Júma, 29 Nauryz 2024
Bilgenge marjan 6222 0 pikir 9 Qarasha, 2016 saghat 12:56

TILDER ARASYNDAGhY ÚQSASTYQTAR TURALY

«Ertede dýniyedegi adamdardyng bәri bir tilde sóilegen eken» dep keletin anyz bar edi. Tilderding úqsastyqtaryna nazar audarar bolsaq, osy anyzdyng shyndyqqa janasatyn tústary bar siyaqty. Tilderdegi óte erteden saqtalyp qalghan keybir júrnaqtar osy boljamdy aighaqtaydy.

«-r» júrnaghy:

Qazaq tilindegi «Qyz quar», «bet ashar», «toy bastar» qatarly sózderdegi «-r» júrnaghynyng maghynasy men atqaratyn qyzmeti keybir basqa tilderdegi «-r» (keyde «-ar» «-er», «-or») júrnaghymen úqsas. Mysaly, «diyrektor» sózi «qaghazgha jazu, sheshim etu» degen maghana beretin «diyrekt» sózine (yaghny etistikke) «-r» jalghauy jalghanu arqyly jasalypty. «professor» sózi de “sert beru” degendi bildiretin etistik “profess” sózine “-r” jalghauy jalghanu arqyly jasalghan eken. Jogharydaghy osy eki mysaldyng ekeui de etistikke “-r” jalghauy jalghanu arqyly jasalyp túr (beyne qazaq tilindegidey ---- “qyz qu + ar”, “bet ash + ar”, “toy basta + r”).  

 

“-al” júrnaghy:

    “kóg+al”, “bauyrm+al”, “saum+al”, “júghymt+al”, “úrymt+al” sózderindegi “-al” júrnaghy bir nәrsening eng aldymen jetkizilmekshi bolghan ereksheligin jetkizip túr (“kóg+al”, - aldymen kórinetini kók týs, “bauyrm+al”, aldymen aitarlyq minezi bauyrgha tartqysh,  “saum+al” - alghash sauyla salghan qalpyndaghy, eshqanday óndeuden ótpegen sýt ...tb ...). Tómendegi myna shetel sózderindegi “-al” júrnaghy da tura osy qazaq tilindegidey qoldanylypty, qaranyz: “signal”, “natural”, “uniyversal”, “maksimal”, “kapital”, “jurnal”, “global”, “sristal”. Osy sózderding sonyndaghy “-al” júrnaghy men Qazaq tilindegi “-al” júrnaghynyng grammatikalyq qyzmeti qúiyp qoyghanday úqsas. “sign + al”-dyng aldyndaghy “sign” Qazaqsha “belgi” degen maghanada, yaghny zattyng ózine tәn mәlim bir belgisin aldymen kózde ústaghan. Sol siyaqty “glob + al” - jer sharyn alghy shart etken. “maksiym+al” - eng ýlken boluy alghy shart, tb... Óstip jalghasyp kete beredi.

 

“-iya” júrnaghy:

Osy “-iya” júrnaghynyng maghanasy qazaq tilindegi “iye” sózining beretin maghanasymen úqsas, mysaly, “Germaniya - germandar iyelik etetin”, “Portugaliya - Portugal iyelengen” degendi bildirip túr. Búl úqsastyq bәlkim kezdeysoqtyq bolar, olay deytinimiz “iye” sózining kóne núsqasy “ige” edi, kim biledi, óte erte zamanda osy “-iya” jalghauy men “ige” sózi bir tekten shyqqan bolar? Sondyqtan búl kezdeysoq emes naq is boluy da ghajap emes. Baghzy zamandarda “iye” maghanasyn bergen osy “-iya” jalghauy damy kele abstrakt úghymdaghy sózderge de jalghana bastaghan. Mysaly, geografiya - jerdi syzbagha týsiretin ghylym, biologiya - ósimdikti zertteytin ghylym... ...

 

“-k, -q” júrnaghy:

    “ash+yq” - ashylyp túrghan, “jaz+yq” - jazylyp tegis túrghan, “oz+yq” - ozyp ketken, “kór+ik” - kórinip túrghan, “az+yq (etimony “as+yq”)” -  as bolarlyq, tb... Yaghniy  “-q, -k” júrnaghy ózining aldyndaghy sózdi syn esimge ainaldyryp túr.

    Osy “-q, -k” júrnaghyna úqsas júrnaq basqa tilderden de kezigedi, mysaly: “elektr+iyk” - elektirlengen, “publ+iyk” - búqaralanghan, “organ+iyk” – organikalanghan, tb... Múnda da “-k” júrnaghy ózinen búrynghy sózdi syn esimge ainaldyryp túr.

    Osy arada “respublika” sózine toqtala keteyik: “Respulika” sózining týp núsqasy әsili “respubliyk” edi, “res+publ” dy “halyq isi” dep týsindirip jýr. Qazaq tilindegi “-k” júrnaghyna berilgen jogharydaghy anyqtamany “respubl+iyk” sózine de qoldanar bolsaq, búl “respubl+danghan”, yaghny “halyqtanghan” degendik bolyp shyghady, qysqashasy “halyqtyq”, yaghny “Halyqtyq Qazaqstan” degendi bildirip túr. Ázirge deyin Qazaqstannyng memleket atauy tarihtaghy “Qimaq memleketi”, “Monghol úlysy”, “Qazaq handyghy” degen siyaqty tirkester negizinde “Qazaq respublikasy” delinip keldi, biraq ta búl arada “respublika” degen sózding memlekettin  qanday týzimde ekendigin bildiruge arnalghandyghyn, yaghny anyqtauysh  boluy kerektigin eskeru kerek, beyne “feodaldyq qogham, kapitalistik memleket, sosialistik Qazaqstan” degender siyaqty memleket atauy “Respublik Qazaqstan” boluy kerek (nazar audarynyz: “-liyk” emes “-lik”).

 

“-tyq, -tik, -dyq, -dik, -lyq, -lik” júrnaqtary:

“kýz+dik” - kýz mezgiline tәn, “as+tyq” - isher asqa tәn daqyldar, “bala+lyq” - balagha tәn, “egis+tik” egis atyzyna tәn, “qala+lyq” - “qalagha tәn, tb ... Osyghan úqsaytyn shetel sózderi: “dogma+tiyk” - dogmagha tәn (qazaq tilinde “a” dybysy ózinen keyingi “t” dybysyn “l” dybysyna ózgertip “dogmalyq” bolghan). “Teoretiyk” - teorealyq zertteuge tәn. “Antibiotiyk” - antibiogha tәn. Demek Qazaq tilindegi “-tyq, -tik, -dyq, -dik, -lyq, -lik” júrnaqtarynyng sózdegi qyzmeti europa tilderindegi “-tiyk” júrnaghymen úqsas bolyp shyqty. 

PS. Búl maqalagha internetten ýzip-júlyp materialdar paydalanyldy, til mamandarynyng synyn kóterip kete aluy naghaybyl, sonda da “kóldeneng kózimiz kóregen” bolyp jýrseshi degen dәmening týrtpeginde oqyrmangha úsynyp otyrmyn.

Uәlihan Ghabiydenúly

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610