Ghúlama jazushy Múhtar Áuezovting «Qily zaman» kitabynyng bas qaharmandary, 1916 jylghy Qarqara kóterilisi jetekshilerining biri – Jәmenke Mәmbetúlynyng biz bile bermeytin qyry kóp. Jazushy Jәmenkening kóteriliske qatysty jaghdayyn bere otyryp, bar bolmysyn onyng ainalasyndaghy adamdar arqyly jetkizgen. Shygharma arqauy  Jәmenke men Úzaq arqyly damyp otyrsa, olar bir-birin qashanda tolyqtyryp, elding erteni men býginin oilaghan basshylar esebinde bayandalady. El ishindegi tatulyq pen birlikti saqtaugha baryn salyp, patsha ókimetine qarsy shyqqan kýreskerler retinde bayandalady. Ekeui de alban, suan, qyrghyzgha belgili túlgha bolghandyghyn kórsetedi. Ony biz el ishindegi kónekóz qariyalardyng әngimelerden anyq bayqaymyz.

Jәmenkening elge tanylyp, biylikke aralasqanyna Qashaghan by Áuelúlynyng da yqpaly bolghan eken. Jәne de belgili biyden kóp nәrse ýirengen. Qashaghan 1847 jyly Alban ruyna by bolyp saylanyp, kelesi jyly Altynemel jaylauynda otyrghan Jetisu ólkesining biyleushisi Tezek tóreden qazaq bii degen belgisin alghan. Tezekting on eki biyining biri atanghan Qashaghan elu jylday biylikte bolyp, ózinen keyingi talay jastardy tәrbiyelep, dau-janjaldy qalay sheshudi ýiretip, aqyl kenesterin beripti. Sol tәrbiyeni kórgen Jәmenke qazaq pen qyrghyz arasyndaghy dauly mәselelerge de qatysady. Sonday bir basqosuda «Jәmenke Qashaghan biyden súrapty» degen әngime el arasynda bar. «Qasheke kóp tyndap, az sói­leytin boldynyz. Búl qalay?» depti. Sonda Qashaghan: «Biz bolsaq taudan týsip kelemiz, sender bolsandar taudyng basyna shyghyp barasyndar. Kezinde jaghym talghansha sóiledim, ayaghym talghansha jýrdim. Endi sóz de, jol da senderdiki. Jastardyng júmysyna ne jastyng jaysany, ne kәrining saytany aralasady. Endi meniki –  tyndau, senderdiki – sóileu» dep jauabyn beripti.

Jәmenke Mәmbetúly 1838 jyly Jәrkent uezinde dýniyege kelgen. Erekshe qabiletimen tanylyp, 18 jasynan biylikke aralasypty. 19 jasynda Qarqarada Albannyng iygi jaqsylary Tezek tóremen kezdeskende Jәmenkeni kórgen tóre: «Shirkin-ay, moyyn omyrtqalary adamzatta siyrek kezdesui, aldynan at shaptyrmas eken» dep, bagha berui de tegin emes. Sol jyldardan bastap, 27 jyl Jәmenke Ivanov bolysynyng bedeldi ghana emes, Ystyqkóldi mekendegen qyrghyzdargha da tanymal bii bolypty.

Sózge sheshen, tilmarlyghymen daugha da әdil tóreligin aitqan kisi. Kónekóz qariyalardyng aituynsha, Jәmenke orta boyly, er minezdi, keudesi tip-tik, qara tory, shoqsha saqaldy, súiyqtau múrty bar, dauysy jinishkeleu, orta etti, sopaq basty qariya retinde kópting esinde qalghan. 1909 jyldary Narynqolda qazaq balalary ýshin qazaq-orys mektebin ashugha da ýles qosqandyghy turaly әngime aitylady.

1916 jylghy patsha ókimetining 26 mausymyndaghy jarlyghyna baylanysty tuyndaghan el basyndaghy qiyndyqty Úzaq pen Jәmenkening birlesip sheshken baylamdary arqyly bir auyz sheshimge kelgen. Býkil alban eli «Jәmenke men Úzaq ne deydi?» – dep jauap kýtken. Ony biz Múhtar Áuezovting kitabynan tabamyz.

«1916 jyly patsha jarlyghyna qarsy shyghyp, ony oryndaudan bas tartqany ýshin jәne Qarqara jәrmenkesinde kóterilis úiymdastyrdy», – degen aiyp taghylyp, uezdik әkimshilikting tarapynan Albannyng iygi jaqsylary 16 adamdy tútqyndaydy. Kóp keshikpey 10 qaruly әskermen Qaraqol abaqtysyna jetkizgen. Qamalghandardyng ishinde «kóterilisting basshylary» dep, Úzaq pen Jәmenke jәne Áubәkirden jauap alady. Olar aitqanynan qaytpay, ózde­rining pikirlerinen taymaydy. Osydan keyin kóp keshikpey abaqty jendetteri Jәmenke aqsaqalgha әdeyi qastandyq úiymdastyrady. Abaqtydaghy jasy seksenge tayanghan Jәmenkege u berip, «ajalymen óldi» degen syltau aitqan. «Jәmenkening sýiegi jaqyn tuysqandary berilmesin» degen búiryq ta bolyp, onyng sýiegi músylman ziratyna jasyryn kómilipti.

– Bizding jaqyn tuysymyz Dinamjan Dәuitov degen aghamyz 1990 jyldary atamyz Jәmenke by turaly derek jinamaq niyetinde Qaraqol qalasyna barghan edi. Aghamyzdyng aituynsha Jәmenke atamyz sol jerdegi noghay ziratyna jerlengen, basyna samauyrynday aq tas qoyylghan degen sózdi estip, qalyng ziratty aralap izdepti. Biraq atamyzdyng ziratyn taba almapty. Sebebi ainalasyn qalyng zirat basqan. Tasty bireuler keregine alyp, ne bolmasa qalyng shópting astynda qalghan ba dep keldi. Anyghynda atamyz sol noghay beytine jerlengeni ras.

1991 jyly men Almatydaghy múghalimder bilim jetildiru institutynda tyndaushy bolyp jýrgenimde, belgili zertteushi, jazushy Túrsyn Júrtbaev bizderge dәris oqydy. Men ol kisimen kezdesip, 1916 jylghy Qarqara kóterilisining basshysynyng biri bolghan Jәmenkening úrpaghy ekenimdi aityp, atam jayly súraghan edim. Júrtbaev ózining Qarqaradaghy albandar kóterilisi turaly zertteu júmysynda KGB-nyng rúqsatymen Qaraqol abaqtysyndaghy materialdarmen tanysqanynda atam Jәmenke turaly keybir derekterdi kórsetken edi. Onda atamnyng tamyzdyng 10, keyde 9-y, al keyde 8-i óldi degen derekting shyndyqqa janaspaytynyn kórdim. Júrtbaevtyng qolyndaghy derekte dәriger Levin Jәmenke Mәmbetovting qay kýni ólgendigi turaly saraptamalyq anyqtama beripti. Anyqtamalyq saraptama kәdimgi kirilisa әripimen oryssha jazylghan. Jazuy marjanday. Onda atam «kәrilikten 7 tamyzda qaytys bolghan» dep jazylypty. Al shyn mәninde atam abaqtyda 6-tamyz kýni keshki tamaqqa qosyp bergen udan ulanyp, 7-i kýni qaytys bolghan.

Búl turaly dәriger eshnәrse jazbapty, -deydi Almaty oblysy Rayymbek audany Qaqpaq auylyndaghy Jәmenke Mәmbetúly atyndaghy orta mektepte 40 jyl qazaq tili men әdebiyetinen sabaq bergen ústaz, Jәmenkening shóberesi Monqay Qúdaybergenúly.

– Jәmenke men Úzaq ekeui qatty syilasqan jandar. Alban arasynda birin-biri tolyqtyryp túratyn jaqtary basym. Biylikte de birge jýrip, el ishindegi dau-janjaldy birge sheshken. Keybir basqosularda ekeui renjisip te, keyde ókpelesip te qalghan desedi el. Alayda birin-biri keshire bilip, jaqsy syilasqan. Ony biz ýlken kisilerding әngimesinen estip óstik, deydi sarybastaulyq 92 jastaghy kónekóz qariya Rahman Tókebaev.

– Bir otyrys jiynda Jәmenke men Úzaq qatty renjisip qalypty. Úzaqtyng ashulanghany sonshalyq, otyrghan orynynan qarghyp túryp, «Atana nәlet, basyndy kesip alayyn ba? Ayt-Bozymgha bir serkeshke qúnyng kelmeydi» dep aitypty. Ol kezde Úzaq dәuletti bolsa kerek. Bir adamnyng qúny jýz jylqy kórinedi. Shataq shyqqannan keyin jiyn tarqap ketken. Ertesinde el qayta jinalyp, jiyndaryn jalghastyrypty. Sirә, Jәmenke dúrys sóilemedi me, joq basqa әngime boldy ma ol jaghy belgisiz. Jiyngha Jәmenke kelmepti. Jaghdaydyng bәrin úqqan Jәmenkening bәibishesi aqyldy adam eken. Úzaqtyng aldyna kelip, «Batyr, aghang jetpisten asqanda bir aghattyq ketken bolar, keshir. Sózden janylghan bolar. Ekeuinning renjiskendering bolmas» degende, Úzaq: «Áttegen-ay, aq jaulyghynmen aldyma kelip keshirim súraghan ekensin, әiel joly jinishke deushi edi, qayyr keshirdim» depti. Osydan keyin Úzaq pen Jәmenke qaytadan qatar jýrip, el ishindegi kóp mәseleni birge sheshken.

Jәmenke alban men qyrghyzgha belgili de bedeldi adam bolghany elge ayan. Onyng bedeldigi tilinde, aqylgha salyp aituynda nemese dúrys baghasyn berude bolsa kerek. Sol ýshin Jәmenkeni el baghalap, basqalarda moyyndaghan jәne syilap ótken. El ishindegi kóp dau men janjaldy aqyl parasatymen sheship bergen. Osy әdildigi ýshin el syilap, qúrmettegen. Tórinen oryn bergen. Elmen eseptesip, pikirin aityp otyrghan. Bir otyrysta Jәmenkeden el súrapty degen әngime bar. Otyrghandardyng biri: «Jәke siz kimnen qorqasyz?» – degende «Albanda eki adam bar, bir – Ayt Qojym, ol tauyp aitady, tili tas jarady. Ekinshisi – batyr Úzaq. Ol bas, kóz demey kesip aitady. Al qalghandaryna pishtu», – depti.

Birde Alban ruynyng ishindegi Ayt tarmaghynan taraytyn Qojym men Jәmenke Tekes ózenining aspaly kópirinen arghy betke ótpek bolyp, ekeui de attarynan týsedi. Birinshi bolyp, Qojym atyn jetektep, ózennen tez-aq ótip, artyna qarasa, Jәmenke kópirding bel ortasyna kelgende kermeli arqandy etpettey ústap túrsa kerek. Joldasynyng myna qylyghyn kórgen Qojym kýlkige ainaldyryp, «Jәke-au, Jәke, sizge ne boldy? Astynyzgha kópirdi alyp apsyz, esinizge ýidegi jengem týsip ketti me?» dep shaghyp alypty.

Búl sózge jauap qatpaghan Jәkeng aspaly kópirden ótkennen keyin «Qojym, janaghy sózing elge ketpesin, auyz bastyryq moyynymda» dep atyna minipti.

Erte bir jyldary Qyzay men Alban eli arasynda ýlken dau bolyp, Qyzay jaghynan ataqty bii Bayeke bastaghan elding iygi jaqsy­lary Kegenge kelse kerek. Dauyn sheshuge Albannan Jәmenkege beripti. Daulasqan eki jaqta sóilep, daularyn aitqan. Eki jaqtyng sózin tyndaghan Jәmenke: «Eger sender adal, aq bolsandar myna Kegenning ózeninen qyryq ret ótesinder» dep qyzaylar jaghyna sóz tastaghan eken. Búl sheshimdi Bayeke jaghy ózara aqyl­dasyp, «maqúl» desken. «Shartqa kelistik. Bizge ekiretki namaz oqugha múrsat berilse. Sodan keyin ótemiz» depti Bayeke.

Qyzaylar ekiretki namazyn oqyp, Kegenning suynan qyryq ret ótipti. Bayekening shartty oryndaghanyna Jәmenke riza bolyp, qyzaydyng dauyn sheship, rizashylyqtaryn alypty.

Albannyng iygi jaqsylar jinalyp otyrghanda Jәmenkeden bireuler: «Jәke, albanda qyzyr bar ma?», – depti.

Sonda Jәmenke: «Ýsh qyzyr bar. Birinshisi – sýiindik Niyazbek bayda, ekinshisi – qyzylbórik Qashaghanda, ýshinshisi – joldybay Týrkebayda» degende, ekinshi bireui:

– Al Albanda qansha bilgish bar?, – depti.

– Albanda tórt bilgish bar. Tórteui bolghany Albannyng tórt qúbylasy teng bolghany. Aljan Janqabyl bilgish, qúrman Qantardyng Kәribozy bilgish, Bәiitting Ótebayy bilgish, qyzylbórikting Meyirmany bilgish. Qalghandary dauy kóp, dauy kópting jauy kóp. Ne tityqtap bitedi, ne ala kózdik tanytady dep jauap beripti.

– Al Albannyng qúly kim depti?

– Albannyng qúly – Jәmenke men Úzaq. Ol baygha da qúlaq tosady, kedeyge de qúlaq tosady. Ádildik ýshin Qúday jolyn ashady, – degen eken.

Jeksen ALPARTEGI

abai.kz