Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 9590 0 pikir 19 Mamyr, 2016 saghat 13:23

TÚRSYN JÚRTBAY. «BESIGINDI ÚMYTPA!..» (jalghasy)

Jalghasy. Aldynghy bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar: 

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

 

Osydan tura bir jyl ótken son, 1915 jyly 13 aqpan kýni Semeyding taghy da sol “Prikazchikter klubynda” ýlken sauyq keshi úiymdastyryldy. Búl kesh jóninde Múhtardyng ózi Qayym Múhamethanovqa:

Oyyn-sauyqtyng basty maqsaty – qazaq әielderining betin ashyp, mәdeni-aghartu júmysyna qatysugha baulu edi. Oghan Nәzifa hanymnyng ózi úitqy boldy. Kesh sonynda barlyq oiyngha qatysushy jas jigit, qyz-kelinshek әn salyp, toytarqar ólenin aityp, sauyq keshin kónildi ayaqtady” dep әngimelep beripti.

Búl kesh turaly habarlar “Qazaq” gazeti men “Ayqap” jurnalynda basyldy. Maqalalardyng jalpy úzyn-yrghasy úqsas bolghanymen de, ishinara ózgeshelikter bar. Árbir derekting qúny qymbat. Sondyqtan da biz osy eki basylymdaghy mәlimetterdi jarystyra otyryp berudi layyq kórdik. Onyng ýstine eki basylymgha da maqala berushi bir adam. “M.M.” dep qol qongshy – Mústaqym Maldybaev. Kezinde qazaq ziyalylarynyng ishindegi últjandylyghymen aty shyqqan adam. Jekelegen jinaqtary da bar. Ataqty Mәdy Bәpiyúlynyng jan dosy, Mәdy osy Mústahymdy Qarqaralydaghy týrmeden qútqaramyn dep jýrip keyin oqqa úshty. Mekemtas Myrzahmetov qúrastyrghan “Abaydy oqy, tanyrqa...” atty jinaqta baspanyng qateliginen búl maqala Nәzifa Qúljanovagha telinip ketipti. Múhtardyng ózi qatysqan sol keshti tolyq kóz aldymyzgha elestetu ýshin әr derekke kezek-kezek jýgine otyryp, oqyrmangha tolyq maghlúmat beruge tyrystyq.

“Qazaq әdebiyeti keshinin” negizgi maqsaty – “qazaqtyng jas talapkerlerining yjdihatymen músylman atynan jaralylargha dep ashylghan nauqashanagha ham qazaq múqtaj oqushylarynyng paydasyna” qarjy jinau. Demek, qayyrymdylyq keshi. Mústaqym Maldybaev sauyq keshindegi oqighany bylay bayandaydy:

“Kesh bastalarda, saghat segiz jarymda Rayymjan Mәrsekov shyghyp qazaq әdebiyeti turasynda biraz sóiledi. (Rayymjan myrzanyng sózi 112 ham 113-nshi nómirde basyldy). Onan song Núrghaly myrza Qúljanov shyghyp aqsaqaldardan, qajylardan ghafu ótindi. Aldynyzgha kelip óleng aitatyn kelinderinizdi aiypqa búiyrmassyzdar, iygi júmys ýshin istelgen kesh qoy dep jәne de Sara qyz ben Birjan saldyng jónin aitty” (“Qazaq”, 1915 jyl, 28 nauryz.).

“Oynaushylar qazaqtyng oqyghan jastary, oqyghan әielderi edi. Oiyn tórt bólimge bólinip, bastapqyda qazaqtyng sauyqshyl, ólenshi, әnshi aqyndary, eski kemenger biylerding sheshendigi, әr týrli sózdermen taqpaqtap, ólendetip aityldy. Sóz ústalyghy, búrynghy qalypta sauyq qylu, әn salu, dombyramen kýy tartulardyng eng sýikimdi nәrse, jan azyghy ekeni turasynda, sonyraq zamanda el ishinde qoja, moldalar kóbeyip, búl sauyqtardy obal, kýnә dep halyqtyng kónilin qaytaru, bertin kezde Ybyray Altynsariyn, әsirese, Abay Qúnanbaev syqyldy kemenger aqyndar shyghuy, olardyng óleng әnine jan kirgizip, óng berui, últtyq әuezin saqtauyn, jogharylauy jalghyz әdebiyetting arqasynda ghana boluy túghysynda doklad oqyldy. Doklad úzyn jazylyp, mysal ýshin búrynghy aqyndar, dahir (kósem) biylerding ólenderi de aitylyp ótti” (“Ayqap”, № 5, 1915 jyl).

Búdan keyin “Birjan-Sara” aitysynan kórkem kórinis kórsetildi.

“Perde ashylysymen-aq alannyng ong jaghynan basynda shoqparday ýki taqqan qúndyz bórik, ýstinde jibek shapan, belinde kýderi belbeu, qolda ýkili dombyra, qasynda tórt-bes bozbalasymen әsemdenip әn salyp Birjan shygha keldi.” (“Qazaq”).

“Birjannyng saldarsha kiyingen bes joldasy da janynda túrdy.

                Búl ýide Sara bar ma , shyqsyn beri,

                Izdegen kelip túrmyn Birjan seri.

                Jolyqpay sózi óktemge jýrgen shyghar,

                Ýiinde Túrysbekting óler jeri, 

 

dep shyrqaghan Birjan dausyn estigen, qasynda jeti-segiz qyzdary bar, búrala basyp, syqyldap Sara shyqty. Ýstinde oqaly qyzyl qamzol, atlas shapanyn iyghyna jamylyp, býtin dýniyeni bir tyrnaghyna tengermey kele jatqan seri qyz Sara ekenin kórgen jerde-aq әrkim bildi. Eki nóker sahnanyng eki jaghyna otyryp kezek-kezek әn shyrqap aitysty. Birjan-Saranyng ólenin bәrin aityp bitiru halyqty jalyqtyrar dep qysqartyp aityldy (“Ayqap”).

Búl kórinisti Múhtardyng erekshe yntygha kórui zandy da edi. Sebebi, sahnada Birjan bop óner kórsetip túrghan jas jigit onyng dosy әri sabaqtasy Jýsipbek Aymauytov bolatyn. Qashan ajal oghy aiyrghansha ýzilmegen qos danyshpannyng jastyq syry da, jýrek jyry da ortaq edi.

“Sara qyz bolghan – Túrar hanym Qozybagharov jamaghaty edi, bú kisi ólendi anyq aityp, sózin salmaqpen sóilep, sóz ayaghynda bir týrli әnmen bayaulatyp, aqyryndatyp kelip, songhy jaghynda kóterip salghanda, jiylghan halyq sýiingenning belgisin ýsti-ýstine qol shapalaqtap bilgizdi. Birjan bolghan seminariyada oqityn shәkirt Jýsipbek myrza Aymauytov – Birjannyng ólenin ózindey bolyp-aq aitty. Búlardyng shyqqan týri, otyryp óleng aitqan әlpi jiylghan júrtqa Birjan sal men Saranyng ózderi otyryp aitqanday-aq kórinedi” (“Qazaq”).

“Ekinshi oiynda Nәzifa Qúljanova Ybyray Altynsarinning jazdy surettegen sózin sóiledi. Ánshi Álmaghambet “Yrghaqty”, “Tatiyana”, “Jarq etpes” degen әnderdi dombyragha qosyp aitty. Eki dombyra bir mandolinany qosyp, últ kýiin tartty. T.Jomartbaev, Á.Sәtbaev, M.Maldybaev deklamasiya oqydy. 2-bólimning ayaghynda 12 jasar Qayyqbay degen bala әn saldy. Týiening órkeshindey kishkene Qayyqbay sahnagha shyghyp, biraz dombyrasyn kýilep alyp “Aridash-ay” degen әn shyrqaghanda, kózimnen jas qalay shyqqanyn da bilmey qaldym. Oryndyqqa otyrghanda ayaghy jerge jetpegen Qayyqbay balanyng dausy shyqqanda býtin halyq demin ishine tartyp tyndap túrdy. Qúday biledi, tas jýrekti kisi bolsa da osy balanyng dausyna qorghasynday balqyp, jýiesi bir bosaghan shyghar-au...

Orystyng Shalyapin deytin әnshisi bar edi. Sartta jalshylyqta jýrgen Qayyqbay ýlgi kórse, eshkimnen kem bolmas edi-au, әtteng kedeylik-ay! Ánshilerding jýie bosatatyn dausy G.P.Potanin jaryqtyqtyn: “On jyldan song qazaq әnshisi patshanyng sarayynda óleng aitady” degen sózin esime týsirdi.

3-bólimde Janaq aqyn men bala aitysy (kórsetildi). Janaqtyng rolin Álmaghambet, balanyng rolin - Ghabdilhamit Ybyray Altynsarin balasy atqardy. Taghy da deklamasiya oqyldy, әnshi Qaly Bekbergen balasy neshe týrli әnge saldy. Múnyng dausyn júrt qatty únatty.

4-bólimde jivoy kartina boldy. Áueli basyna qalqan, ýstine temir sauyt kiyip, qolyna aibalta, nayza ústaghan qazaqtyng batyry kórinedi. Batyr bolghan jigit qozghalmay túrghandyqtan, júrt jansyz nәrse eken dep qalypty. Oral, Torghay, Jetisu, Semey oblysyndaghy qazaqtyng kelinshekteri óz formasynda shyghyp, júrtqa tәjim etip kórindi. Kartinadan song sahnanyng bir jaghyna qyz-kelinshekter, ekinshi jaghyna bozbalalar otyryp, kezekpe-kezek qosylyp әn saldy. Sóitip toy syqyldy bolyp tarqaldy. Oiyn ózi kónildi, qyzyqty boldy” (“Ayqap”).

Osy әdeby keshte qazaqtan shyqqan kópester men baylardyng da “tosyn minezi” bayqaldy. Semeydegi mәdeni-aghartu isine erekshe ýles qosqan, “Alashordanyn” qúryluyna tikeley qarjylay kómek kórsetken Qarajan siyaqty jandardyng últy ýshin kýiip-janyp jýrgendigi turaly da mәlimet beredi. Qarajan kópesti Múhtar da óte jaqsy bilgen jәne onyng ýi-ishimen aralasyp túrghan. Onyng inisi Aymaghambetting auylyndaghy oqighany keyin “Týngi saryn” piesasyna arqau etti.

Búl kesh jalghyz qazaqtargha emes, barsha kelgen adamdargha bir týrli kónildi kóringen. Orystar bolsyn, noghay bauyrlarymyz bolsyn, biz әdebiyet keshining múnday qyzyqty bolyp shyqqanyn bilmeymiz desti. Júrttyng kópke deyin sóilegen әngimesi osy oiyn boldy. Barmay qalghandary qatty ókinishte bolyp, endi osynday oiyn qashan bolar eken degender de kóp.

Oyynnan jinalghan aqsha 817 som boldy. Shyghyn 277 som. Múnyng ýstine qadirmendi aqsaqalymyz Jaqiya qajy Beysekov jastarymyzdyng alghashqy talap etken joly edi ghoy, biz kótermegende kim kóteredi dep 100 som syy qyldy. Barlyghy 917 som boldy. Saf payda 640 som.

Búl oiyn istegende kishkene ghana bir kesh bola ma dep oilap istelse de, qazaqtyng jaqsylary, aqsaqaldary, qajylary – bәri jastarmen yntymaghyn biriktirip, qyzmetterin ayamay qylyp, júrttyng jiyluy oilaghannan artyq bolyp, otyratyn oryn jetpey, klubtyng ishi týregelip túrghan halyqqa syimay ketti. Biylet satugha qatty jahat aityp, kerekti nәrselerdi tapqyzyp beru turasynda ham oiyngha qúrmetti hanymdardyng keluine sebepshi bolyp kóp qyzmet kórsetken Qarajan bay boldy. Búghan sheyin jaqsylarymyz ben qariyalarymyz bir bólek, jastarymyz bir bólek jiktenip jýrushi edi. Endi búlardyng yntymaghy, biriguining basy osy bolar dep ýmit etip, quanysh qylamyz ham últyna qyzmet eterlik Jaqiya qajyday aqsaqaldarymyz, Qarajan bayday myrzalarymyz kóbeyuine tileulespiz” (“Qazaq”).

Búl maqala jóninde jәne sol sauyq kesh turaly búdan artyq aitudyng qajeti de shamaly. Kesh – óz maqsatyn tolyq oryndap shyqqan. Oiyn turaly osynday maqala orys tilinde, Tomski qalasynda shyghatyn “Sibirskaya jizni” gazetining 1915 jylghy № 52 sanynda da basylghan. Al, osy oiyn-sauyqqa keletin bolsaq, onyng anyq-qanyghyn Qayym Múhamedhanovtyng “Semey teatrynyng tarihy” atty maqalasynan bilemiz.

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3616