Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Mәiekti 9344 0 pikir 27 Mamyr, 2016 saghat 15:38

Múhtar Kәribay. TOZAQ OTTARY JYMYNDAYDY

Úqsap bir ketti-au «Aghajayyma»

Zarly әning zarpy jazghan-au!

Amsterdamnyng әuejayyna,

Qay jaqtan kelding qargham-au!

 

Janarbek Áshimjan

«Qylbyrau»

 

Osynau keng dýniyede adam balasy jaratylyp,  aldymen top bolyp,  odan taypagha birigip, óse, kóbeye kele últqa, úlysqa ainalghan zamandardan beri olardyng әrtýrli sebeptermen bәsekege, talasqa týsip, bir-birine óshtesip jaulasuynyng saldarynan tozaq ottaryna órtenbegeni kem de kem. Sonyng ishindegi eng basty sebep – ómir sýru kenistigin keneytu múqtajdyghynan tuyndaytyn  Jer ýshin, onyng asty, ýsti baylyghyn iyemdenu mýddesi ýshin bolyp kelgeni mәlim.

Eski zamandardy eske almaghannyng ózinde, adamzat órkeniyetke jetti deytin jiyrmasynshy ghasyrdaghy Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng tútanuyna fashistik iydeolog, jetekshilerding әrbir nemis soldatynyng jeke basyna jetkilikti qara topyraqty jer ýlesin uәde etui, osylaysha beybit, qarapayym azamattardy qara niyetti jendetterge ainaldyrugha qol jetkizgen qylmysy keshe ghana. Ýstimizdegi ghasyrda da әlemning birqatar memleketterindegi kóptegen últtar men tútas halyqtardy taghy da tozaq ottary sharpuda. Milliondaghan adamdar bala-shaghasyn jetelep, tughan elderin, ata-baba mekenderin tastap bosqyn atanuda.

Qazaqtyng qarymdy qalamgeri, qogham qayratkeri, últ ziyalysy Tólen Ábdikúlynyng әigili «Tozaq ottary jymyndaydy» povesining tújyrymdamasy osynau óte teren, kýrdeli, anyghynda jalpyadamzattyq dengeydegi auqymdy taqyrypty qamtyghany kóziqaraqty oqyrmangha mәlim. Jazylghanyna ondaghan jyldar ótken rezonansty, ataqty tuyndygha qogham ómirindegi kýrdeli ózgerister bolyp jatqan dәl býgingi kýni qayta oraludyn, taghy da bir tereng jәne múqiyat ýniluding qajettigi tuyndaydy. Eshqashan eskirmeytin, qayta uaqyt, kezeng sayyn janghyryp otyratyn mәngilik tuyndylardyng qúpiyasy da osynda jatsa kerek.   

Medisina ghylymynda tanghalarlyq jetistikterge jetken, aty әlemge әigili amerikalyq hirurg Eduard Beykerdi bir kóruge, onymen qas-qaghym sәt tildesuge miliondaghan adamdar qúshtar, al reti kelse kenirek súhbat alu dýniyejýzilik baspasóz ókilderining ýlken armanyna ainalghan. Solardyng biri italiyalyq jurnalist Paletelly sonau Amerikagha Beykerdi arnayy izdep keledi.

Kәsiby shyrqau sheberligine say mansap pen bedelding biyik shynyna jetken, bir de bir operasiyasy sәtsiz ayaqtalmaghan ataghy jer jararday danqty hirurg ózine tabynushylargha,  kameralary jarqyldaghan tilshi, jurnalisterge әbden eti ýirengen. Tipti, bar bolmysymen berilgen óz isinen basqa ony ainaladaghy tirshilik, әlem, adamzatqa qatysty ózge problemalar mýlde qyzyqtyrmaytyn, olar jayynda alystan estigendey bolsa da, eleng qúrly kórmeytin kýige jetken. Osylaysha ózdiginen jasalghan jabyq kenistikte óz әlemi ózindegi ahualda, ol azday әieli, balasy da joq jalghyz ghúmyr keshedi. Sondyqtan alys elden taghy bir jurnalist múny izdep kelgenine ýirenshikti әdetimen nemqúraydy qaraydy. Alayda búl jolghy jurnalisting baghyna qaray sәti týsken ekeuara súhbat kezinde sheteldik tilshining әngime ýstinde oilamaghan jerden aitqan qysqasha habary doktordyng ýirenshikti, әdettegidey syrttaghy qoghamnyng tynys tirshiliginde sharuasy joq jabyq ómirin, adam retindegi oi-sanasynyn, barsha bolmysynyng astan-kestenin shygharady.

Mamandyghyna oray dýniyejýzin kóp aralaytyn jurnalist Paletellly danyshpan doktordan jahandyq qúbylystar jayyn әngimeley otyryp, pikirin bilgisi keledi. «...Álgi ózimiz baspa betterinde sivilizasiyany tu etip, adamzat mýddesi dep dauryghyp jýrgenimiz – ýstemdik qúryp otyrghan tórt-bes úly halyqtyng ghana múqtajy tәrizdi... Bolmasa memleketter ómirining negizgi jýgineri – ekonomika emes, morali bolatyn kezi jetti  emes pe?! Aytynyzshy», - dep, kózdegen taqyryby jóninde әngimege tartpaq bolghan korrespondetting әreketine kópke sheyin beyjay qarap, selqos tyndaydy.  Salynqandy hirurgting kýnde qaytalanyp jatqan birkelki jayttardan jalyqqanday: «Múnyng bәri kónil jabdyraqtynday ayanyshty әngime emes»,- dep tilep alghanday sózine jurnalisting endigi Braziliyadaghy Amazonkagha barghan saparynda óz kózimen kórgen tosyn, qayghyly jayttargha oiysqanda, onyng bayyrghy túrghyndary ýndilerding taghdyryna tónip túrghan josyqsyz qater, anyghy olardyng jer betinen joyylyp bara jatqandyghyn bayandaghanda baryp, doktordyng kózildirikten asqan biyik qabaghy dir ete qalyp, kónil-kýii kýrt ózgerdi.

Paletelliyding odan keyingi ýndi taypalaryn aq adamdardyng qarudyng kýshimen qyruy, endi bireulerin  әrtýrli qiytúrqy joldarmen, mәselen qantqa myshiyak qosyp taratu arqyly ulap óltirui, sheshek auruynyng bakteriyasy bar dәrilerdi egip qasaqana auru taratuy, t.b. san týrli aiuandyq, jauyzdyq әdisterdi qoldanuynyng saldarynan milliondaghan ýndisterding qysqa uaqyt ishinde týpkilikti qúryp bara jatqany, al, solardyng qatarynda Araku taypasynan bir de bir jannyng tiri qalmaghanyn estigende, eshtenege selt ete qoymaytyn qúdyretti dәrigerding ózi  kenet esinen tanyp, sausaqtary qúrysqan kýiinde qúlap bara jatty...

Mineki, býginde dýnie jýzine tanymal, baq pen baylyqqa әbden kenelgen, bәlkim sonyng buynan da bolar, tәkappar, ainalasyndaghy basqa tirlikti týsinuden, týisinuden ajyrap qalghan, tabynushylar men jaghympaz reporterlerge boyy ýirengen doktor Eduard Beykerding sanasynyng týbinde mýldemge óship bara jatqan bolmashy úshqyndy kenetten qayta ýrlep jaqqanday, onyng búl dýniyedegi tegi kim ekenin, qaydan shyghyp, qayda bara jatqandyghyn, qysqasy adam retindegi bolmysy men tabighatyn oyatyp, ishki jan-dýniyesindegi tónkeristing ornauyna sebepker bolghan jayt ýndilik Araku taypasynyng jer betinen joyyluy turaly suyq habar edi.

IYә, infarkten ólgen adamdy da tiriltip alugha qabileti jetetin danyshpan doktor Beyker sol Araku taypasynan shyqqan, onyng shyr etip dýniyege kelgendegi aty Kiyaku. Ákesi taypanyng zor baqsysy bolatyn.

Amazanko ózenining tabighaty asa bay ólkesin mekendeytin jýzdegen, myndaghan ózge ýndilik taypalarmen birge Araku taypasy da beybit ómir keship, erjýrek erleri ang aulap, balyq sýzip, kórikti әielderi as-suyn әzirlep, qauip-qaterge toly joryqtan әrdayym aman qaytatyn jaujýrek te enbekqor erlerin kýtip, Bekejannyng aldynan torsyqpen qymyz alyp shyqqan aqbozatqa mingen  Qyz-Jibektey, batyr-baghlandarynyng aldyna ózderi jasaytyn dәmdi shәrbat, susyndaryn tosatyn. Myndaghan jyldar boyynda qalyptasqan salt-dәstýrlerin kózding qarashyghynday saqtap, tabighat ananyng tendigine núqsan keltirmesten tolyq ýilesim tauyp, onyng berekesi men bererin retimen, jónimen paydalanyp, qyzdaryn úzatyp, úldaryn ýilendirip úrpaq  ósirip otyrghan adamzattyng ajyramas bóligin qúrap tirshilik keshetin. Dana Kósemderi el bastap, batyr-baghlandary jerin qorghap, tónirekte auyrghan adamdary bolsa, Kiyakudyng әkesindey baqsy-balgerleri emdep, Tolyq ay tәrizdi ejelgi meyramdaryn toylap, demek barsha adamzatqa tәn mazmúnda tolyqqandy maghynaly, eshkimge ziyany, qastyghy joq mamyrajay ózindik ereksheligine tәn әdemi ghúmyr keshetin.

Apattyng bәri de alystan, búlar estip kórmegen «ispaniya taypasynan» shyqqan  aq adamdardyng payda boluynan bastaldy. Ol jihankezder baylyq izdep, jerding asty ýstin qoparyp, Jer izdep kelgen qara niyetti adamdar edi. Ýndi taypalarynyng aralaryna bilinbey endi, aldymen tilderin ýirenip senimge kirip, jyltyraq, aldamshy zattaryn syi-siyapat retinde taratyp, jymysqylyq sayasat jýrgize kele, aqyr sonynda naghyz bet-perdeleri ashylghanda, týpki pighyldaryn jýzege asyrugha kiristi. Jerdin, orman, kólderdin, an-qústyng iyeleri ýndi taypalaryn joyqyn qarudyng kýshimen shetinen qyra bastady.

Arakulerding de arasyna kelgen, kósemning ózi qabyldap tórine shygharghan aq adamgha Yanumaka qart qana senbeydi. Óitkeni óz taypasynyng shejiresi men qadym tarihyn kókireginde saqtaghan, yaghny aq adamdardyng búghan deyin de, óte ertede qalyng elge jasaghan qastandyghyn úmytpaghan osy - Yanumaka. Qazirgi úghymgha kóshirgende, últtyng ziyalysy – Yanumaka qart. Aldaghy bolar qauip-qaterlerdi býkil janymen, jýregimen, bar bolmysymen týisinip sezinetin birden-bir joqtaushy da sol. Alayda onyng kýmәny men eskertuin biyliktegi kósemder qabylday qoymady. Sondyqtan Yanumakanyng shamasy jetkeni ainalasyna jas balalardy  jinap alyp, araku taypasynyng basynan ótken taghdyr talayyn ertegi retinde әngimeley otyryp jetkizu bolatyn. «Kesh týsip, ymyrt jabylghan kezde kenet joghary jaqtaghy aq adamdardyng meken-túraghy túsynan qaz-qatar jyltyraghan ghajayyp ottar kóringende Tozaq ottary!.. dep kýbirlep, Tozaq ottary jymyndaydy... Kórip túrsyndar ma?.. Tozaqtyng oty!!!» dep shoshynatyn qart Yanumaka. Aqyry, aitqandary ashy shyndyqqa úlasty.

Basyna búlt ýiirilgen Araku kósemderi elin ertip,  ata-babadan bergi tughan jerlerin tastap, ózge jat mekenge qonys audarugha mәjbýr boldy. Alayda búl bóten meken olargha mýlde jaqpady. Adamdar shetinen әlsirep, әsirese balalar auyryp óle bastady. Beymәlim aurudy jazudyng jalghyz amalyn, oghan qarsy emge jaraytyn, biraq tek búrynghy ónirde ghana ósetin shópting tamyryn qazyp әkelu kerektigin Kiyakudyng әkesi ghana biletin. Biraq ol arany qazir aq adamdar basyp alghan. Basqa qayran qalmaghan baqsylar Kiyakudy ertip jolgha attanady, óitkeni erteng әkesi ólse, onyng jolyn jalghastyratyn, demek araku taypasyna arasha bola alatyn jalghyz baqsy Kiyaku boluy tiyis. Biraq búlardyng basqan qadamdaryn andyp toryp jýrgen aq adamdar týgelin qyryp salady, әupirimdep aman qalghan Kiyakudy aryp, ashyp japan dalada jalghyz es-týssiz jatqan jerinen kauchuk zauytynyng júmysshylary tauyp alyp, olardyng biri qara nәsildi Perry Kiyakudy asyrap alady da oghan Eduard degen basqa at qoyady. Perriymen birge talay alasapyrandy basynan ótkergen Edu aqyrynda Amerikagha jetkizilip, Kiyakudyng asyraushysy da qylmyskerlerding qolynan qaza tauyp, búdan keyingi zamanda ýndi bozbalasy mýlde jalghyz qalady. Áyteuir Edudyng oqu-bilimge degen erekshe zeyinin angharghan, beynetqor Perry ony oqugha berip ýlgergen. Osylaysha, ayausyz ómir tolqyndary tolassyz qaqpaqylay kelip, aqyry qara týnekting týbinen ólermendikpen úmtylghan bilim kýshi arqasynda ghana jaryq sәulege kórindip, qanynda, teginde babalarynan múragha qalghan emshilik qasiyeti bar Kiyaku-Edu әigili hirurg bolyp shyqqan edi. Onyng múnday jankeshti úmtylysy avtordyng bayandauynsha «raqat, tynyshtyqqa jetu ýshin emes, kóniline emis-emis eles beretin, sәby kýninde kózimen aiqyn kórgen Ajal elesi, Mәngilik ýrey azabymen salystyrghanda әldeqayda jenil, arzan bop kórinedi».

Ata-anadan, aghayyn júrtynan, ana tilinen, shyqqan taypasy ústanatyn salt-dәstýrden eriksiz ajyraghan, jaryq dýnie esigin ashqan mekenine on myndaghan shaqyrym alystaghy bóten el, jat júrttardyng arasynda ósken Kiyaku bala, býgingi doktor Beykerding ózi tughan taypasynyng atyn, onyng basyndaghy qazirgi haldi estigende, barlyq sezim-týisikteri, oi-sanasy qayta janghyrdy. Osyndayda bizding óz jerinde, óz halqynyng ishinde jýrse de el, júrt, til, Jer, dәstýr, sana turaly qanshama shyryldaghan shyndyqtar aitylyp jatsa da, betining bir tamyry da býlk etpeytin, súrqay jýzinen zәr shashyp túratyn talaysyz pendelerding beysharalyghy men sorlylyghy eriksiz eske týsedi. Yә, búlar barsha ghalamda býkil júrtynan, ýrim-bútaghynan ada, jetim, jalghyz qalghan Kiyaku-Eduden de baqytsyz jandar demeske laj joq.

«Doktor Beyker sol sәtte adam balasynyng úzaq ghúmyrynda bir-aq ret kezdesetin, bolmasa kezdespey de kete beretin airyqsha taghdyr qaltarysyna tap bolghanyn jәne endigi ghúmyry osy qaltarysqa baylanysty ekenin týsindi», - dep tújyrymdaydy avtor.

Ómir aghysy tútqiyldan ózgergen doktor Eduard Beyker sanasynan óshe bastaghan qandastary aldyndaghy ar-újdan, adamdyq qasiyet jauapkershiligin bir-aq sәtte sezinip, shúghyl sheshim qabyldap Braziliyagha attanady. Ádettegidey ainalasynda qaumalap jýretin qalyng toptyng kózine de týspesten, barsha mansap, baylyq, jayly tirlikten jalqy mezette bas tartyp, kindik qany tamghan tughan mekenin izdep barugha sheshim qabyldaydy.

Áygili doktordyng aitqandaryn qalt etkizbey oryndaghan jergilikti shendiler Beykerdi súraghan jerine, yaghny ýndilerding býginde «últtyq parkke ainalghan» mekenderine jetkizedi. Bir kezdegi biregey órkeniyetinen júrday bolghan jergilikti ýndisterding júrnaghy da qalmaghan, balalyq shaghynda qúlaghynda  ruhty qayraytyn әueni men shiryqqan qimyly kóz aldynda saqtalghan «Joryq biyi» de búl kýnde sheteldik turisterding qyzyghushylyghyn qanaghattandyru ýshin qoyylatyn sayqymazaq shougha ainalypty.

Beyker aurhana dep atalghan lashyqtarda san-týrli aru-syrqatqa shaldyqqan, kópshiligi ýmitsiz haldegi birjola azyp-tozghan qandastaryn kóredi. Solardyng ishinde betine jasyl boyau jaqqan jalghyz ýndis múnyng kózine ottay basyldy. IYә, ol Araku taypasynyng tanbasyn jazbay tanydy. Dәrigerler onyng taypanyng songhy ókili ekenin aitqanda, doktordyng býkil jan-dýniyesi orasan, ýreyge toly  arpalys kýiin keshti. Endigi onyng býkil ghúmyrynyng jalghyz maqsaty aiqyndalyp, búghan deyingi ataq-abyroyyn, danq-bedelin salatyn sheshushi syn saghaty soqty. Ol – songhy demin alyp jatqan ýndisti qútqaryp qalu. Syrqatty jedel jeke kabiynetke aldyrdy, alayda biraz uaqyt ótken song doktordyng sharasyz shynghyrghan dauysy shyqty. Ýndisti emdey alatyn jergilikti dәriger ghana ekendigi anyqtaldy, onyng ózi basqa jaqta, jaqyn arada aldyru mýmkin emes.

Búghan deyin aldyna kelgen myndaghan pasiyentterin ajal auzynan alyp shyqan ataqty, tipti qúdayday kórine bastaghan doktordyng endi mine  beymәlim aurumen auyratyn barsha әlemde qalghan jalghyz qandasyn, bauyryn qútqaryp qalugha dәrmen jetpedi. Ol týp tamyrynan ajyraghan, әkesi Choro baqsy ýiretip ketken emdik tәsilderdi týgel úmytqan, ózgelerge danyshpan kóringenimen, óz úlysy ýshin paydasy joq, dәrmensiz, demek mәngýrtke ainalghan beyshara jan edi. Araku taypasynyng songhy adamynan aiyrylghanyn sezdi, alayda eng songhy ókili ózi ekenin oilamady, - deydi avtor. Óitkeni ol aqiqatynda bet-әlpeti ghana ýndilikke úqsaghanymen, ózge erekshelik-qasiyetterinen júrday bolghandyqtan da, araku taypasynyng songhy ókili bolugha moralidyq qaqysy qalmaghan tragediyaly pende! Kiyaku-Beyker – Arakuler apatynyng beynesi. Búdan bylay onyng asqan biliminin, tasqan baylyghynyng ne ózine, ne qoghamgha eshqanday qayyry qalmaghan, óitkeni onyng qoghamy da jer betinen birjola joyyldy.  

Jalpyadamzattyq tragediyany, býgin ýndisterding basyna tóngen, erteng dýniyening ózge júrttaryna jetui әbden yqtimal apatty, tabighat ananyng tendigining qiyanattyqpen búzyluy, tughan Jerding qasiyeti men qarghysy syndy kýretamyrly problemalardy kórkem shygharma, tiri beyneler arqyly jerine jetkize, joghary sheberlikpen keshendi kótere bilgen qazaq qalamgerining tuyndysy Birikkken Últtar Úiymy ayasynda әlem halyqtarynyng tilderine audarylyp oqytyluy tiyis, basqasyn aitpaghanda, halyqaralyq qoghamdastyq tanityn Nobeli syilyghyna layyqty gumanizmge shaqyratyn, apattan saqtandyratyn, shynshyl, quatty, masshtabty tuyndy ekendigi eshqanday kýmәnsiz.

Abai.kz

 

0 pikir