Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 8192 0 pikir 29 Mamyr, 2016 saghat 14:12

ShYNGhYS QAGhAN QAZAQ. BÚLTARTPAS AYGhAQTAR

1. HH ghasyrdyng basyna, dәlirek aitqanda 1921  jylgha deyin qazirgi Mongholiya Týrkistan dep atalghan.

2. Monghol imperiyasynyng 1331 jylghy kartasynda qazirgi orys jeri de «Alash» qúramyna kiretindigi, onyng imperiyanyng Qiyr Soltýstik batystaghy ajyramas bóligi ekendigi kórsetilgen. Alash pen Qazaq sinonim jәne Alash Qazaqtyng úrany emes pe?

3. Shynghys qazan atamyzdyng tegi qazaq ekendigining basty aighaghy kýni býginge deyin birde-bir el Shynghysty mening atam dep senimdi týrde aita almay keledi. Eger ony biz aitpasaq, ony eshkim eshqashan aita almaydy. Aytqan kýnde de ony ózderinen basqa eshkimdi de sendire  almaydy.

4. Shynghyshan qaghanatynyng aqshasy tenge dep atalghan. Bizder ony qazirde de tenge dep ataymyz. Myna soltýstiktegi kórshi orystardyng «denigiy» dep jýrgenderi osy bizding tengemizding atauyn oryssha transkriptasiya jasaghany.

5. Shynghys qaghan imperiyasynyn  tengelerinde «Qazaq», «Alash» jәne «Agha han» degen jazbalar bolghan.

Shynghyshannyng eli qazaq dep atalmasa, múnday jazbalar bolmaghan bolar edi. Kýni býgingi qolyndaghy tengende de «Qazaqstan» degen elinning atauy túrghan joq pa? Býkil әlem elderi aqshalarynda әr elding óz ataulary jazylady. Negizinen memleketting atauy men aqsha atauy sәikes kelmeytin jaghdaylarda kóp kezdesedi. Mysaly,  nepal, pakistan, ýndiler men indoneziyalyqtardyng rupiyi;  yugoslaviya, kuveiyt, irak pen iordaniyalyqtardyng dinary;   orystardyng rubli; qytaydyng yuany t.t. Áytse de, sol elding aqshalarynda memleket atauy mindetti týrde jazylady. Aqshalaryna memleket atauyn jazbaytyn el tarihta bolyp kórmegen. Týsine bilgen kisige osy ataulardyng bәri sol elding shyqqan teginen (tarihynan)   tolyqtay habar beredi. Mysaly, rupy (rupiya), rubl degen ataular qazaqtyng ru bi, ruyndy bil; dinar – din (diyn) jәne a; yuan – man (Manghystau) degen úghymdardy qamtidy.

6. Ol zamandaghy múnaldar (mongholdar) qazaqtyng Ana tilinde sóilegen. Qazirgi Mongholdardyng tili basqa. Mysaly, olar sol Shynghyshan zamanynda múnaldardyng ózimen jazylghan «Múnaldyng qúpiya shejiresi» atty tarihy enbekti audarmashysyz oqy da, týsine de almaydy.

Sol siyaqty, Shynghys qaghangha baghynghan elderding bәri de osy biz sóilep jýrgen tilde sóilegen, yaghny bәrining ortaq tili býgingi qazaqtyng ana tili bolghan.

7. Olardyng salt-dәstýri, әdet-ghúryptary dәl qazirgi qazaqtardikindey boldy. Eshqanday aiyrmashylyghy joq. Al, qazirgi Mongholiyadaghy mongholdardyn  salt-dәstýri men әdet-ghúryptarynda aiyrmashylyq óte kóp.

Mysaly, sol "Qúpiya shejirede" sol elding kelinderining ýlken kisilerge "Sәlem etkeni" jazylghan. Eske ústa! Qazaqtan basqa eshbir elding kelinderi Sәlem etpeydi. Ýsh jýz jylgha juyq orys bodandyghy kezinde ózge ónirlerding kelinderi búl dәstýrdi úmytqan kezde, Qaz Adaydyng kelinderi sәlem etudi úmytqan joq.

8. Qazirgi mongholdardyng rulyq jýiesinde Shynghyshan shyqqan elding rulyq jýiesi joq. Ol jýie tek qana qazaqtarda saqtalghan. Shynghyshan elining rulyq jýiesi demekshi, ol jýie Qaz Adaydan basqa eshbir elding qúramynda joq.

Barlyq jazba derekterde atamyzdyng tegi ejelgi týrikting Qiyan (Qiyat) ruynan dep kórsetilgen. Qiyan atty ru Qazaqtyng qarashanyraghy Adaydyng Múnalynan órbiydi. Búl Aday shejiresinde aiqyn kórsetilgen. Áygili Múrat aqynnyng "Ýsh Qiyan" jyrynda eske alyp qoyynyz. Dau tudyrmas ýshin basyn ashyp keteyin, Qiyat ruy tek qana Adayda emes, Qonyratta da, Ózbekte de, Qaraqalpaqtarda da t.b. kóptegen elderding ishinde bar. Búlardyng bәrining tegi, yaghny shyqqan jeri bir. Aday atadan taraydy. Qiyat rularynyng shyqqan tegi Qiyan. Qiyat onyng kópshe týrdegi atauy.

9. Shynghyshan qaghanatynyng bas tanbasy (gerbi) «Til tanba» bolghan. Búl tanba býgingi Mongholiyadaghy Shynghyshannyng tughan jeri Avargadadaghy Shynghyshangha arnalghan "obeliskige" salynghan.  Búl "Til tanbaly Adaylardyn»  bas tanbasy.

Osy "Til tanba" Manghystaudyng ejelgi qorymdarynyng bәrinde de kezdesedi. Shynghys qaghan imperiyasynyng bas tanbasy «Til tanba» bolatyn sebebi, eng alghash Úly Jaratushy - Alla Adam Ata men Aua Anany jaratqanda osy bizding Ana tilimizben birge jaratqan. Býgingi Qaz  Adaylar sol alghashqy Adam Atanyng qarashanyraghynyng iyeleri bolyp tabylady. Adaydyng Qazaq shejiresining eng sonynda túrghan sebebi de osy. Myna batys pen orystyng bizding atalarymyzdy «yazychnikiy» dep atap jýrgenderining de syry osy.

Qazirgi Monghol taypalarynyng arasynda Shynghyshannyng «Til tanbasyn» iyemdenetin birde-bir taypa joq. Ol tanba tek Adaylarda ghana saqtalghan. Olar ózderin kýni býginde de «Til tanbaly Adaylar» dep ataydy.

10. Shynghys qaghan atamyzdy meniki dep menshiktep jýrgen qazirgi Mongholiyada da, nemese ózge elderde de

Shynghyshannyng ósiyetteri saqtalmaghan. Al, bizding aramyzda Atamyzdyng ósiyetteri týgeldey saqtalghan.

Búl jerde de tura Qorqyt babamyz siyaqty. Býkil Týrik Qorqytty mening atam deydi. Biraq onyng kýileri (Mysaly, «Qorqyttyng kýii») tek qana qazaqtarda saqtalghan.

11. Atamyzdyng lauazymy barlyq tarihy derekterde qaghan dep atalady.  Al,  Mongholda qaghan degen lauazym joq.

12. Mongholda han degen de lauazym joq. Olar biyleushilerin Qontayshy dep ataydy. Ol býgingi Monghol atalghan elding úrpaghy bolghanda Qontayshy dep atalugha tiyis edi. 

13. Shynghyshandy qaghan dep jariyalaghan jer býgingi qazaqtyng Saryarqasyndaghy  Shynghys tauy. Qazaqtyng әigili on eki ruynan (On eki ata Bayúly)  bir-bir ókilden 12 adam atamyzdy sol taudyng ýstine aq kiyizge salyp, kóterip shyghyp taudy Shynghys dep atap, atamyzgha Shynghys degen madaq at beredi. Búl derekterdi Shәkәrimning shejiresinen taba alamyz. Onyng ruynyng Múnal ekendigining aiday aighaghy sol taudyng eng biyik shyny kýni býginde de Múnal shyny dep atalady. Shynghyshannyng ruy (atasy) Múnal bolmasa, Shynghys taudyng eng biyik shyny Múnal shyny dep atalmaghan bolar edi.

Tura osy jaghdaygha baylanysty Kavkaz tauyn ýlgi etip alugha bolady. Qazaqta ony ejelgi jyr, shejirelerde «Qap tauy» dep ataghan. «Qap» tauy úshy-qiyry joq, kóp jerdi orap alatyn tau, yaghny biyiktik ólshem-mejesi bolghan meken jay.  «Qap»  taza qazaq sózi. Búl sóz kýni býginde de bizde qoldanysta bar. Kez kelgen zatty ishine salatyn matadan (kenepten) jasalghan ydys retinde qoldanylady. Búl, aldynghy Qap sózining balama maghynasy. Sonda «Kapqazdyn» tolyq maghynasy – Qazaqtyng úly tauy.

«Kavkaz» tauynyng aty «qaz», «qazaq» sózinen shyqqanyn jәne qazaqtardyng (kasahi) bizding zamanymyzdan búryn Kaspiy tenizining batysynda túratyn kýn taypasy ekenin Chehoslavakiya akademiygi B.Groznyy men akademik I.Ya.Marrda kórsetedi. 

Kavkaz – Qap jәne Qaz degen eki birikken sózden túratyn taza qazaqy atau. Búl jerde Qazdyng (qazaqtyn) Qap sózinen keyin túrghany, Qaptyng sóz týbiri Ap (apa), yaghny ana degendi bildirip, qazaqtyng Ýsh ananyng balasy ekendigin kórsetip túr. Búl tújyrymymyzdyng kim-kimdi de moyyndatar, taghy bir búltartpas dәleli,  Tau degen sózding ózi Aua anamyzdyng esimi ekendigi. Tau menen Aua anamyzdyng esimining «Au» degen bir týbirden  bolatyny osy. Sóz týbiri janylyspaydy.

Kapqaz tauy men qazirgi Qazaq dalasynyng (Manghystaudyn) arasyn Kaspiy tenizi bólip jatyr. Kaspiy sózining tolyq atauy Qas bi. Kaspiy sózindegi «Piydin» týpki maghynasy «Biy». Búnyng basty dәleli, búl kýnde Qap tauynyng arjaghynda túratyn Alban eli (Albaniya) Qap tauyn «Tau biy» dep ataghan.  Sol Albaniya men Qazaqtyng Úly jýzining (Aqarys) qúramyndaghy Alban ruynyng tegi bir, soghan sәikes tanbalary da birdey. Demek, Tau biyding baurayyndaghy tenizding Qas by ataluy óte oryndy bolyp shyghady. Tau by «ýsh anadan tughan» qazaqtyng laqap aty. Onyng keyinnen Qapqazgha, yaghny qazaqtyng Qap tauyna ainaluynyng syry osy. Songhy ataudan biz  úly, biyik degen siyaqty jalpylama ataudyng anyqtalyp, naqty Qazaq atymen atalghanyn kóremiz.

Endi myna jaghdaygha kónil bóleyik. Osy taudyn  biyik shyndarynyng biri Elbúrys, taghy biri Aday shyny dep atalady. Búl jerde de taudyng atyna el atauy, al onyng eng biyik shynyna sol elding atasynyng aty qoyylghan. Búl tek Shynghys tauy men Kap tauyna emes, barlyq taulargha da osylay qoldanylady.

Elburstyng tolyq maghynasy El Bóri, al Adymyz ata, Ayymyz ana. Demek, búl býgingi qazaqtyng atasy El bóriler, yaghny Ad bolsa, qarashanyraghynyng iyesi Aday degen sóz.

14. Olardyng dini de bizding dinimizben birdey boldy.  Jalghyz Jaratqangha syiynyp, Tәnirge tabyndy. «Qúpiya shejirenin» ýsh jerinde Shynghyshan atamyzdyng «Moynynan búrshaq salyp, Tәnirden tilek tilegeni» suretteledi. «Moyyngha búrshaq salyp, Tәnirden tilek tileu» qazaqtan basqa eshbir elde joq. Qazirgi mongholdar múndaydy kóz aldaryna elestete de almaydy.

15. Shynghys qaghannyng ainalasyndaghy rulardyng barlyghy kýni býginde de qazaq halqynyng qúramynda.

16. Qazaq atalghan handyqtyng (15 ghasyr) handarynyng barlyghy Sol Shynghys qaghan atamyzdyng ýlken úly Joshydan taraghan úrpaqtar boldy. Ózge ru-taypadan birde-bir adam han saylanghan joq. Qazaqta "Ýlken úl taq múrageri, kenje úl qarashanyraq iyesi" dep atalghan.

17. Barlyq jazba da, auyzsha da derekterding bәrinde qazaqtyng әigili hany Abylaydyng tegining Shynghys Qaghan ekendigi aitylady. Tek qana Abylay emes qazaqtyng barlyq handary Shynghys qaghan atamyzdyng ýlken úly Joshy әuletinen boldy.

17. Shynghys qaghannyng ózining de, ata-babalarynyng da, bala-shaghalarynyng da, ainalasyndaghy barlyq qolbasshylarynyng da attary (esimderi) bәri-bәri qazaqsha qoyylghan. Ol býgingi monghol bolghanda, olardyng attary da, rulary da monghol tilinde bolugha tiyis emes pe?

19. Shynghys qaghannyng arghy atalary da, ózi de, ýrim bútaqtary da tek qana Qonyratpen qúda bolghan. Ejelgi Qazaqtar eshqashan dini, tili bóten elmen qyz alysyp, qyz berispegen.  Evropa tarihshylarynyng osynday qarapayym dýniyeni týsinuge sanalary, yaghniy  aqyldary men bilimderi jetpedi. Al, bizding «Orys tildi bilgishter» Ózimizding qonyratty jat-júrtpen («bilgishterdin» aituynsha jaumen) mәngi baqy qúda qylyp qoydy.

20. Shynghys hannyng tegining qazaq ekenin әlem elderining kóbi biledi. Áytpese, ukrain tarihshysy Vladimir Belinskiy,  Avar tarihshysy Múrat Adji, aghylshyn jazushysy Gofedey Liyas jәne ózgeler "Shynghys hannyng tegi Qazaq" degen tarihy enbekterin jazbaghan bolar edi.

21. Shynghys qaghan ordasy býkil әlem tarihynda Altyn Orda dep jazylghan. Negizinde Altyn Orda degen atau tek qana Shynghys qaghan Ordasynyng atauy emes, ejelgi qazaq qaghandarynyng bәrining Ordasy solay atalghan. Býkil әlem elderi týgelge juyq osy Ordadan basqaryldy. Eske ústayyq! Altyn Orda degen sóz qazaqtan basqa eshbir elding sózdik qorynda joq. Altyn Orda men Alshynnyng tegi bir. Altyn men Alshynnyng týbirles bolatyny da osydan.

22. Qaghan ordalarynyng Altyn Ordadan da basqa taghy bir atauy bar, ol Alash Orda. Ejelgi derekterde osy ekeui qatar atala beredi. Altyn men Alash sinoniym, ekeuining týbiri (týbi) bir.

23. Alash pen Qazaq sinonim bolyp tabylady. Ejelgi tarihshylardyng enbekterinde osy eki atau birining ornyna biri qoldanyla beredi. Alash qazaqtyng úrany, yaghny Alash qazaqtyng balasy.

24. Shynghyshannyng senimdi uәzirlerining biri nayman ruynan bolghan. Áskerlerining bәri de qazaq taypalarynan qúralghan. Europa patshalaryna jiberilgen elshiler jetkizgen hattar da qazaqsha jazylyp otyrghan. Ol hattar qazir europa elderindegi múrajaylarda saqtauly. Móri de qazaqsha. Mórde "qazaq" degen sóz baryn zerteushiler aityp jýr. Eger monghol bolsa, mongholsha jazdyrghan bolar edi.

25. Qazaqtyng barlyq handary, әigili qogham qayratkerleri, yaghny úly túlghalarynyng bәri Shynghyshannyng tikeley úrpaqtary bolyp tabylady.

26. Qalqa Mongholdar jayly «Múnaldyng qúpiya shejiresinin» esh jerinde jazylmaghan. Qalqalyqtar  qazaqtar siyaqty Tәnirge tabynbaghan.

27. Barshamyzgha belgili Shynghys hannyng eli kóshpendi halyq. Al, kóshpendi halyq tek qana qazaq halqy. Otyryqshy elderding Shynghys qaghangha talasugha qúqyqtary joq.

28. "Shynghyshan qazaq bolmasa, nege onda qazaqtyng barlyq handary men súltandary taqqa talas kezinde tek Shynghys túqymynan boluy mindet boldy ?" -degen súraqqa eshbir últtyng ghalymy jauap bere almaydy.

29. Qazirgi mongholdar sadaqtyng oghyn «súm» dep ataydy. Shynghys han ony «jebe» dep ataghan. Sol ýshinde ataqty mergen Jorgha Adaygha «Jebe» degen laqap (madaq) at bergen. Al, «Jebe» Qaz Adaydyng rulyq tanbasy bolyp tabylady.

30. Shynghys qaghannyng tegi qazaq bolmasa, Temirshige Shynghyshan degen qazaqy laqap (madaq) atty bermegen bolar edi.

31. Shynghys qaghannyng tegi qazaq bolmasa, Qazaqtyng Saryarqasynyng qaq tórine atamyzdyng qúrmetine Shynghys tau degen tau atyn bermegn bolar edi.

32. Shynghys qaghannyng tegi Alshynnyng qarashanyraghy Adaydyng Múnalynan taramaghanda, Shynghys taudyng eng biyik shynyn Múnal shyny dep atamaghan bolar edi.

Jaraydy. Osymen toqtayyn. Áytpese, múnday búltartpas aighaqtardy ondap, jýzdep, myndap keltire beruge bolady. Qalghanyn birge jalghastyrayyq...

Mine osylaysha, Shynghys qaghan atamyzdyng tegi Qazaq ekendigi eshqanday daugha jatpaydy. Ol Manghystaulyqtargha Atam zamannan belgili. Adaydyng shejire deregi boyynsha Shynghys qaghan atamyzdyng tegi Qiyan (Qiyat), Adaydyng Múnalynan órbiydi. Tanbasy "Til tanba", búl da Adaydyng negizgi tanbalarynyng biri. Ejelgi shejirelerding bәrinde olar "Til tanbaly Adaylar" dep atalghan. Lauazymy "Qaghan". Qaghan degen sóz qazaqtan basqa eshbir elde joq. Q-agha-n degen sózding tolyq maghynasy, Handardyng aghasy. Ózderiniz kórip otyrghanday, "Han" syrtynda, "agha" qaq ortasynda túr. Qazaqta eng kiyeli sózder osylay jasalady. Mysaly, Sadaq - Saq Ada (Ata), Sabaq - Saq apa, Senek-Saq Ene, Qaghaz - Qaz agha, Saghaq – Saq agha (Su bastalmaytyn ba edi saghadan, sóz bastalmaytyn ba edi aghadan) t.t. bolyp kete beredi. Eske ústayyq! Búl jerde "avtorlyq" qúqyq saqtalyp túr. Shynghyshan da, onyng eli de býgingi qazaqtyng Ana tilinde sóilegen.

Shyndyqtyng aty shyndyq, aqiqattyng aty aqiqat. Odan eshkim, eshqayda qashyp qútyla almaydy. Búl shyndyqty býgin moyynday almasanyz, erteng moyyndaysyz; erteng moyynday almasanyz, arghy kýni moyyndaysyzdar; arghy kýni moyynday almasanyzdar, onyng arghy kýni moyyndaysyzdar. Týpting týbinde bәribir moyyndaytyn bolasyzdar. Múnday jaghday (jattyng yqpalymen atalarynan adasyp qalu) qazaq tarihynda búrynda da san ret bolghan. Bәrinde de býkil әlem Qaz aghalaryna (Qazaqqa) qayta oralyp otyrghan. Atam qazaqtyng "At ainalyp qazyghyn tabar, Er ainalyp elin tabar" degen maqaly osydan qalghan. Bәring birdey Darvin aitqanday "maymylgha" bala bolyp ketpesenizder, men aitqan tújyrymgha kýni erten-aq kelesizder. Ol kýn alys emes. 

Tarih taghlymy: Býkil ghalamdy alsanda, qanshama baylyq jisanda bәri ózinmen birge ketedi. Artynda ónegeli ising men ilim, ólmeytin sózin, sózing men isindi óltirmeytin sanaly úrpaq qaldyru barlyq qazaq azamatynyng eng abyroyly paryzy bolyp tabylady. Búl paryzgha songhy eki mynjyldyqta Shynghys hannan artyq adal bolghan adam joq.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

0 pikir