov qazaq tili men әdebiyettanu ghylymynyng negizin salmasa, biz búl kýnderi bastauysh pen bayandauyshty - bastaushy men qostaushy, anyqtauysh pen tolyqtauyshty, aiqyndaushy men tolyqtyrushy, zat esim men syn esimdi - negizdi esim men týrli - týs, qimyl esimi dep atap jýrer me edik, kim bilsin. Al, shylau men ýsteudi, etistikti qalay atarymyzdy bir Allanyng ózi bilsin. "Til men úghymnyng tazalyghy" ýshin kýreskenine "ayypker, alashordashyl" atanghan Ahansyz esepting tórt amalyna - alu men qosugha, bólu men kóbeytuge at tauyp kórinizshi. Alynghysh, qosylghysh, kóbeytkish, bólingish dep tәrjimalanyp jýrgen úghymdardyng sanamyzda mәngi túraqtap qalmasyna kim kepil? Maghjannyng ólenderinsiz, "Aqbileksiz", "Qily zamansyz", "Alamansyz", "Qazaq tarihynsyz", jaratylystanu, fizika, psihologiya, geologiya salasyndaghy alghashqy oqulyqtardaghy atausyz (termindersiz) qazaqtyng býgingi ruhani, mәdeniy-ghylymy ilimderining dәrejesi qanday "tabaldyryqta" jatar edi?

 

«Týrkistan» gazeti

 

0 pikir