Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Ádebiyet 144583 63 pikir 25 Aqpan, 2016 saghat 11:02

ORALHAN BÓKEEV. QAR QYZY

POVEST

"Altay ónirine alpys jyldan beri dәl osynday qalyng qar jaughanyn kórgen joqpyz", – desedi qariyalar.

Rasynda da, bas kótertpey jaughany sonshama, esikting aldy, qoranyng manyndaghy qardy tazalap ýlgere almaysyn. Auyl-ýiding arasyna kýrep jalghyz ayaq jol saludyng ózi azaby mol júmys. Keybir salaq kisilerding bel aghashy borsyghan mal qamaytyn qoralary syr berip aldy – top etip tóbesi oiylyp týsip jatyr. Kýnning kózi jylt etip ashyla qalsa, appaq qardyng astynda býk týsip, qazdyng júmyrtqasynday tompayyp-tompayyp tilsiz jatqan ýilerdi, sol ýilerding qar keptelgen múrjasynan júlynday kóterilip, juastau budaqtaghan týtindi kórip, búl auyldyng adamdary qargha túnshyghyp ólip qalmaghanyna tәuba jasaysyz.

Tórt týlik tebin joq, omalyp qorada túr. Tebinge shygharghandy qoyyp, suatqa apara almay әure-sarsanda jýr.

Mine, úrlanyp bastalyp japalaqtay jaughan qar mәngilik sabyrmen aspan astyn týgel jaulap alghan. Aspan dep, bayaghy úghymmen aitamyz, әitpese aspan joq, myn-million — sansyz qar kóbelekter ghana bir-birin qua jarysyp, oiyna kelgenin isteydi. Osynshalyq ghajap, qúlaqqa qorghasyn qúighanday tynyshtyqty Núrjan búryn kórmep edi. „Dýniyede qar jaughan sәttegidey beybit te tynysh ómir bar ma eken,— dep oilady jýzin aspangha qarata. Jybyr-jybyr qalyqtaghan qar japalaqtar betine asyqpay kelip qonyp, jylbysqalana erip, sugha ainalyp betin aighyzdap agha jóneledi. Eptep qytyqtay ma-au...

Ór Altaydy jaylaghan ýsh jylghy qúrghaqshylyqtyng esesin osynau es jidyrmay jaughan qar qaytaratynday. Tópelep jaughan qar alghashynda, qyzyq әri әdemi bolyp kóringen. Aqqala jasap, asyr salyp oinaghan balalar, úlpa mamyqqa aunap jetisken auyldyng qayqy qúiryq itteri әsirese mәz edi. Ýlkender jaghy da kelesi jazdyng janbyrly, yrysty jyl bolaryn sәuegeylep, asa riza peyilde-tin. Amal ne, saghynyp kórisken qardyng ayaghy, ýlken jútqa ainalmasa neghylsyn: eldi de, jan-januardy da әbden zyqysyn shygharyp, mezi etkeni ras edi. Borap, úitqyp soghar tentek minez de tanytpay, ýn-týnsiz jauyp alghany auyr eken: birde úiqyng keledi, birde óz-ózinnen jer tepkilep aighaylaghyng keledi — seziming selt etpeytin sergeldeng kýy keshesin, әiteuir, basynan kene shaqqan adamday men-zen, óz aldyna laghyp, búiyghy tartqan bireuler.

Japalaqtap jaughan qardan qorghalap ýiinde otyra berse de bolushy edi, oghan dәti shydamady bilem. Esikten shygha deldiyip kókke qaraghan Núrjan, tizeden asqan qardy ombylap, kensege qaray túnghysh ret iz saldy. Ózinen basqanyng bәri qyrylyp qalghanday bolyp sezilgen, sóitse sovhozdyng kensesi bos emes. Upray bastaghan ýsh-tórt adam karta oinap otyr eken. Quanyp qaldy.

— Hal qalay, bala?— dedi ezuindegi temekining sabaq jaghyn ýzip alyp, týkirip tastaghan bastyq.

— Dalada qar jauyp túr,— dedi Núrjan.

— Qar bes kýnnen beri jauyp túr.— Upray qolyndaghy qarghanyng mәtkesin bylgharysy jyltyraghan stoldyng ýstine perip qaldy.— Qane sen de bir kartandy ash,— dedi sodan son, qarsy aldyndaghy qara jigitke. Ol osy auyldyng aqshasyn esepteytin buhgalter edi.

— Minekeyiniz, baseke, bizdiki valet.

— Týsinikti. Ar jaghyn ashpay-aq qoy, jarqynym. Kóp bolsa taghy eki valeting bar shyghar. Bizdiki — ýsh dama. Trinka zanynda ýsh erkekti әrqashanda ýsh qatyn jenedi,— dep tozyghy jetken stoldyng ýstindegi aqshany sypyryp, qaltasyna saldy.— Jýr, bala, sende júmys bar.

Núrjan bólimshe mengerushisine erip qarsydaghy kabiynetke kirgen. Upray tórdegi menshikti ornyna nyghyzdana otyrdy da:— Ómirde de solay,— dedi.

— Týsinbedim,— dedi Núrjan qabyrghagha qatarlay tizgen may-may kir oryndyqtyng birine syqyrlata jayghasyp.

— Ýsh valetti ýsh dama әrqashanda, tipti ýide de jene beretinin aitamyn da.

— Onynyz ras.

— Ony qaydan bilesin? Áli qatyn alghan joqsyn.

— Sizderdi kórip te...

— Jә, sharuagha kóshelik,— dep, jigitting sózin ayaqtatpady.— Al, bala, jolgha jinal. Sen baratyn boldyn.— Temekisin tútatty da, shyrpysyn sóndirmesten shertip jibergen. Múnshama dәl bolar ma, qaghaz qoqym salatyn shelekting ishine sónbey týsip, lap etip jana bastady. Núrjan sóndirmekke túra úmtylyp edi:— Tiyme,— dedi Upray manghaz ýnmen.— Jana bersin.

— Órtenip ketermiz, agha.

— Órtenip ketsek arman ne... Kenirdekten jaughan qardyng ortasynan órt shyqsa, әlemge әigili janalyq bolmas pa edi... Sonymen...

— Sonymen, agha...

— Janyna taghy da eki jigitti tandap al da, erteng erte attanyp ket. Ózing qaldyryp ketken sybagha ghoy, endi ózing alyp kel.

— Ayyrtau menen basqa júrtty qabyldamay ma eken... Kýzding sylbyranynda tabanymnan tausylghanym da jeter, kelisimimdi bere almaymyn.

— Ol jaghyn biz... sizden súramaymyz da, shyraq... Davay, tiling men jaghyna sýiene bermey sapargha dayyndal. Óz traktoryna kóniling kónshimese, osy auyldaghy on DT-nyng kónilge jaqqanyn tandap al, pojalysta, qolynnan qaqpaymyz.— Búdan song ózi úzaq bulyghyp jóteldi.— Apyray, osy bir kóksaulyq itshe erip arylmady-au. Tamaghymdy jybyrlatady da túrady.

— May eritip ishiniz,— dedi Núrjan.

— Endeshe, sol jeneshenning eritip qoyghan mayy suyp qalar, men kettim, Joldaryng bolsyn.

Ornynan asygha túryp esikke bettey bergende, әlginde ghana kәpersiz otyrghan jas jigitting jan dausy shyqty:— Aghasy, ou, aghasy! Bir minut ayalday túrynyzshy!

Upray qol saghatyna shapshang qarady da:

— Taghy ne?— dep súrady sharshanqy ýnmen.— Ýzdik-sozdyq qylmay aitaryndy srazy ait, әkriy.

— Men barmaymyn,— Upray týsinbey qaldy ma:

— Qayda?— dedi.

— Ayyrtaugha shóp әkeluge... basqalardy jiberiniz. Jorghanyng arqasy qúrghamaydy dep, nemene osy qyms etse menen kóre qalasyzdar. Búl auyldaghy traktorist jalghyz meni be ekenmin, qazir ekining biri mine shabady.

— Onday bolsa, jaqsy.— Basyn ústap sәl oilanyp túrdy da asyqpay baryp „taghyna" otyrdy. Asa sabyrlylyqpen jan qaltasyna qol saldy, shylym alyp tútatty. Lapyldap janghan sirinke shiyin әri-beri aunatyp otyrdy da, әdetinshe shertip qaldy. Biraq osy rette búryshtaghy shelekke jetpey-aq sónip qalghan. Sodan song temekisin raqattana sordy, týtinin mýldem jútyp qoydy da, qaytara shygharmaghan qalpy stoldy alaqanymen salyp qalyp, aighaydy sala úshyp túrdy. Tek osy sәtte ghana apanday auzynan týtin búrq etip atyldy.

— Oibay-au, mynau ne degen myljyng edi-әi, әkriy... dýzge otyryp-otyryp, ayaqtamay ainyp túryp keter bәdik eken-au. Sen ekining bir emessin, shyraq. Sen... múqym audannyng manday aldy mehanizatorysyn, bilding be?!

— Bildim, aghasy, bildim. Biraq...

— Biraqty qoya túr, shyraq. Neni bildin?..

— Ayyrtaugha meni jibermeytininizdi. Óitkeni onday qauipti jerge „manday aldy" adamdy aidamaydy.

— Tfu, enendi... Ne degen kók my edin.— Ernindegi temekining sabaghyn tistep, ýzip aldy da týkirip tastady. Búl — bólimshe basqarushysynyng ashulanghandaghy әdeti edi. Manayynda aq jonqasy shyghyp jatqan papirostyng týkirindilerine qarap, Upraydyng bir kýnde neshe ret ashulanghanyn sanap alugha bolushy edi. Ala kólenkeleu bólmede ekeui de biraz ýnsiz, tym-tyrys otyryp qaldy. Ayaday terezeden syrtqa ýnilseniz, japalaqtap jaughan qardy ghana kóresiz. Basqa dýnie — qaran, anda-sanda qarsydaghy buhgalteriya bólmesinen auyl azamattarynyng әldenege mәz, qarqyldap kýlgeni estiledi. Nege ekeni belgisiz, Upray ayaq astynanjuasy qaldy. Núrjan osy kisining qyltqyp, qysqa kýnde qyryq ret ózgerer minezine tan.

— Agha,— dedi Núrjan qonyr dauyspen.— Siz bir nәrseni bayqaysyz ba? Mәselen, fizikada mynaday zang bar.— Upraydyng aldynan bir bet aq qaghaz jәne qyzyl qaryndash alyp jaza basta-dy.— Yaghny zattyng erkin týsu ýdeui onyng massasyna tipti de baylanysty emes. Mineki, formulasy. Qaranyz.

Gh-A

— Ony nesine aram ter bolyp aitasyn. Endi eluden asqanda oqu qonbaydy maghan. Mening ómir turaly óz formulam bar. Ol — adamnyng qyzmet istep ósui, tipti de onyng qabiletine baylanysty emes. Mine, formulasy.— Núrjan úsynghan qaghazgha ol da jazdy.— Yaghny upravlyayshiy teng — býkil auylgha...

U-A

Núrjan eriksiz kýlip jiberdi. Kýlip jiberdi de:— Demek, aghasy, sau jelip túrghan tehnikamen Ayyrtaudan pishen alyp kelu, tipti de traktoristerding „manday aldy" mehanizatorlyghyna baylanysty emes. Kez kelgenining qolynan keler sharua búl.

— Sen osy, kimnen tudyn, әkriy?

— Sizden emes, әriyne.

— Ony ózim de bilemin... Davay synar ezulemey jol qamyna kiris. Atang qazaqta „Kóp sóz — boq sóz" degen mәtel baryn bilesin.

— Atamyz qazaqta „Aqyl adamgha jas kezinde emes, qartayghanda kerek" degen sóz jәne bar.

— Atamyz qazaq tilimen oraq orghan el ghoy, aitsa — aitqan da shyghar.— Ornynan túryp ketuge ynghaylanyp edi.

— Ou, aghasy,— dep Núrjan qosa qimyldady.

— Ne boldy? Esine taghy bir formula týsti me?

— Eger bir dene ekinshi denege qanday kýshpen әser etse... Jә, qoyshy, bәribir úqpaysyz. Ayyrtaugha menen basqa bireudi jiberiniz.

— Sen de sonday keri kýshpen әser etip otyr ekensing ghoy! On jyldyq biliming bar, ózing auylgha esepshilikke de jaramay jýrsin. Al men bolsam halqymdy jiyrma jyldan beri bes-aq klass bilimmen basqaryp kelemin.

— Al siz,— dedi Núrjan jaybaraqat jauap berip,— Geron formulasyn, Niutonnyng býkil әlemdik tartylys zanyn, qos mekendiler klasyn, baqa-shayannyng ish qúrylysyn, Abay, Jambyl, Múhtarlardyng ómirbayan, ólen-shygharmalaryn, Urugvay, Paragvay degen elderding qay jerde ornalasqanyn, tipti jer sharynda neshe múhiyt, neshe qúrlyq baryn...

— Jetti, jetti...— dep eki qúlaghyn basty Upray.— Niuton degen shaldyng basyna alma qúlap, shoshyp oyanghanyn bilmeydi deysing be? Búrúndayda ýlken qyzym turady, aldynghy jyly baryp qaytqanmyn.

Núrjan ishegin basyp úzaq kýldi. Qar tynymsyz jauyp túr. Qarsy bólme — qarq-qarq kýlip jatyr.

Upray búdan song kýlkisin tyya almay otyrghan Núrjangha aqyl ýirete bastady.— Davay, sen, shyraq, kýlkini doghar, әkri. Zato, men sharuashylyqty bilemin, soghysqa baryp sendey saudayylardy qorghaghanymdy bilemin, qysqasy — sening Ayyrtaugha attanyp, kýzden qalghan shópti alyp kelerindi bilemin!

— Soghysta men de bolghanmyn, agha,— dedi Núrjan.

— Kepkeninning basy.

— IYә, ras aitamyn. Shekarada slujit ettim. Soghystan aiyrmashylyghy — atyspaghanymyz, atysugha jibermegenimiz ghana... Otandy oq atpay kýzetu, anau-mynau soghystan әldeqayda qiyn. Óitkeni jau kózge kórinip túrghan joq. Sizder sekildi „uralap", tiyse terekke, tiymese bútaqqa dep, teris qarap, kózdi júmyp oq jaudyra bergen joqpyz...

— Osy kýngi jastar nasharlap, túqymymyz azyp barady,— dep qolyn bir-aq siltedi Upray.

— Túqymnyng azuy sortyna baylanysty ghoy, agha...

Sózden tosyldy ma, әldebir nәrse oiyna týsti me, basqarushy terezeden tysqa kóz salyp, oilanyp otyryp qaldy. Qar tipti ýdey týsken sekildi. Adamdy jyndandyryp jiberetindey tynyshtyq ornap edi, onyng ózi úzaqqa barmady.

— IYә-ә, biz ne kórmedik,— dedi auyl aghasy tereng kýrsinip. Qara kólenkeleu bólmede qara tory jýzi odan әri qabaryp, týtigip otyrghanday.— Ne kórmedik. Endi mine, saudyng tamaghyn iship, aurudyng sózin sóilegen úrpaqpen úryssyp, jýz jylgha bir-aq qartayghanymyz. Ishkenderi — aldynda, ishpegenderi — artynda, kóilek — kók, tamaq — toq.

— Tausylmanyzshy, agha, men-aq barayyn.

— E, bәse,— dep qarq ete qaldy Upray.—"Abyroyly komsomol" dep audandyq gazetke beker jazbaghan eken. Alghashynda osy qiqar jigitting qay jeri abyroyly, dep nәumezdenip jýr edim, ol oiym beker bolyp shyqty.

— Odan da sol gazetinizding jazbay-aq qoyghany jaqsy edi. Mening familiyamdy jazyp, qyzdyng suretin basyp qúday úrypty.

— Men ózinning sureting shyghar-au degenmin. Osy kýni qyz ben jigitti aiyru qiyn bolyp ketti ghoy. Shashtary jelkesin jauyp, shalbar kiygen albastylar.— Bulyghyp kelgen jótelin tamaghyn kenep basty.

— Jeneshemning eritip qoyghan mayy suyp qalar, toq eterine kóshelik, agha. Sizge qoyar ýsh shartym bar.

— Ayt, aita ghoy, shyraq. Qasqaldaqtyng qany, adamnyng jany emes shyghar.— Ornynan túryp, Núrjannyng qasyna keldi.

— Birinshiden, kómekshilikke Amanjandy alamyn. Ol — óte senimdi de myqty jigit.

— Oi, qúday-ay,— Upray qarq etip kýlip jiberdi. Sodan song Núrjannyng arqasynan qaqty.— Áket, әket sol itayaq auyz soyqandy. Ishki jaqqa eptep qaldyryp ket ózin... sonynan izdep barar adam da joq.

— Joghalsang izder adamgha qay qaysymyz da zәrumiz-au, agha. Sonymen, ekinshi kómekshilikke — Baqytjan shydas berer. Terisi qalyn, tolyq jigit, aryq-túraq bizderge jylu berip jýrer.

Ne der eken dep basqarushynyng betine qarayyn dep edi, ol terezege búrylyp, myqynyn tayana oilanyp túr eken. Birazgha deyin jauap bolmady.

— Kimdi deysin?— dep qayta súrady sol teris qaraghan qalpy.

— Baqytjandy.— Qyshyghan jerine tiygenin Núrjan da bildi. Qasaqana qattyraq aitty.

— Ol jigitting ózi qalay eken, sharuagha qyry joq, bos belbeu, orasholaq emes pe... Mynaday jauapkershiligi ýlken, qiyn sapargha jarar ma eken?..

— Ayyrtaudan shóp әkelu Sandybadtyng jetinshi sapary emes shyghar.

— Shyraghym, Sandybadtyng sandalbayynan myng ese auyr sapar búl. Jigitting jigiti ghana tótep bere alar. Onyng ýstine biyl qys qatty, qar qalyn. „Qar qyzy..." degen bәle oyanyp ketipti dep jýr ghoy. Ne qút, ne jút...

— Ol jaghyn men bilmeydi ekenmin.

— Bilmegening jaqsy, bәribir osy kýngi jastar senbeydi.

— E-e, esime jana týsti... Qar qyzy turaly anyzdy aitasyz ghoy. Kýzde Ayyrtaugha barghanda estigenmin. Ras bolsa ghoy, shirkin... Núrjan búl sózdi ah úryp armanmen tolqyp aitty.

— Ras bolsa, sol qyzgha ýileneyin dep pe edin? Jә, byljyraqty qoyalyq, ýshinshi shartyndy ait, shyraq.

— Ýshinshiden, aghasy, ýstinizdegi tonynyzdy basynyzdaghy qúndyz qúlaqshyndy, ayaghynyzdaghy aq pimany prokatqa bere túrasyz. Aman-esen qaytyp oralsam, ózinizge qaytaramyn...

Upray kenk etip kýldi. Kýldi de:— Mýmkin ishtәnim men ish kóilegimdi qosa alarsyn...— dep mysqyldaghan.— Rasynda da, Qar qyzyn aittyrugha baratynday-aq, ýlde men býldege oranbaq-au.

— Ýlde men býldege, aghasy, tek qana bastyqtar oransyn degen zang qúryghaly alpys jyl boldy. Al ish kiyimderiniz maghan kendik jasaydy.

— Endeshe, barlyghy da kendeu...

Osy kezde esik synsyp ashyldy da, Baqytjan syghalady. Jyp etip qayta jaba berip edi, ary-beri tenselip jýrgen Upray:

— Beri kel, ei,— del dauystap shaqyrdy. Birin-biri iytere tabaldyryqtan attaghay Baqytjan men Amanjan, esik kózinde qaltiyp túryp qalyp edi.— Tórge shyghyndar, úzyndy-qysqaly qoqiqazdar,— dep әzildegen boldy Upray. Ekeui birdey adymdap kelip, Núrjannyng janyna jayghasty.

— Ýiinizge barsaq qoy, dәl osylay qúrmettemes ediniz,— dedi Amanjan әdettegi shataqqa qúmar mort minezine basyp. Onyng sózin bólimshe basshysy mýldem estimegen.

— Mәsele bylay, jigitter,— dep tóteden bastap edi, Baqytjan da tynysh otyrmay, bir qysyr sózdi byqsyta jóneldi.

— Aghasy, jana siz bizdi qoqiqaz dep oskarbit ettiniz, onday qús baryn qaydan bilesiz. Aytalyq, mektepte biologiya, zoologiyadan menen artyq biletin bir oqushy bolmaushy edi. Áli esimde...

— Esteligindi tezdetip ait, kýn suyq,— dedi Amanjan.

— ... Áli esimde, altynshy klasta oqyp jýrgenimde „kóshpeli shegirtke", „kókqasqa shegirtke" degen eki súraq keldi. Shegirtke, — dedi Upraygha bajyraya qarap,— óte meshkey bolady, agha.

— Senen de me?— dedi Amanjan tek otyrmay.

— Sózdi bólme, búl saghan qatysty mәsele emes. Aytalyq, bir úrghashy shegirtkening úrpaghy ózderining damu merziminde 300 kilogramnan artyq jas ósimdikterdi jeydi eken. Shegirtke, joldas upravlyayshiy, jem talghamaytyn ziyankes...

— Sonda qalay?— Upray alaqanyn jaya súrady. Ghajap, ne ashulanbady, ne úryspady, qúrdasymey qaljyndasyp otyrghanday jaybaraqat ta myqty jauap qaytardy.— Sender qoqy qaz, men — shegirtke bolghanym ba? Sol sen aitqan altynshy klasta mening úlym da oqidy. Kitapty ýnemi dauystap oqityn, sodan estip edim, qoqiqazdar tamaqtanghan kezde jiyi-jii qarqyldaghan túrpayy ýn shygharady degendi...

— Bir de — noli, agha, sizding paydanyzgha,— dedi Amanjan.

— Jә, jigitger, oinasaq ta biraz jerge bardyq,— dedi Upray,— mәsele bylay...

— Myqtylarym sóz aitsa, bas iyzeymin shybyndap...

— Qantardyng qaqaghan suyghynda shybyndamay, sózge qonaq ber,— dep Baqytjangha jekip tastady. Anau qaytyp jaghalaspady.

— Mәsele bylay...

— Agha,— dedi baghanadan beri lәm demey otyrghan Núrjan.— Sapar mәselesin ózimiz-aq retteyik. Tek, jyly kiyim jaghyn qaytemiz.

— Sen de bir qadalghan jerinnen qan alatyn bәle ekensin. Jәrәidi, mening pimamdy al.

Upray әngime tamam degendey ornynan túrdy. Shapshang qimyldap esikke bettedi de, sonynan ilese shyghyp kele jatqan ýsh jigitke jalt búryldy.

— Men senderdi ayaymyn, shyraqtarym. Búl sapar — óte qauipti ekenin de bilemin, amalym qaysy,— dep alaqanyn jaya sharasyzdyq qalyp tanytty.— Sovhozdyng maly qyrylyp jatyr. Tis shúqityn shóp joq. Ýsh jyl qatarynan bolghan qúrghaqshylyq esimizdi shygharyp jiberdi. Eger dәl osylay taghy bir jyl kәrin tikse syrty týk, ishi boq hayuan qalmas. Onday jaghdayda bizding jer basyp jýruimiz ekitalay.

Barlyghy dabyrlasa tysqa shyqqanda qardyng baghanaghydan ary ýdegenin bayqady. Qalyng jaughan kezinde tónirek qara qúryqtana tútasyp, kórinbey ketedi eken. Áp-sәtte-aq qarayghan nәrseni aq kiyizge orap tastaydy. Dәl qazir jer betinde qara týr joq, múqymy — appaq. Sol appaq laysannyng ishine engen kisi de tabighattyng әzirgi boyauyna kóshe jóneldi. Alghashqy qar japalaghy Núrjannyng úzyn kirpigine kelip qona qalyp edi, erigen joq, kirpigi qimyldaghan sayyn, qosa shoshandap kóbelekshe jabysyp túr.

Dýnie jym-jyrt. Qar qylghytyp qoyghanday.

— „Qar qyzyn" kórsender sәlem aityndar, ýsh jyl kenezemdi keptirip, qansytqany da jeter. Bir shalgha ókpeleymin dep, múqym eldi qyryp almasyn,— dedi bólimshe basqarushysy oiyn-shyny aralas. Qúndyz bórkin basynan júlyp aldy da, jambasyna qaghyp-qaghyp, qaryn týsirip qayta kiydi.

— „Qar qyzy" degen qissany qaydan shygharyp jýrsinder osy. Onday ertekke qazir bala da senbeydi. Áyda, ne túrys, kettik,— dedi Amanjan tyqyrshyp.

— Agha, sizding ýiden orazamyzdy ashyp shyqpaymyz ba?— dedi Baqytjan.— Qauipti tapsyrmamen attanyp baramyz, mýmkin, búl aqyrghy dәmimiz shyghar...

— Qaydaghyny ottama!— dedi Upray.

— Osy kýngi jastar búzylghan...— dedi Núrjan mysqyldap.— Al, sau bolynyz, agha. Endi kóre almaspyz sizdi. Tanerteng erte jýremiz ghoy.

— Sau bolyndar. Degenmen aqyl tapqan sender me deymin. Kóringenmen kenirdektesip abalasyp auylda jýrgenshe, aidalada oihoy dýnie keship, jandaryng tynyshtalady. Mening kýnim bolsa mynau, topalandardyng tútqyny bolyp, ólgenshe týspes qamytty moynyma ilip jýrgenim... Keyde eki qolymdy tóbeme qoyyp, basym aughan jaqqa laghyp ketkim keledi... Áy, qoyshy, bireuding múnyn bireu tyndaghan zaman ba?..

Upray qolyn jalghyz-aq siltedi de, jalt búrylyp jýre berdi. Jigitter an-tan. Qapalaqtap jaughan qardyng astynda sýmireyip túryp qalghan.

— Ómirde osynday da adamdar bar,— dedi Núrjan, eki jaghasy men ónirindegi úlpany qaghyp.— Qay sózine senerindi, qay minezine kónerindi bilmey dal bolasyn.

— Ekeuine de sen, ekeuine de senbe,— dep júmbaqtady Baqytjan.

— Al, ne túrys,— dedi shydamsyz Amanjan.— Bizding ýige kettik.

Shyrmauyq salyp ashytqan bal syra bar...

— Áueli jol qamyna kiriseyik,— dep edi Núrjan.

— Oghan kirisetin týk te joq. Traktorgha ot aldyramyz da, qaydasyng Qar qyzy dep anyratyp qoyamyz. Áyda, jýrinder,— Eki jigitting eki jeninen ústap dyryldata jóneldi.

Olardan basqa qybyr etken jan joq edi dalada. Ánsheyinde, yrbyndap, arsyldap ayaqqa oralghy bolar iyt-ekesh itke deyin iyne jútyp, qyrylyp qalghanday, Qarqyldap úshar qarabayyr qarghalar da jym-jylas. Tek qana qar — aspanda, jerde. Sol qar múhitynyng ortasynda qalqang qaghyp, ala jónelgen ýsh jigit Amanjannyng qos bólmeli aghash ýilerine jaqyndaghanda, aldarynan atty adam jolyqty. Sauyrynan qarly su sorghalaghap attyng aq, qara, qúlasyn ajyratu qiyn, qystap jibergen qatty jýristen eki býiiri solyqtap, tanauy pyr-pyr etedi. Er ýstindegi erkek taralghy baugha ayaghyn shirene tirep:

— Upraydy kórdinder me?— dedi.

— Osy jana ghana ýiine ketti,— dedi Núrjan.— Asyghyssyz ghoy.

— Ákenning auzyn... Asyqpaghanda qaytem... Mal qyrylyp jatyr,— dedi týtigip.

— Kimning әkesin auyzgha úrasyz?— dep qyrsyqtana súrady Amanjan.

— Barlyghynyng da... Osydan ýsh kýn búryn qar iyterip, qoygha tebin arshyp beruge bir traktor jiberem dep edi, әli joq. Jana ýiine barsam, traktordy qarmen kómip, balalargha syrghanaq jasap beripti de, shalqasynan týsip, auzynan su aghyp mas bolyp jatyr.

— Oi, odan shyghady,— dedi Baqytjan.— Bәse, ózi de, DT-sy da joq bolyp ketip edi.

— Al endi bar ýmit senderde,— dedi Qoyshy jalbaryna qarap.— Sender jýrinder. Aqysyn qaltamnan da tóleymin, nәret te japtyrayyn. Ákesining auzyn... elu sharshy shaqyrym jerding tebinin arshyp berdi dep, qol qoymasam, atymdy basqa qoyyndar.

— Bizdi Ayyrtaugha pishen әkeluge jiberip qoydy, agha. Áytpese keliser edik.— Núrjan sypayylap jauap berip edi, anau qamshysyn bir-aq siltedi de, buy búrqyraghan atyn eki ókpeden tebinip qaldy.

— Oi, qúday-ay, sendermen qysyr әngime qúryp túrghanda bes-alty toqty ólip qaldy-au. Upraydyng ózine malyn sanap berip, basym aughan jaqqa laghyp ketpesem...

Qúiyn-peren shapqylay jóneldi. Artynda búrqyrap qar borany qaldy. „Múnyng da basy aughan jaqqa laghyp ketu oiy bar, erikterine salsa, búl auylda bir týiir adam qalghysy joq,— dep oilady Núrjan.— Sonda qayda barady?"

Qar tolastar emes... Ýnsizdikti de osy qardan ýirenu kerek shyghar...

Amanjannyng sheshesi dýnie jýzindegi túiyq әiel edi. Kóshede kezdesse, joq bolmasa ýiine kir nemese ýiine kelip sәlem bergenin, sәlem alghanyn eshkim estigen emes. Erin úshyn bolar-bolmas jybyrlatatyn da, kózining astymen aqyryn ghana qarar edi. Tipti ol kisining jýris, túrysy eptep qorqynyshtylau da bolyp kórinetin. Kórshi-qolanmen de onsha aralasy joq, ózimen-ózi bolyp, erteden qara keshke deyin qolynan toqymasy týspeytin. Býkil auyl-aymaq shúlyq, qolghap, jeyde, shәli toqytyp tynym bermeytin. Ómirde kisining kónilin qaldyrap kórmegen ol ýy sharuasyna da qaramay, elding isimen shúghyldanyp otyrushy edi. Osy tym-tym aq peyildiligi ýshin úly — Amanjan talay ret úrysty da, ókpeledi de, bәribir qol qusyryp qarap otyru qayda. Osynday, japadan-jalghyz toqyma toqyghan onasha sәtinde, әldebir әdemi de múnly әuendi ynyldap, auyr oigha beriler edi. Qolyndaghy jipke kózining jasy syrt-syrt tamyp, qay-qaydaghysy esine týser edi.

Amanjannyng anasy búl elding qyzy emes. Ayyrtau jaqtan jer auyp kelipti. Sondyqtan da ol әielding ótkeni jayly, búl auylda eshkim de ashyp aityp bere almas. Al ózi kýni býginge deyin ómir-tarihy turaly júmghan auzyn ashqan emes.

Úly Amanjannyng kimge tartyp tughanyn jan adam bilmeydi. Ishkeri jaqtan jalanash qoynyna, kenguruding balasynday salyp әkelgen qyzyl shaqa úl, býginde tepse temir ýzetin zingittey azamat bolyp ósti. Biraq sheshesining keng peyilin bermegen, tym-tym qatal, basbúzar tentek. Familiyasy da sheshesining әkesine jazylghan. Amanjan es bilgennen beri anasyna jalghyz-aq súraq qoyghan:— Ákem qayda?— Sheshesining jauaby da qysqa bolghan-dy:— Soghysta ólgen...

Soghys degen talay dýniyening astan-kestenin shygharyp qana qoymap edi. Soghys — talay qulyq pen súmdyqty tas-talqan etti. Elding tәubasyn esine týsirdi. Soghys sandaghan kýnәny tudyrdy, sandaghan kýnәny aqtady da. Áytpese 1946 jyly tughan Amanjannyng әkesi qalay ghana soghys jyldarynda ólip qalady. Osynday soghys tudyrghan әri tudyrmaghan, biraq soghysqa siltegen qisynsyzdar el ishinde kóp-aq edi... Sonyng bir qúrbany, osy syryqtay úzyn boyly, ala kózdi Amanjan-tyn.

Esikten ýsti-basyn qaghyna, jótelip kirgen jigitterding esendesuin bir búryshta, tulaq ýstinde jýn týtip otyrghan Ýndemes sheshey (el solay atap ketken) ernin jybyrlatyp qana aldy da, qaytyp til qatqan joq.

— Ol kisige alandamandar,— dedi Amanjan peshting iyghyndaghy aghash kýbini eppen alyp túryp.— Ol da bir — qara tas ta bir.

Onyng búl qatty sózi Núrjandy tiksindirip tastady. Anasy turaly anayy sóz aitu, kórgensizdik qana emes, asa túrpayylyq edi. Biraq Ýndemes sheshey úlyna qarady da, lәm dep tis jarghan joq.

Ýsheui dóngelek jozyny qoghamday otyryp, shyrmauyq iyisi múryndy jarghan sary syrany biraz ensere iship tastady.

— Raqat eken,— dedi auzyn jenimen sýrtken Baqytjan.— Sarayym sayrap qoya berdi. Jolgha azdap ala shyqsa qaytedi ózin...

— Qatqanynnyng basy, qatyp qalmay ma,— dedi Amanjan.

— Shynyn aitqanda, sol bir it ólgen jerge barghym kelmeydi,— dedi Baqytjan.— On jyl birge oqyp, birge ósken senderdi qimadym.

— Mening de zauqym joq,— dedi Amanjan.— Kýzde sen boldyng ghoy, qanday jer eken. Eli sarang degeni ras pa?

— Ras,— dedi Núrjan.— Kýzde ýsip-jyghylyp aulymyzdy әreng tapqanymyz. Endi sheginetin jer joq. Uәdemizdi berip qoydyq.

— Myna salqyn syrang basyma shygha bastady,— dedi Baqytjan.

— Al, raqmet, qaytayyq,— dep Núrjan ornynan túrdy.— Jolgha dayyndalu kerek. Bilgendey-aq tәteme monsha jaghyp qoy dep edim.

— Dayyn bolghanda habarlarsyn, bәrimiz de úly sapargha tazaryp shyghalyq,— dedi Amanjan.

Jigitterding shyghyp bara jatyp „sau bolynyz" degen sózin jýn týtken әiel estimegendey, jauap bermedi.

Núrjannyng sheshesi — jastay jesir qalghan adam. Bir úl, bir qyzy bar. Ekeui bir-birine mýldem úqsamaydy. Núrjan qara tory búira shash ta, qaryndasy kógildir kózdi shiykili sary. Onyng syryn, osy auyldaghy sypsynqaylar san-saqqa jýgirtedi. Bala kezinde Núrjan talay mazaqqa úshyrap ashulandy da. Birde „Ayghay apasynan" (júrt osylay ataytyn): „Mening әkem qayda?"— dep súrady.

— Soghysta ólgen,— dep aighaydy sala jauap berdi. Myng da toghyz jýz qyryq altynshy jyly dýniyege kelgen Núrjan „soghysta sheyit" bolghan qayran „әkesin" sodan qaytyp izdegendi qoyghan. Bәrine de soghysta ólgender emes, soghystan aman kelgender „kinәli" ekenin, keyinirek sezdi ghoy.

Al Baqytjannyng maydannan qara qaghaz kelgen әkesi osy auylda tiri jýr degen laqap sóz bar. Kim bilsin? Bәrine de qu soghys kinәli...

„Ayghay apasy" monsha jaghyp qoyghan eken.— Qayda jýrsing qanghyryp,— dep dýrse qoya berdi.

— Týu, estip túrmyn ghoy, osynsha nege aighaylaysyz,— dedi Núrjan sheshesine keyip.

— Ólgening qúrghyr, aspan qargha ainalyp ketti ghoy deymin; bas aldyrmady ghoy. Álgi qaryndasyng sabaghyna әreng ketti qonyshynan qar saulap. Taza kiyimderindi dayyndap qoydym...

— Amanjan men Baqytjandy shaqyra salsaq...

— Nemene, sheshelerining ayaghyna jara shyqqan ba eken, jaghyp bersin monshasyn. Ói, anau „ýndemes shesheydin" boyynda jany bar demesen, tanertennen keshke deyin astyna jiberip qoyghan baladay bajyrayyp otyrghany. Úly jyndanyp ketpey qalay jýr.

Anasynyng ala qúiyn minezine әbden syralghy bolghan úly úlpa qardy ombylap jýgire jóneldi.

Qar tolastar emes. Aspan joq. Qaptaghan qar-shybyndar ghana.

Osynday qalyng qar jaughan kýni bizding ýsh jigitimiz aghashtan qiyp salghan monshada raqattana juynyp, birining arqasyn biri ysyp, әngimelesip otyrdy. Qoldarynda qayynnyng bútaghynan jasalghan sypyrtqy, kýiip-janghan tasqa bir baqyr suyq sudy shashyp qalady da, lap etip kóterilgen ystyqqa shydamay yrsyldap, sabana jóneledi. Ishterindegi ókpesi óshpey, jýregi kýimey sabana beretin — Amanjan bolyp shyqty. Ana ekeui „oybay túnshyghyp óldim"— dep esikke qaray túra bezdi. Al Amanjan bolsa qara tasqa ayaq-ayaq su shashyp ózin-ózi sartyldatyp úrady-ay. Esikti daldalay ashyp, bastaryn tabaldyryqqa itshe jastap, taza aua jútqan Núrjan men Baqytjan qúrlyqta qalghan balyqtay solyqtaydy.

— Áken... Janúzaq aghasyna tartqan,— dedi Baqytjan.— Qolyna qolghap kiyip alyp sabanushy edi. Ol monshagha týsken kýni úly-jingir shapqyn bolatyn. Bir týskende — bes saghat týser edi tas monshagha... Otyz bes ret susyn aldyryp ishetin. Jәkenning on balasy monsha men ýii eki ortasynda susyn tasyp, ala shapqyn bolyp jýrer edi...

— Byljyramay jatyndar,— dedi Amanjan yrs-yrs etip.— Jalanash denelerine ystyq su shashyp jeberemin.

— Senen onday erlikti kýtuge.bolady,— dedi Núrjan betin suyq sumen shayyp.— Al qyshuyng qansa esikti ashayyn.

— Túra túr kishkene,— dedi arqasyn qayynnyng býrimen osqylaghan Amanjan. Óne boyy bileu-bileu qyzaryp qalghan eken. Qolqany qapqan qansyq iyis, ystyq bumen jaghalasa dalagha qashyp shyghady. Aghashtan órgen alasa monsha ór Altay elining ermegi sekildi edi. Taza jýruine ghana emes, suyq tiyip tymauratsa da osy tas monshanyng tabyna jýgiretin. Aynala tolghan aghash, kesip-kesip tasy qyzarghansha órtep jaghatyn. Shelek-shelek su tasyp, taspeshting ýstindegi tayqazangha qúiyp ysytatyn. Keyde ýlken kisiler osy su sarqyldap qaynaugha ainalghan qazangha — arsha tastap, juynghanda sudan qosh iyis shyghyp túrushy edi. Jaryqtyq, arsha atty qasiyetti ósimdik adamnyng densaulyghyna da paydaly desedi. Týshkirip, pysqyrsa boldy quraghan arshany ýgip-ýgip gazetke orap, temeki qylyp tartqan Janúzaqqa júrt beker kýledi de...

— Ua, raqatqa bir battym-au,— dep, biyik sәkiden qarghyp jerge týsken Amanjan beti-qolyn bosagha jaqta qúiyly túrghan suyq sumen juyp, tyrayyp-tyrayyp, salqyn auamen tynystap jatqan joldastarynyng qasyna jayghasty:— Jigitter, keshke kinogha barayyq,— dedi Baqytjannyng jalanash qúiryghynan shapalaqpen salyp qalyp. Su-su alaqan bolbyrap jipsip jatqan deneni ondyrmay ysyp jiberdi bilem, bes sausaqtyng tarbighan qyp-qyzyl tanbasy qaldy. Anau, oibaylap atyp túrdy.

— Oi, әken... jyndanyp ketting be, әkri. Amanjan qarq-qarq kýldi.— Neshaua, ókpelemey-aq qoy. Keshke kinogha kirgizemin.

Darday jigit bolsa da “kinogha kirgizemin” degen sózge mәz bolyp, qúiryghyn sipalaghan kýii qayta jatty. Osy ýsh jigit te bir kýn qalmay dedektep júmys isteytin. Upray men brigadir qayda júmsasa sonda bezektep elpektep otyrsa da, ailyq tabystary alpys-jetpis somnan asqan emes. Aspaytyn sebebi, qúrghaqshylyq ýsh jyl qatarynan bolyp, jemshóp tapshylyq jasauy. Bir aiyr shópting ózindik qúny bir somgha deyin bardy. Jazy ystyq, qysy qatal boldy. Topyrlap mal qyryldy. Sonau osydan myng shaqyrym shalghaydaghy tyng iygerilgen daladan arqalaghanday bolyp saban tasyldy. Ózgelerden góri qayta osy ýsheui tabysty edi. Bes jyl qatarynan tek qana shyghynda otyrghan sovhozdyng keybir mýsheleri әnsheyin bostan-bos, beker istep jýrer edi júmysty. Aydyng ayaghynda:— „Beresi bolyp qalyppyn, әkriy",— dep, temeki alu ýshin әieline alaqanyn jayyp, balanyng aqshasyn súraytyn. Ókimet songhy kezde әr balanyng basyna posobiyeni kóbeytip jaqsy boldy. Ásirese er-azamattar jaghy riza. „Shamang kelse taba ber",— deydi, әielderine. Selisovetten bolmasa, sovhozdan qayyr joq, taba ber..." Al, obaly qane, auyl әielderi shamasynsha-aq bosanyp jatyr. Ár ýide 7-8 bala bar.

Ýsh jigit buy búrqyraghan monshadan shyqty. Qar әli jauyp túr. Keshke klubtyng aldynda kezdespek bolyp, ýidi-ýiine tarady.

Qar japalaqtap jauyp túr. Tolastar emes. Eger taghy da dәl osy qarqynmen bir tәulik jauatyn bolsa, sóz joq, jút bolatyn synayy bar.

Klubtyng manayynda esik-terezeden syghalap, qar ombylap jýrgen biren-saran balalar bolmasa, eresekter jaghy az kórinedi. Klubtyng dәl mandayynda jarqyraghan jetim sham jaryghynan qardyng saulap, ainalyp úshyp jaughany anyq kórinedi de, bylayghy qoy qaranghylyqqa úlasqan jaghynan eshtene anghara almaysyn. Ghayyp bolghan aspangha qarasang ghana, betindi jybyrlata qytyqtaghan qar qiyndylaryn sezesin. Klub manyndaghy bes tiyndary bolmay, kinogha kire almay qalghan balalar, qar kóbelekterin tilimen aulap mәz bolady.

Núrjan esikten qarap edi, eki joldasy taqtay oryndyqta qayqayyp otyr eken, múny kórgen son:— Kire ber, belet alyp qoyghanbyz,— dedi. Klubtyng ishinde ýlkender jaghynan tym az, ómir baqy kinodan qalmaytyn Janúzaq pen Qayyrly ústa ghana tongha oranyp, qanatqa sýiene qiqayyp jatyr. Sahnanyng aldynda birining bórkin biri laqtyryp, moyyndaryna qar salyp, shulaghan on shaqty bala bar.

— Ei, shie bóriler, shulamandar!— dep, Janúzaq qoqilanghan bolyp edi, eshqaysysy pshtu demedi de. Klub ishi salqyn. Esikten bir qúshaq suyq ertip osy auyldyng eki-ýsh múghalim qyzy kirdi. Institut bitirip, odan keyin eki-ýsh jyl júmys istep ýlgergen qyzdar ýsh

jigitten de eresekteu edi, olardy pәlendey mәn berip qyzyqtay qoyghan joq. Qonyr týbit shәlilerine jabysqan qardy qaghyp, bosagha tústa az-kem ayaldady da, Núrjandardyng aldyndaghy oryndyqqa kelip qonaqtady. Amanjan jybyrshyp tynysh otyrmay:

— Sәlemetsizder me, apaylar,— dedi. Ishindegi úzyn boylysy:

— Esenbisin, ba-u-y-r-ym,— dep nygharlay jauaptasty. Búdan ary әngime bolghan joq. Segiz eresek, on balagha arnalghan Indiya kinosy bastalyp ketti...

Terezening qyrauy erip, tesik jasaldy. Týimedey ghana arshylghan әinekten jalghyz kóz syghalady. Áke-sheshesi aqsha bermegen balanyng qashanghy әdeti osy, qysy-jazy terezege jabysyp, talasyp-tarmasa syghalap túrghany. Búl uaqigha ýsh jigitting basynan da talay ótken. Amanjan әlgi tanaday tesikti qúlaqshynymen jauyp, balanyng it jynyna tiyip edi, Núrjan úrsyp tastady:

— Ózing syghalaghan tesik edi ghoy, qoysanshy,— dedi.

— Ei, ústazdar,— dedi Amanjan úzyntúra qyzdyng arqasynan týrtip.— Oqushylaryna bes tiyn bersendershi, obal ghoy.— Múghalim-qyzdar sóz talastyrmady. Búl jigitpen daulasyp bereke tappasyn bilushi edi, lәm degen joq.

Syrtta alpys jyldan beri jaumaghan qar tópelep túr.

Osy kýni Núrjan úiqtay almady. Ary aunap, beri aunap, tipti, jambasy talghanday bolghan son, sholaq tonyn jamylyp tysqa shyghyp edi, qar tolas tapqanyn sezdi. Qaranghyda bilinbedi de, aspangha qarap, betin tosty, qar úshqyny tiymegen song ghana:— Sap bolghan eken,— dep shaldarsha óz-ózinen kýbirledi. Qaytyp kelgen song da, kózi iline qoyghan joq. Qaydaghy-jaydaghy esine týsip basy mynghy-dynghy boldy. Tórgi bólmeden kәpersiz úiqtaghan sheshesi men qaryndasynyng pysyldaghany estiledi. Bóten dybys joq, talyqsyghan tynyshtyq. Ne zamatta baryp kirpigi aiqasqanday bolyp edi, esik syqyrlap ashylyp, ýige appaq kebini bar qyz kirgendey... Tas qaranghy bólmening ishi jap-jaryq bolyp ketti. Bosaghagha sýienip ýndemey túrghan qyzdyng kózi shyraq bolyp janady. Nege ekeni belgisiz, Núrjan qoryqqan joq. Óni me, týsi me ajyrata almay del-sal jatty. Qimyldayyn dep әrekettenip edi, tyrp ete almady, til qatpaq bolyp edi, jaghy ashylsashy... Aq ter, qara terge týsip terledi. Tәnirim-au, tipti oyau-aq jatqan sekildi. Áne, qyz túr appaq bolyp, mine qúlaghyna sheshesi men qaryndasynyng pysyldap úiqtaghany estildi... Ghajap! „Áy"— dedi, ýnin shyghara almady. Endi ne isteu kerek? Bәlkim, Qar qyzy dep kókip jýrgenderi osy shyghar. Jýregi tulap, alqymyna kepteldi. Ne isteu kerek? „Áy”— ýni shyqpady. Qos janary shyraq bolyp janghan qyz әli túr bosaghagha múnaya sýienip.

Óldim-au degende qyzdyng sybyrlaghany estilgendey boldy. „Nú-r-j-a-n... sen ket búl auyldan, mýldem ket, mәngilikke ket... búl jerde adamdar kóbeyip barady... saghan erkindik joq... Erkin ómir joq... Kenistikke ket... er mening sonymnan... er".

Óldim-au degende kózin ashyp edi, qap-qaranghy týn ghana melshiyip túr. Esh nәrse joq. „Uh"— dep demin әreng alyp, alaqanymen mandayyndaghy pyrshyghan terdi sýrtti. Biraq daladan sonshalyqty múnly, sonshalyqty ayanyshty synsy salghan qyz әni talyp estiledi.

Áldeqaydan, alystan qar-qyzynyng bozdap salghan әni estiledi.

 

* * *

 

Aynala appaq qar: aq týtek boran, sendey sirestirip qasattap tastaghan aqsireu kireuke: qarasang kóz qaryqtyratyn shanqan bel-belester әldeqayda... Alysqa birin-biri qua jarysady; erbeng eter tirshiliksiz salqyn bedireygen qarly adyrlar úly ómir shuylynan beyhabar — aiqara jamylghan aqshaghy kórpesin búiyghy býrkenedi; tabighattyng kýni kesheler ghana mazdaghan tirshiligine meken-jay bolghan jazira jotalar ólim tynyshtyghyna boy aldyrghan da, dýniyening bar qyzyghynan әbden jalyqqan qúmarpaz adamnyn, jalqy sәt talyqsyp keterin eske salghanday bolady; kýn talasa shyqqanda osyna qayghy jútyp, qar tútqynda jatqan beykýnә ayazdy aimap myn-million kýmis úshqyndaryn sәulelendirip, toghyz qabat torqa astynda qaltyraghan Jer-Ananyng erteng tuar bazarly shaghynyng ýmit otynday jarqyraytyn; býgin aspandy sanylausyz tútastyra jauyp túrghan qarly jota-qyrattardyng osy súlulyghyn qyzghanghanday, tartyp alyp talaq tastapty; kókjiyek joq: aspan da, baytaq ónir de aq súr; jer joq, bir ónkey boy suytyp, jýrek múzdatar súmpayy qar; eriksiz jalyqtyrady, eriksiz jalghyzsyratady, jýz jylgha bir-aq qartaytyp ketkendey qajytady; qúlazyghan osyna bir týske, bir minezge qarap túryp, kónilindi ayanyshtyng ayazy buyp, botaday. bozdap jylaghyn. keledi; botaday bozdap jylap túryp, jaratylystyng osynshalyq qatygezdigine nalyghanday әlemdegi býkil jaqsylyq pen jamandyq ataulydan bezinesin, aqsha qardyng ortasynda mendey qarayyp túrghan jalghyz traktor — appaq dastarqannyng ýstinde jorghalaghan qonyzday-aq qauqarsyz, beyshara.

Auyldan shyqqandaryna eki kýn, barar jeri sonau kóringen aq taudyng ar jaq etegi — onda auyldyng ala jazday dayyndaghan pisheni bar; sony tiyep qaytugha barady; olar ýsheu: Núrjan jәne Amanjan men Baqytjan.

Qar múhitty qaq jara arqyrap kele jatqan traktordy Núrjan jýrgizip otyr; astynan ayazdy kýngi kók temirding yzghary ótedi; sholaq qara tonynyng jaghasyna moynyn tygha týsip, әlgi kórinisten kózin almay telmirip keledi: ol qaraytyn basqa esh nәrse joq — ainala appaq; tipti bәri ýnsiz, qasat qardy qaq jaryp, bir qarqynmen bir baghytta keledi; dostarynyng ne oilaghanyn bilmeydi Núrjan, әiteuir, bozarghan jýzderi múngha layyq, ózgeshe kóndim, ózgeshe juas, qaytpaytyn sapargha attanghanday ayanyshty halde; al ózi bolsa mynau úshy-qiyrsyz, enku-enku qarly adyrlardyng ýstindegi qybyrlap tynysh tappaytyn ómir jayly, suyq qysyp ybyrsyp qor bolar jer jayly, kózden de, kónilden de shettey bastaghan múnsyz-qamsyz balalyghy jayly oilaytyn shyghar; nege ekenin bilmeydi; osy qu mekiyen aidalada japadan-jalghyz qalyp qoyghysy; qalyp qoyyp anau appaq kebin qardyng ýstine aqpen tabandaghan qara pimanyng izin tastap, mәngi tymyq, mәngi suyq sheksizdikke, aldynghy kýni belgisiz bozang jolgha shyqqysy keledi; meyli jalghyzsyrasyn, meyli qar basyp ýsip ólsin, meyli azynaghan qysqy ónirding ash qasqyry jep ketsin — oiyna alghan del-sal, úiqyly-oyau qatal da qayyrymsyz sapargha attansam deydi; óitkeni sol bir belgisiz de sheksiz kenistikke qar qyzy shaqyrghan.

Alpamsa taugha órlep keledi, aq shaghyldar tausylar emes, kýn týnge oiysa bastady; aspan súmpayy búlttan azattana bastady; olar әli lәm demesten tomagha-túiyq bozaryp otyr; kózi oyau, kónilderi úiqyda; mýmkin, olar appaq qardyng ýstindegi kóktemgidey japyraghyn jayghan әli jas, әli armanshyl, әri kýnәsiz kók órim ýsh qayyng shyghar; qazirgi әrqaysysynyng jýreginen saghynyshtyn, ókinishting belgisiz, búdan búryn esh jerde, eshqashan aitylmaghan múnly da syrly әnining qaltyrap baryp, synsy aityluy — sol aqsha qardyng ýstindegi aq qayynnyng súp-suyq jel terbegende shyday almay jylauy shyghar; olar búl ghalamda traktor gýrilinen ózge jan jarylqar ýn estip, kóz suyrar qardan basqa eshtene kórip, boy múzdatar suyqtan basqa týkti de sezinip kele jatpaghany ras; ymyrt jabylghan sayyn osynyng bәrinen — appaq bolyp kósilgen kórinisting ózinen airyldy; endigi mezette búlttan tazarghan aspan júldyz tanalaryn taghynyp, sylana bastady; olar bәribir ýnsiz; auyzdaryn ashsa boldy qyrqysyp-tóbelese jóneletindey qauipti de qanypezer otyrys; aspangha qarady: sansyz júldyzdar jymyndaydy — biri sónedi, biri janady; traktordyng jaryghy týn týndigin tilgilep, sonau oida bolar-bolmas jyltyraghanday eles bergen jetim sәuleni izdep barady; soghan asyghady, jamyrap tabysqysy keledi; kókke qarady; júldyz aqty, qayda týskeni belgisiz, әiteuir, olardan tym alys. Qara kók aspandaghy júldyzdar jauyp túrghanday sezindi. Astyndaghy temir qobdidan ótken yzghar shekesin solqyldatqanday tisi-tisine tiymey, qaltyray bastaghan Núrjan, sol bir maghynasyz janarmen anau aldynda bel-belestenip mingesip úshtasa kete barghan appaq dýniyege jiyirkene qarady. Jylda, tipti qystay kórip, kóz qashty bolghan kórinisi bolghanymen, dәl býgingidey kónili suynyp, kókiregin yzghar qaryghan joq edi; dýniyening osynshalyq iyesizdigin túnghysh sezingendey zәrezep kýy keshti. Alghash auyldan shyqqanda eptep jelik qysqanday bolghan, jastyq shaqtyng kóp-kóp alansyzdyghy taghy da bir essizdikke, múnsyz-qamsyz jazira tirlikting jalghyz ayaq soqpaghyna jetelegendey edi. Endi mine qar jamylghan júp-júmyr taulardyng tútqynyna týsken sayyn sol jylymyq kónil, sol jylymyq kónilding shuaqtary ayazda ýsip ólgendey ógey ómirge tap boldy; oty joq, peshi joq jel keulep, yzghar bughan iyesiz ýiding qonaghynday sharasyzdyqtyng shyrmauynda qaldy. Qasattana bastaghan appaq qardy jaryp, baghdar-baghytsyz aryndap kele jatqan DT-57-ning qazirgi minsiz jýrisi ghana enditi medet, endigi quat, ýmit tenizin keshken ýsh jigitting — astyndaghy arghymaghy-tyn. Elden shyqqandaryna ekinshi týn, keshe Fadiha degen auylgha týnep shyqty da, elen-alannan sapargha qayta attanghan. Alda — Qonqay asuy.

Aspan tósi shúrq-shúrq tesik. Ay әli tua qoyghan joq. Qaranghylyqqa boy bermegen adyr-qyrattar agharang tartyp, qorqynysh úyalaghan kónilge es bolghanday. Qorqynysh úyalay bastaghan kónilge es bolghan ol da emes, sonau tóbedegi jetim jaryq. DT-54 sol ólimsirey janghan jaryqqa qaray órshelene órmelep keledi. Týn mendegen sayyn dýrildegen ýni de jer-kókti janghyrtyp qatty estiletindey...

Ýsh jigitting janary da sol jalghyz jaryqqa qadalghan. Endigi ýmit te, tilek te sol –júldyzday jyltyraghan sәulede.

DT-54 qayqang qaghyp tóbege shyqqanda, mandayyndaghy qos shamy shatyryn qar basyp qalghan, aghash ýidi tintip ótti de, solq etip baryp túra qaldy. Qar qúsyp, sartyldaghan jylan bauyr donghalaqtyng ýni sap tyiyldy. Núrjan tútqany tómen basyp, gazdy azaytty da, endi ne isteymiz degendey, eki dosyna qarady. Olar da osharylyp, lәm demesten sharasyz otyryp qalyp edi. Qar basqan ýiden eshkim shyqpady. Traktor jaylap qana zirkildep túr. Osy traktor ýni jaghalasyp, sózderin estirtpeytin bolghan son, әbden aighaylap ýirengendiki me, Núrjan qatarda otyrghan Amanjannyng qúlaghyna dybystady:

— Bireuimiz ýige kirip, bilip shyghayyq. Qondyra ma eken?— Amanjan onyng dәl qúlaghynyng týbine aighaylaghan auzyn qolghabymen basa qoydy.

— Nemenege baqyrasyn? Qúlaghymnyng dabyl jarghaghyn tesip jiberding ghoy.— Jatyp kep ashulandy. Dәl qarsy aldarynda, temir qobdigha qúiryghyn qoyyp, moynyn tonynyng jaghasyna tyghyp, pysyldap úiqtaghan Baqytjan әlgi aiqaygha oyana qoymaghanday.

Ýy jaqtan tyrs etken dybys bilinbeydi. Eptep mal ústaydy bilem, qora jaqtan qoydyng manyraghany men jylqynyng pysqyrghany estiledi. Amanjan qúlaghyn әli shúqylap otyr:— Sanyrau bolyp qaldym-au deymin.

— Neghúrlym kereng bolsang — soghúrlym jaqsy estiysin. Sanyrau bolsang ghana saq jýresin,— dep kýldi Núrjan. Búdan song ekeui de sausaqtaryn ýrlep, qyp-qyzyl bolyp qalqaya qatqan qúlaqtaryn uqalady.

— Myna qystaqta tiri jan bolsa, kóp kórgen qúlaghymdy saghan-aq kesip bereyin, qarnyng ashsa qaqtap jersin,— dedi Amanjan.

— Syghyrayyp sham janyp túr ghoy.

— Ol saytannyng oty.

— Sen de qaydaghyny aitasyn-au,— dep kýldi Núrjan.— Keshe Fadiha túrghyndary aitqan: Ayyrtaudaghy asuda jalghyz ýy onasha túrady dep. Sol omartashy shal shyghar.

— Olay dep bal ashsang bar, bilip kel ózin. Bәlkim, týsine kire beretin perishte qyz osy ýide túratyn bolar.

Núrjan oilanyp qaldy. Esine әldene týskendey, jýregi jiyirek soghyp, elegizy bastady. Osy bir oqighany oida joqta esine salghany. Núrjannyng jarq etip joghalghan arman-adamyn tiriltkendey boldy. Kýnning suyqtyghy, joldyng qiyndyghy — bәri-bәri iyin tirese kelip, kónilding jaylauyndaghy kóktem kórinisterdi sýrtip, tepkilep joghaltqanday edi. Endi mine, bir sәtte kóktem qúsynday qiqulap qaytyp oraldy. Óng men týsting eki ortasynda maujyrap, jalghyzsyrap jatyp tauyp alghan qiyal-qyzynan Núrjan alghashynda qorqyp-aq qalghan. Úmytqanday bolyp edi, endi, әne, tәnirim-au, traktordy ainalyp, aq kóilegin shúbaltyp, synsyp әn salyp bara jatqan joq pa... әne...

— Án salyp ketip barady...— dep óz-ózinen kýbirlep qaldy.

— Kim ketip barady?..— dedi Amanjan rychagty tas qyp ústap, jartylay qyrau tútqan kabina әinegine ýnilgen dosyna ýrke qarap.

— Ánin estiding be, әnin... Netken ghajap dauys.— Tolqy sóilep, ornynan túra berip edi, ony Amanjan iyghynan basyp otyrghyzyp tastady.

— Otyr! Kózine qos kórindi me? Álde jyndanayyn deding be? O, nesi-ey, lepirip...

— Ras aitamyn,— dedi Núrjan ýni dirildep.— Beyne bir ertegidey... „Odissey" degen kinony kórip pe edin?..

— IYә, kórdik delik. Aytpaqshy, 20 tiyndy sen ýshin taghy da men tólep edim ghoy.

— Sol kinodaghy tóbe qúiqandy shymyrlatatyn siqyrly ýn she?.. Sodan bir de kem emes... Áne... әne... tyndashy! Kereng bolmasandar, qúlaq salyndarshy.

Osyna synsyghan múnly ýndi — júmbaqty ýndi, siqyrly әndi Núrjannyng ózinen basqa eshkim estui mýmkin emestigin bilgen joq edi beyshara jigit. Baqytjan bolsa qoryldap úiqtap otyr. Kýnning suyghy, qyzdyng әni, qayda qonu kerek degen ýlken súraq ony eshqashan da mazalamaytynday...

— Tfu, atana nәlet!— dep yzadan jarylarday bolyp otyrghan Amanjan toqyldap qata bastaghan pimasymen Baqytjandy teuip qaldy.— Mynanday qaqaghan ayazda qysyp bara jatqan qanday úiqy eken. Túr-ey, oyan!— Baqytjan qor etip baryp byldyrlap sóiledi, biraq sergip kete almady.

— Sappas,— dedi Núrjan.— Qanday kóp jasar ekensin.

— Qoyyndarshy, әkri, men bilip otyrmyn,— dedi Baqytjan kerilip.

— Atannyng basy bilip otyrsyn...

— Júrttyng bәri sen sekildi taskereng deysing be. Qar-qyzynyng dausyn men de estidim. Adamnyng jylaghysy keledi eken.

Búdan song ýsheui birdey syqsima terezesinen bolar-bolmas qana jaryq kóringen kishkentay ýige ýnsiz telmirip az-kem otyrdy. Traktor bir qalypty zirkildep júmys istep túr. Aydalada — japan dýzde mekendegen jalghyz ýide adam bar ma, eger bar bolsa dәl irgesine kelip, traktor dýrildep túrghanda nege bireui shyqpaydy dalagha. Týsiniksiz. Ayaz buyp túr. Baghana... jolda bayqamapty, ýsh jigit endi shyndap jauray bastady. Tisteri saqyldap, bezgegi ústaghan adamday DT-nyng motorymen birge dirildep-qalshyldady. Al qar astynda jalghyz kózi jyltyrap jym-jyrt jatqan júmbaqty qystaq, jalmauyz kempirdey jer bauyrlap, syr bermeydi-ay...

— Bir týrli qorqynyshty eken, әkriy,— dedi Baqytjan kýrsinip. Basy tipti kórinbeydi, tonynyng jaghasyna tyghyp alghan. Ánsheyinde tórtpaq, semiz jigit qazir bir uys bolyp, býrisip otyr. Onyng búl beysharalyghy Amanjangha jaqqan joq, ayaghymen býiirinen týrtip:

— Ei, lәuqi, sen „әkriy-makriyindi" qaltana salyp al da, anau ýiding terezesin qaq,— dedi búiyra sóilep.— Bar, úiqyng ashylsyn.

— Batyrsyng ghoy, ózing bar. Shanagha tiyep alghan zapas janym joq. Kýidire berme.— Baqytjan da tayynar emes, shap etip betinen ala týsti. Ekeuining egesine Núrjan aralasqan joq edi. Baghanaghy әserden әli de aryla almay, men-zeng bolyp otyrghan. Is nasyrgha shauyp bara jatqan son, amalsyz basu aitty.

— Bekerden-beker egesesinder, jigitter. Qoryqsaq — ýsheumiz de barayyq. Suyqtan ýsip ólip qalmasa, tiri jan bar shyghar.

Ýsheui de otyrghan oryndaryn qimaghanday samarqau qozghala bastady.

— Traktordy óshiremiz be?— dedi Baqytjan qipaqtap. Ondaghy oiy kabinadan eng sony bolyp týsu edi.

— Ázirshe túra bersin,— dedi Núrjan omby qargha sekirip týsip.— Qondyrmay jatsa keri qaytugha tura keletin shyghar.— Kýibendegen Baqytjandy artynan iyterip jibergen Amanjan ile ózi de qarghydy. Búlar top-top etip týsken tústyng qary tizeden asady eken. Birining sonynan biri erip jýre berip edi, eng artta tartynshaqtap kele jatqan Baqytjan:— Áy, osy júmbaq ýiinnen qorqamyn. Terezesi syghyrayyp, ýndemey qabatyn it sekildi jymsyp jatysy jaman eken... Men... traktordy kýzete túrsam qaytedi,— dedi jelkesin qasy qipaqtap.

— Byljyrama,— dedi Amanjan ars etip.— Temirdi qasqyr jemeydi.

Ýiding dәl irgesine jetkende ýsheui birdey qalt túra qaldy. Traktordyng bayau zirkilinen ózge ýn ólgen. Sonau. ou. ou. Ayyrtaudyng aiyr órkeshi eki arasynan qyltiyp, jaryqtyq jelindegen ay kóterilip keledi syzdap. Jalghyz ýiding es bolar iyti de joq eken. Itsiz ýy kóniline odan ary qayau salatynday, bir týrli jetim, bir týrli qonyltaq ta múnly eken. Ayaysyn... aidalada — appaq qardyng tútqyny bolyp, adasqan balapanday býrisip, jer bauyrlap jatqan mýsәpir keskinin kórip janyng ashidy. Býginde, adam aigha úshyp jatqan zamanda mәngi mylqau taqyr taular bar. Kisi ayaghy jete bermes jerler bar, elden de, úly shuly ómirden de jerip, sayaq jýrer adam baryna ilanu da qiyn. Biraq bar eken... Kiyizdey tútasqan sivilizasiyaly ómirimizde, osyndaylyq qaltarysta úrlanyp qalghan taghy tabighat, júmbaqty ýiler qalghanyna shýkirshilik jasaysyn. Átten, qazirgi zamanda adasyp jýrip, anshynyng ýiine tap bolghannan artyq baqyt bar ma, tәnirim...

Baqytjan buyn-buyny dirildep shegine berdi:— Qorqamyn, әkriy...

— Neden qorqasyn, shyraghym. Nechego boyatisya!— Jer astynan shyqqanday bolghan osy gýrildek ýnnen ýsheui birdey selk etip, zәreleri qalmay shoshydy. Baqytjan qatarynda túrghan Núrjandy qúshaqtay alyp edi. Jalt qaraghandarynda, tura qyr jelkelerinde tónip túrghan, appaq, engezerdey aruaq shaldy kórdi. Endi-endi ghana ynyrana kóterilgen ay sәulesin emgen qar ózgeshe jarqyrap, dýniyening barshasyn aq sýt núrgha shomyldyra bastap edi. Sol... kýni jetip әbden tolghan aidyng saulaghan sәulesi appaq saqaly jelbiregen aruaq-shaldy aspan-әleminen әkelip tastaghanday әri jat, әri qyzyqty da qorqynyshty edi. Ýstinde aq kóilek, aq dambal jәne ayaghynda lypa joq, tizeden qar keship jalang ayaq túr-au deymin. Ay astyndaghy aq kýmis qariya ýsh jigitti de myqtap túryp esten tandyryp edi. Núrjannyng osy әzirde ghana kóz aldynan kólbendep ótken aru qyzy qas pen kózding arasynda aruaq-shalgha ainalyp-aq ketkenine qayran qaldy. Sasqalaqtaghan ýsh jigit jarysa sәlem bergen.

— Assalaumaghaleykum!

— Assalaumaghaleykum! — Assalaumaghaleykum!

Al shal bolsa, sol jalang ayaq, jalang bas qar keshken qalpy búlargha jaqyndap keldi de, joq izdegen adamday jýzderine ýnile qarady.

— Zdravstvuyte, nezvannye gostiy...

Qarsy aldarynda túrghan shal ózge planetadan kelgen júrtshy da, kórden kóterilgen aruaq ta, jalghyz kózdi jalmauyz da emes, kәdimgi til-auzy, qol-ayaghy bar adam ekenine endi ghana ilana bastaghan jigitterding ózderin tastap ketken shybyn jandary boylaryna qayta qonghanday, jadyrap sala berdi. Eng aldymen batyldyq kórsetken Baqytjan boldy.

— Aqsaqal, siz orystyng aqsaqalysyz ba?— Shal myrs etip kýldi de:

— Qaydan keledi? Qayda barady?— dep súrady. Múndayda tyqyrshyp tek túrmaytyn Amanjan:

— Atashka, rúqsat bolsa, ýiinizge kirip jón súrassaq qaytedi. Masqara jaurap túrmyz,— dedi. Baghanadan qorqyp-ýrkip, ýiine bettey almay sarsandaghandary әnsheyin ghana qauqayghan shal ekenine kózi jetken son, erkinsy bastady.

— Nu y chto je,— dedi shal taghy da orysshalap,— iydemte, pogovorim doma...

— Sender jýre berinder, men traktordyng suyn aghyzyp, sóndirip bir-aq baramyn,— dedi Núrjan. Qyzyl siraqtan qar keship, ýiine bettegen shaldyng artynan Baqytjan tompanday jóneldi. Amanjan da ere týsip, qayta qayyrylyp keldi de, Núrjannyng qúlaghyna sybyrlady:— Traktordy sóndirmey ayalday túrsaq qaytedi. Mynau jalang ayaq, jalang bas shalynnan qorqayyn dedim. Ózi bir týrli... bylay qyzyq kisi eken...

— Sening de seskenetin adamyng bar eken-au, úzyntúra,— dep, iyghynan salyp qaldy da, raqattana kýldi. Ózi motordy sóndirip, radiatordyng tyghynyn aghytty. Yp-ystyq su buy búrqyrap kóbik qardyng ýstine saryldap qoya berdi.

— Aytpady deme,— dedi Amanjan ózgeshe kónilsiz qalypta.— Mening jýregim jylannyng jusaghanyn sezedi.— Qolyn bir siltedi de, shaldyng sonynan ketti.

Traktordy sóndirgen son, osyna ay astynda aq kebinge oranyp jatqan qarly adyrlar jany jay tapqanday myzghyp, mәngilik tynyshtyq qúshaghynda maujyraghan. Jazyghy suyq demesen, qysqy tabighattyng qazirgi kelbeti keremet edi. Aru-qyzdyng eshkimnen iymenbeytin, eshkimdi mensinbeytin alqam-salqam beybastyq әri әdemi erkin úiqysynday edi. Aspandaghy jaryqtyng ay menen jer betin býrkegen súp-suyq qardyng osynshalyq jarasymdylyqpen til tabysyp, bir-birine telmirgen kýii ishtey kýrsinuin kórip, estigendey edi Núrjan. Zikir salghan traktor ýni óshken son, bayaghyday bir say-sýiegindi syrqyratar siqyrly әn alystan talyp estilgendey-tin. Buyn-buyny bosaghan Núrjan appaq qargha etbetinen týsip, sol bir kýnshilik jerden estilgen múndy әndi tyndap jata bergisi keledi. Ghajap, qar әn salyp jatqanday... ghajap, qar janyp jatqanday... Núrjannyng qúlaghyna әldebir sybyr estilgendey.

Men... tondym... mynau...

suyq jalghannan...

ystyqtyqtan jauraghan,

mynau qarly ólkede

múzgha ainalyp qalmaghan,

adamyng bar ma, ait maghan...

Osy bir sybyrdy, kózge kórinbeytin әldekim aitty ma, joq bolmasa Núrjannyng óz jýrek kýbiri me, belgisiz,— әiteuir, estigeni ras-ty. Shynyltyr ayaz sorghan jýzi bozarghan, osy qalpynda qardan soqqan aqqaladay deldiyip qatyp túr edi. Jertaghandap jatqan ýiding esigi syqyrlap ashylyp:— Ei, aigha bata oqyp túrsyng ba, jýrsenshi,— degen Amanjannyng aighayy estildi.

Júmbaq shaldyng ýii jalghyz bólmeli. Kire beristegi senek tastay qaranghy. Núrjan esik tútqasyn sipalap jýrip әreng tapty, qayystan jasalghan eken. Shuda-shuda suyq onymen jaghalasa ishke enip, tórge deyin órmelep bardy da jylugha ainalyp joq boldy. Bórene ýiding ishi daladan jaurap kirgen adamgha ystyq bolyp sezilgen. Ýy sylanbaghandyqtan dónbek-dónbekting arasyna tyghylghan mýk sapsiya shyghyp, múryngha qansyq iyisi kelgendey bolady. Qabyrghagha annyng terileri ilinip, búghynyng shanyraqtay salaly mýiizi qaghylghan. Taqtaydan qiyp jasaghan nar, nardyng túsynda qos auyz myltyq, oqshantay, patrondary kógendelgen bylghary belbeu, dýrbi, anshynyng taghy basqa kerek-jaraqtary iluli túr. Kire beristegi ong jaq búryshta aghash sandyq, onyng ýstinde ólimsirey janghan may sham, al qabyrghagha taqtaydan dolbarlap jasaghan sóre qaghylyp, azyn-aulaq ydys-ayaq qoyylghan. Al sol jaq búryshta auzynan shoq atqylap, eki býiiri qyzarghan temir pesh ornalasypty. Temir peshting ar jaghynda qalyng taqtaydan oryndyq jasap ornatqan. Bizding eki jigitimiz sol aghash oryndyqtyng ýstinde sottalugha kelgendey qaz-qatar tizilip otyr. Qonyrqay tartqan ýiding qazirgi syqpyty ertek sekildi, ala kólenke tartyp ózgeshe bir juas kýige shaqyrady-ay.

Shal әr nәrseni shúqylap: temir peshke ýstep otyn salyp, shamnyng mayyn janartyp, peshting ýstine qúmangha shay qoyyp, týngi tynyshtyghyn búzghan toqyldaq qonaqtaryna nazar audarmay jýrip aldy. Amanjan shyday almady bilem (shydamsyzdyq onyng tuasy qasiyeti edi)— hm... hm,— dep jótkerindi.— A-a-ta! Su bar ma eken búl ýide? Shóldep otyrghanym...

Shal ýndegen joq. Nardyng ýstine jayghasty da, bes jaghynda iluli túrghan belbeudi alyp, patrondaryn bir-birlep suyra bastady. Ishinde oghy joq bostary bolu kerek.

— Ata! Shóldedim!— dep Amanjan aighay salghanda ghana jaybaraqat basyn kóterip tilge keldi.

— Sanyrau emespin, nege baqyrasyn? Suyqtan ýsip óleyin dep otyryp shól qyssa ne daua. Esik aldyna shyq ta, qardan kósip alyp asay ber.

Taghy da ýnsizdik ornady, Ýsh jigit syrtqy kiyimderin sheshpesten otyr edi, pysynap terley bastady. Shal bos patrondargha kapsuli salyp, bytyrlap ózimen-ózi, búl ýide ózinen basqa tiri jan bar-au dep elemeytindey. Temir pesh ýstine qoyghan shaynek qaqpaghyn qaqqylap qaynay bastady. Tipti, shyday almady bilem, jigitter sholaq qara tondaryn amalsyzdan jasqana sheshti. Qaqaghan suyqta úiqy basa beretin Baqytjannyng buyn-buyny bosap, denesi balqyp qalghy bastap edi. Ýy iyesi tipti itpisin, kisimising demegen son, qansha tózimdi bolsa da shydamap edi, Núrjan:— Ata, jol soghyp sharshap kelip edik. Rúqsat etseniz, jatyp dem alsaq...

— Pojalusta,— dedi shal. Amanjannyng shydamy shart syndy. Albastysy ústap ornynan atyp túrghan.

— Qayda úiqtaymyz?! Jóninizdi aitpaysyz ba? Álde... osylay ýndemes oinap otyra beremiz be?..— Shal samarqau qimylmen basyn kóterdi.

— Nemenege kergiysin-ey, jigitim? Otyrghyng kelmese esik әne, syrtynan jap, jónindi tap. Mening shóbimdi әkeletindey búldanasyng ghoy. Álde, qús tósek bereyin be. Qisaya ketinder otyrghan jerlerine.— Amanjan qasyndaghy Núrjannyng qúlaghyna „mynau bir it shal ghoy" dep sybyrlaghan edi anau estip qaldy.

— Ne baltay! Osy kýnine zar bolarsyn,— dep ornynan jas baladay sekirip túrdy. Jigitter sasynqyrap qalghan. Nardan sekirip túrghan shal, qaqpaghyn qaqqylaghan qúmangha shyt dorbadan shymshyp alyp shay saldy. Dәl ortada qaraghaydyng týbirinen kesip ornatqan dórekileu jozy bar edi, dastarqan jasay bastady. Jalghyz ydys, jalghyz qasyq, bir tilim nan, suyghan elikting etin әkelip qoydy. Búdan song asyqpay, babymen qúiyp jalghyz ózi shay ishe bastaghan. Ishindegi eng ashqaraghan Baqytjan qalghyp-shúlghyp osy kórinisti bayqaghan joq-ty. Al kesheden ash eki jigit silekeyleri shúbyryp, jyndana jazdap әren-aq otyr.

Amanjan:— Shaygha shaqyrmaysyz ba. Azannan beri nәr tatqan joqpyz.

Shal:— Ákenning ýiine kele jatqan joqsyn, jol azyghyndy ala shyqpadyng ba?

Amanjan:— Er azyghy men bóri azyghy jolda deushi edi atamyz qazaq... dep ospaqtady.

Shal:—: Al men... tipti de qazaq emespin. Mening últym joq.

Amanjan:— Ony ózim de sezip edim,— dep keketti.

Núrjan:— Últy joq adam bolushy ma edi...

Kerjaqtar sekildi qúlaqpastaghy shaydy kishkentay shyny tabaqshagha qúiyp, suytyp ishedi eken,— Kim ekenimdi sezip otyrghandaryng ras bolsa, kisi basy bes somnan aqsha tólender jambas aqygha.

Amanjan ysqyryp jiberdi:— Mәssaghan bezgeldek. Qúdayy qonaqtan jambas aqy alghan jaman yrymdy qay qazaqtan kórip ediniz......Bes som... pm...

Shal:— Men qazaq emespin dep qazaqsha aittym ghoy, úghar kisige. Tak, chto goniyte po pyati rubley,— dep orysshagha basty. Mýdirmey taza sóileydi eken. Endi әngimege Núrjan aralasa bastady:

— Qazaq bolmasanyz da, әiteuir, adamsyz ghoy. Shóp әkeluge ketip bara jatqan bizderde soqyr tiyn bolushy ma edi. Qinamanyz, aqsaqal, túrghan boyymyz osy. Elge iyek sýiep ýirengendik ghoy,

әitpese azyq-aqshasyz sapargha shyghar ma jolaushy.— Úqqan adamgha Núrjannyng bayypty sózi, mayda qonyr ýni әdemi-aq estilip edi.

Amanjan:— Qualasanyz qúmalaq týspeydi bizderden. Óitkeni biz tang atqaly ashpyz.

— Endeshe, ayaghyndaghy pimandy sheship ber. Jana eken,— dedi shal Núrjannyng ayaghyna qysyq kózin syghyrayta qadap.

Ana ekeui tipti tang qaldy. Baqytjan aghash bórenege basyn sýiep, qorylgha basyp edi.

— Mәssaghan bezgeldek,— dep Amanjan taghy da ysqyryp qaldy.— Aqsaq itting kónili ar jaqta.— Búl sózi artyq ekenine artynan ókindi.

— Podonok!— dep aighaylady shal. Kózi shatynap, qoly-basy dirildep ketti.— Tiling tym-tym úzyn eken, jartysynan airylyp qalyp jýrme.— Endi Amanjan odan ary shydas bermegen. Ózi de qany qaynap әreng jatyr edi, ars etip atyp túrdy.

— Men saghan pәdónekti kórseteyin, qaqbas!— Ózine arystanday atylghan engezerdey jigitti shal túrghan ornynan qozghalmay tosyp aldy da, júmsala bergen dәu júmyryqtan sap etip ústap búrap qaldy. Ong qolymen Amanjannyng shyqshytynan әdeyilep úrdy. Auyr soqqy ondyrmay tiygende shalqalap baryp, úiqtap jatqan Baqytjannyn ýstine bylsh etip qúlady-ay... Baqytjan shoshyp oyandy:— Búl ne shu, әkri. Týu-týu úiqtatpadyndar ghoy.— Núrjan da sasqalaqtay ornynan túra berip edi, shal shapshang úmtylyp baryp, qos auyzdy myltyqty alyp óneshin ýnireyte opyr-topyr bolghan jigitterge kezenip túra qaldy.

— A puka, ne dvigaytesi s mesta! Shýrippeni basyp qalsam, shýregeydey typyrlap jan tapsyrasyndar.— Núrjangha alaya qarap búiyrdy.— Shesh ayaghyndaghy pimany!

Aldynan adam emes, ai túrsa da seskenbeytin Amanjan: „Ákendi, osy shaldyng qolynan ólsem armanym joq",— dep tepsine túra úmtylyp edi, ony Núrjan iyghynan basyp toqtatyp tastady. Al ishindegi su jýrek Baqytjanda es joq, kózi baqyrayyp, berildim, jazdym-janyldym degendey, eki qolyn birdey kóterip bezekteydi.

— Ata..., tonet... aqsaqal, mening pimamdy da qosa alynyz, alynyz da shybyn janymdy qaldyrynyz.— Jylamsyrap ayaghyndaghy tabandaghan pimasyn sheshe bastap edi, shal qyrjyng etip:

— Seniki... tonghan siyrdyng siraghyna kiygizuge de jaramas,— dedi.

Núrjan:—Aqylgha kelsek qaytedi, aqsaqal?..

Shal:— Maghan aqyl keregi joq, aq qar, kók múzda kiyetin su jana pima kerek.

Núrjan:— Óziniz oilanyzshy,– dedi abyrjyp,— myna týkirik jerge qatyp týsetin sar ayazda jalang ayaq traktor aidau mýmkin be? Búl degeniniz búryn-sondy bolmaghan jazanyng auyr týri ghoy. Býitip qinaghansha atyp óltire salynyz. Al siz qyzyghyp otyrghan pima tipti de meniki emes. |

Shal:— Bir ýlken bastyqtiki ekenin ózim de bilip otyrmyn. Sender sekildi sumúryndargha múnday baylyq qaydan kelsin. Jalang ayaq qalam dep qinalma, eskileuin tauyp beremin.— Myltyghyn oqtaghan kýii janasalap baryp, dangharaday aghash kebejeni aqtarystyryp, kónetoz, bir aq, bir qara pima tauyp aldy. Sodan son;— Mә, ayaghyng osydan da jauramaydy,— dep laqtyrdy. Núrjan pimasyn amalsyz sheship, ol da shalgha laqtyrdy. Eki jaqty aiyrbas múnymen de tynghan joq edi.

— Endi almaghan neniz qaldy, a-a-q-saq-al,— dep әdeyi ejiktep qiqarlanghan Amanjangha shal:— Sening saghatyn,— dedi qysyq kózin kýlimsiretip.

Amanjan búl sózdi estigende jyndanghan adamday qarq etip kýldi. Kýldi de:— Mә, mә, mynany alasyn,— dep eki barmaghyn birdey shyghardy. Shal, qolyndaghy myltyqty sart-súrt oqtaghan boldy da, qamaudaghy arystanday alparysqan Amanjannyng tura mandayynan kózdedi. Baqytjanda jan qalmady, zar enirep shyryldap, qasarysa qasqayyp, aldyndaghy auzy ýnireygen myltyqtan qaymyqiay jýrelep otyrghan joldasynyng ayaghyna bas úrdy.

— Ber, bere sal, oibay bastan qúlaq sadaqa. Ýige barghan song óz saghatymdy bereyin saghan... Amanjannyng qolynan shópildetip sýiip jýr. Mynau ýirek atatynday qos auyzdy kózdegen shalmen dәl qazir shataqtasudyng bekershilik ekenin Núrjan da úqty. Ynghayy kelip jatsa artynan kórer, biraq osy sәtte shegine túruy kerek:— Bere sal,— dedi ol da dosynan ótinip.— Bere sal.

— Ói, ónsheng ghana qoyan jýrek qorqaqtar!— dep, tisin shaqyr-shúqyr ot shyghara qayrady da, bilegindegi saghatyn sheship shalgha shyrqatty. Anau et qaqshyghan tóbettey qaghyp alyp edi.— Itke de temirding keregi bolghany da... Traktordyng suyn aghyzbayyq dep aittym baghana. Endi, mine, jalmauyz shaldyng tútqyny bolyp, ajdahanyng aldyndaghy kójektey jautandap otyrghanymyz. Búl degening naghyz qonqayshyldyq.

Shal eleng etip qaldy. Amanjangha tesile qaraghan kýii qolyndaghy shoshaytqan myltyghyn susytyp tómen týsirdi.

— Shyraghym, „qon-qay" degen sózdi kim aitty saghan?— dedi asa bir tandanyspen.

— Sheshem aityp otyratyn. Erterekte bir Qonqay atty onbaghan adam ómir sýrip edi dep...

— Sheshenning aty kim edi?

— Onda sharuang bolmasyn.

— Qyzyq,— dedi shal basyn shayqap.— Óte ghajap nәrse... Degenmen men ýige kirgizbegenimde bayaghyda qilarynmen qatyp qalar edinder.

— Tamaq ishpegen adamda qúmalaq bolushy ma edi,— dedi Amanjan. Qaruly da salaly sausaqtarymen bet-auzyn ysqylap taghat

tappady. Shaldyng óngere ústaghan myltyghy bolmasa, әldeqashan itshe júlqylasa keter edi. Amal joq... Núrjan әri-sәri oida.. Baghanaghy bir sybyr taghy da estilgendey boldy...

Ystyq kýnde jauraghan,Mynau qarly ólkede, Óligi kimning qalmaghan...

— Ata, siz kimsiz?!— dedi sanq etip. Dausy ózgeni qoyyp ózine de jat estildi. Eki jaqty shiyelenis eptep sayabyrsyghan son, Baqytjan qalghy bergeni sol edi, dәl qúlaghynyng týbinen estilgen zor ýnnen shoshyp oyandy. Shal ýndegen joq.

— Sen kimsin?!— dep әlgi oqys súraqty Amanjan da qaytalady. Ángimening mәnine endi ghana týsingen Baqytjan:— Ol kisi iks,— dedi esinep. Shal myltyqty shegege qayta ildi de, ornynan túrdy. Qyzuy qayta bastaghan temir peshke bir-eki janqa otyn tastady.

— Kórip otyr emessinder me,— dedi ot ýrlep jýrelegen qalpy.— Eki qol, eki ayaghym bar, kózim jaqsy kóredi, qúlaghym qaqasyz estiydi, bәlkim, kisige úqsaytyn shygharmyn.

— Tek jýregi ghana joq...— dedi Amanjan.

— Jýrek degeniniz, qol basynday et pe, shyraghym.

— Biraq, ata, sol qol basynday etke býkil jer shary syiyp túrghan joq pa.— Núrjannyng búl sózi shalgha әser etti bilem, oinaghanday kóz qiyghyn tastap biraz ýnsiz otyrdy da:

— Adal ekensin, jigitim,— dedi.— Mynau ekeuinen de sen kóbirek azap shegersin.

— Siz neshedesiz, ata?— dedi Núrjan ekeu aradaghy suyqtyq azdap synghanday bolghan son.

— Jetpisting jelkesine mindik.

Amanjan ysqyryp jiberdi. Baqytjan:— Ol da ghajap emes, әkriy,— dep esiney kerildi.— Qazir erkek bosanyp, esek esep shygharypty dese de tandanugha bolmas.

Shal әldenesin úmytqanday dalagha shyghyp ketti. Sol bayaghy qalpy — kóilek-dambalshan, ayaghyna eshtene kiymedi. Osy bir saqaly ónirin japqan qapsaghay shal ýshin mynau tabighattyng qysy, jazy — tipti tórt mezgili birdey sekildi edi. Osy jasyna deyin qynq dep auyrmaghan, tonyp-jaurau degendi bilmeytin, ormandaghy ang ekesh ang sekildi ghajap adam edi. Elmen aralas-qúralasy joq, qorshaudan qashyp shyqqan búghyday sayaq ghúmyr keshti. Sonau appaq kenistikke barar jol men yzyn-shu, qym-quytty ómirding eki ortasynda shekara, beket ispetti, mine jarty ghasyr, osy jaman ýiinde japadan-jalghyz tirshilik qúruda. Qysta ang aulaydy, jazda omarta ústaydy. Bir qyzyghy, osyna jetim shal ústaghan annyng terisin audan, tipti oblys basshylarynyng ýstinen, al jeseng dәmi auzynnan ketpeytin balyn әrqaysysynyng ýiinen kóruge bolar edi. Shyr etip jerge týskennen bastap qogham ýshin, ózge bireuler ýshin shyrpy basyn syndyryp kórmegen Qonqayda enbek kitapshasy degen atymen joq-ty. Eshbir jerge ótinish jazyp júmysqa túrghan emes; eshqashan da jinalysqa qatysyp, tipti ýilenu, shildehana sekildi jiyn-toyda bolghan emes. 

Osy elding toyyn qoyyp, topyraqty ólimine qatyspaghan kanghybas Qonqayda din, iydeya, bir nәrsege senu sekildi ýlken úghymdar atymen ada — ózimen-ózi, oqshau ómir sýrip jetpisten asyp barady. Kolhozdastyru, úly Otan soghysy, taghy basqa sayasy nauqandar, jalpaq elding basyna tóngen qauip, úly merekeler, sýiinshili quanyshtar Qonqay ýshin bes tiyndyq qúny joq — әnsheyin erikkenning ermegi-syndy dýniyeler edi. Es bilgennen beri shyndap jylap, ne raqattana kýlip kórmegen; mynau ómirde bar-joghy belgisiz qúryp bituge ainalghan, siyrek kezdesetin ang sekildi tirshilik keshken bireu edi... Al ol ýshin de bylayghy adamzattyng bar-joghy qajetsiz, óz qara basynyng amandyghyn tilegen qyzyq kózqarastaghy kisi. Biz kóp aita berer gumanizm, ruhany baylyq, adamdardyng ózara qarym-qatynasy, „Birimiz — bәrimiz ýshin, bәrimiz — birimiz ýshin” degen úran, qoghamnan, ortadan tysqary ómir sýre almau úghymy bәr-bәrin tәrk etip, óz janyn da saqtap, ashtan ólip, kóshten qalmay kele jatqan júmbaqty adam edi. Eng qyzyghy, osy Qonqay, eshqashan da ýlken ómirge baryp, adamdardy kisinep izdemeytin, qayta sol adamdar Qonqaydyng úrlyq ómirin qyzghanghanday ózderi quyp kelip, tynyshtyghyn búzar edi... Endi mine, soytalday-soytalday ýsh jigit qarap jýrmey, torgha kelip týskeni. Demek, Qonqay olarsyz ómir sýre alady eken, al olar... Qonqaysyz ómir sýre almaydy eken...

Shal әli oralghan joq. Ýsh jigit ol shyghyp ketken song sileyip ýnsiz otyryp qalyp edi. Ásirese tap qalghandary, shaldyn, saqtyq kórsetip myltyghyn ala ketpeui... әne qanatta iluli túr.

— Bizge tamaq bermey me eken, әkriy,— dedi taghy da az-kem tynyshtyqqa masayyp, maujyray bastaghan Baqytjan.

— Atannyng basy,— dedi Amanjan. Sodan song túlan tútyp, Baqytjannyng taltayyp sozyp jibergen ayaghyn teuip qaldy.— Ary tartshy shuash sasytpay. Tyshqan inine kire almay jýrip, qúiryghyna...

— Ar jaghy týsinikti,— dedi Baqytjan onyng sózin bólip.— Tazy ashuyn tyrnadan alady. Jetpistegi jetim shaldan jegen júdyryqtyng qarymtasyn menen qaytarayyn dep pe edin, әkriy.

— Yryldasa bermender,— dedi Núrjan.— Ne isteymiz, sony oilasandarshy.

— Artty qysqannan artyq aila joq.— Baqytjan ne aitsa da jyny qozyp otyratyn Amanjan taghy da saqylday bastady.

— Ou, ónkey ghana su jýrek qolabalar-ay. Sendermen sergeldenge týsirgen qay qúday eken:.. Aljyp óleyin dep otyrghan shalgha ýsh jigitting shamasy kelmeu degen ne súmdyq.

Baqytjan:— Osy kýngi әr shaldyng quaty jýz attyn. kýshine ten. Ýndemey otyryp-aq ýnindi óshire qoyady... Bayaghyda bir soghystyng týtinin iyiskep keldik dep, jer jebir, jeken suyna jetedi, әkriy...

— Olay bolsa olardan qútylu abzal. Bәribir jol bermeydi eken, tartyp alu kerek.— Ornynan atyp túryp, iluli túrghan myltyqqa úmtyldy. Baqytjan baj ete qaldy:— Sottalamyz, oibay. Osy kýni adam týgil, ay atsang da shtraf salady.

Amanjan:— Búl jerde sot joq. Sýiegin qargha kómip tastaymyz.

Núrjan:— Sot — qayda da sot. Seninshe, zang qysta ang sekildi úiqtap qala ma?

Baqytjan:— Sony aitamyn-au. Qaydaghy bir qayyrshy — shal ýshin kózimiz kógerip týrmede otyrsaq... Qúrysyn, jatqan jylannyng qýiryghyn baspayyq.

Amanjan:— Al búl qogham ýshin óli et sekildi, kereksiz adam. Qolqasyn suyryp qolyna bersek, ókimet bizge syilyq berui kerek. Biraq... ózin bir jerden... kórgen sekildimin... Myltyqty kóldeneng ústaghan kýii oilanyp túryp qalyp edi.

Núrjan:— Pighyly jattyng bәrin ata bersek adamdardy azaytyp alarmyz...

— Qúdaydyng qúdir-e-e-teee,— dep Baqytjan aighay saldy.— Ne degen úqsastyq. Baghanaghy qorqynyshty, ózderining ólim men ómirding eki ortasynda otyrghany, osy ýiden, tipti mynau atana nәlet ishkeri jaqtan tiri qayta ma, joq pa — osynyng bәrin bir sәtke úmytyp bayaghysha — auyldaghysha elire jónegen Baqytjan talaygha deyin tandayyn qaghyp tamsanyp otyryp aldy. Eki jigit an-tan.— Ei, Núrjan, qúit sen, qúit senbe, men bir úly janalyq ashtym,— dep mәz bolyp, alaqanyn shapattady.— Anau Amanjangha dúrystap qarashy ózin... iyegine saqal japsyr da, kóz aldyna shaldy elestet... Aynymaghan atamyz...

Núrjan:— Qaydaghy atamyz?

Baqytjan:— Qonqay atamyzdy aitamyn. Keremet úqsastyq emes pe...

Núrjan:— Rasynda da.— Tang qala kýlip jiberdi. Tizesine kóldeneng tastaghan myltyqtyng stvolyn sipap otyrghan Amanjan anyqtap qaraghan adamgha, shynynda da, Qonqay shalgha qatty úqsaytyn edi.

Baqytjan:— ...Jas kezinde osynday-aq bolghan shyghar...— Basyn shayqap, tanyrqaghanyn qoymaghan song Amanjan búlqan-talqan ashulandy. Alghashynda qaljyndaytyn shyghar dep ózi de yrjalanday bastap edi, ana ekeui shyndap jatqan son:— Ottapsyndar!— dep aqyryp qolyndaghy Qonqaydyng myltyghyn endi ekeuine kezedi.— Eger onday úsaq-týiek úqsastyqtyng bәrin jipke tize bersek, onda sen... onda sen... (aytsam ba, aitpasam ba degendey tútyghyp qaldy).

— Nemene... „onda sen"— dep shanq etti Baqytjan. Onyng ne aitqaly otyrghanyn ózi de ishtey sezip, osyna bala jasynan beri

itshe sýmendep sonynan qalmay erip kele jatqan qanqu sózdi taghy da estirin bilip, ishtey dayyndala bastap edi...

— Onda sen... Upraygha úqsaysyn! Yaghny bólimshe basqarushysynyng auzynan týse qalghandaysyn!— dep tisin egedi. Baqytjannyng kózinen jas yrshyp ketip edi. Osy ómirining jazylmas jarasy sekildi indet-sózdi basqa-basqa, dәl Amanjannyng auzynan estiymin dep oilady ma. Joq, eshqashanda... Ýsh úiqtasa týsine kirmegen. Tamam bala... „shata-shata", „bastyqtyng balasy"— dep tilin shygharyp, sanyn shapalaqtap mazaqtaghanda osy eki dosy — Núrjan men Amanjan ara týspeushi me edi... IYә, sóitetin... Qúday-au, tipti aitqysy kelip, tili qyshyghannyng ózinde mynau qiyn-qystau sәtte, úly saparda shyday túruy, auzyn bua túruy kerek edi ghoy.

— Tapqan ekensing meni taptyrghan adamdy!— dep sonshalyq bir kóz ilespes shapshandyqpen Amanjangha túra úmtyldy. Biraq isting nasyrgha shabaryn sezgen Núrjan, ayaghynan qaghyp shalyp jyqty da, jibermey ústap qaldy. Al ashugha bulyqqan Amanjannyng shýrippeni basyp qaluy әbden mýmkin edi...

— Jetet!— dep jekidi Núrjan.— Auyldan attanarda, monshanyng ishinde otyryp bergen ant qayda. „Ólsek te bir-birimizdi tastamayyq",— dep qol alystyq. Endi mine... balapan qorazday qoqilanyp shygha kelemiz... Óttering jarylyp ketse de aitayyn, ýsheuimizde de shiykilik bar. Búl shiykilik soghys jyly, soghystan keyin tughandardyng birsypyrasynda bar.

Shal әli joq. Álde syrtta bitpey qalghan sharuasy boldy ma, әlde qayter eken dep, jigitterdi synaghany ma, kópke deyin ýige kirmey dalada jýrip aldy. May shamnyng biltesi jana-jana, erip kólkildep túrghan maygha jetip, lapylday bastaghan. Álgi sózden keyin ýsheui de qabaqtaryn týie oilanyp, ýnsiz otyryp qalyp edi. May shamnyng lapylday bastaghanyn kórgen Núrjan ornynan túryp bardy da, maygha maltyp shuatylghan shýberek bilteni suyryp, shyny tarelkanyng shetine shygharyp qoydy. Sodan song ózi ornyna qayta otyra berip:

— Aytyndarshy,— dedi ana ekeuine kezek qarap,— Aytyndarshy, әkemiz soghysqa qay jyly ketti?

Ekeui birdey jarysa:— 1942 jyldyng kýzinde — dedi.

Núrjan:— Óte jaqsy. Al qara qaghaz qashan keldi?

Ekeui birdey jarysa:— 1943 jyldyng qysynda... Stalingrad týbinde erlikpen qaza tauypty.

Núrjan:— Óte jaqsy. Al endi bizder dýniyege qashan keldik?— Amanjan shaldyng naryn syqyrlata qozghap, mandayyn uqalady. Baqytjan óp-ótirik jóteldi. Bәlkim úyalghandyghy bolar. Nemenege úyalady eken?..

Núrjan:— Á-ә, ýndemeysinder me? Olay bolsa ashy shyndyqty men aitayyn senderge... Anau ekeui birdey selk etip, salbyranqyrap ketken basyn kegjeng etkizip kóterip aldy.

Núrjan:— myng da toghyz jýz qyryq altynshy jyldyng kýzinde... kelippiz osynau b-a-qy-t-ty ómirge... Týn jamylyp otyrmyz ghoy, aghymyzdan jarylayyqshy, jigitter, sonda biz әkelerimiz soghysta attanghan songhy ýsh-tórt jylda qayda jýrdik?

— Senderdi bilmeymin,— dedi Baqytjan jelkesin qasyp,— ózim әkemdi maydangha alyp ketkende ishte qalyppyn... Sheshem solay degen...

Amanjan qarq etip kýlip jiberdi.

— Lyauqy neme, tórt jyl boyy sheshenning ishinde jatqan ekensing ghoy ha... ha...

Núrjan:— Al endi osyghan, osy tragediyagha aiyptymyz ba? Joq bolmasa, qanday da bir jolmen bizdi jaryq dýniyege әkelgen anamyzdy kinәlar ma edik.— Óni súp-súr bolyp, dirildep ketti. Dostary agha traktoristing ashulanghanyn túnghysh ret kórui edi, tanyrqay qarady.— Joq, jarqynym, soghys kezinde nemese soghystan song tughandar bir-birine úqsap jatsa oghan balalar әste de kinәly emes. Endeshe, oghan eshbir qorlanudyng da, úyaludyng da qajeti joq. Konechno v etom miyre nam trudno budet jiti, no za to my poluchily jizni. My — dety voyny. My — zakonnoe ditya epohiy.

— Úrlyqtan tapqan úrpaqtarmyz,— dedi Amanjan kýrsinip. Osy kezde aldynghy senkening arghy esigi tyqyrlady. Sol tyqyrdy estigen ýsh jigit elendesip qaldy. Óz ýiinde emes, dýnie jýzindegi qatygez әri myqty shaldyng lashyghynda týnep otyrghandaryn endi ghana týsingendey sasqalaqtap bir-birine qaraghan. Amanjan jalma-jan myltyqqa jarmasty. Esik ashyldy da bir qúshaq otyny bar shal kirdi. Qaq tórde ózine qarap myltyq kezengen Amanjandy kórmegendey, qúshaghyndaghy qar-qar janqalardy peshting qanat irgesine tastay berdi. Sodan song asyqpay, saspay temir peshting qaqpaghyn ashyp, qyp-qyzyl shoghy jaynap jatqan ottyng kómeyin kósep, otyn saldy. Onyng әr qalt etken qimylyn andyp túrghan Amanjan shaldyng osynshalyq saspastyghyna jyny keldi bilem, zatvordy sart-súrt etkizip, atugha dayyndaldy. Shal sonda da sasqan joq. Al oryndyqta zәre-qúty qalmay baqyrayyp otyrghan eki jigit demderin ishine alyp qatqan da qalghan.

— Oghy joq myltyqty oqtanyp qaytesin,– dedi ornynan túryp, ydys-ayaq jaqqa bettegen Qonqay.— Eger meni shyn atyp óltirging kelse, anau bas jaghyndaghy dayyn patrondy al da, oqta.— Áy, senen onday erlik shyqpas,— dedi sodan son.— Meni kózdep túryp, anau óz joldastaryna tiygizip alasyng ba dep qorqamyn.

— Sen sekildi ang atyp ýirenbesem de, adam atyp kóreyin.— Shegede iluli túrghan belbeudi shapshang júlyp alyp, qaz-qatar tizilgen patronnyng birin oqtady da, shaldy qayta kózdedi. Qonqay bәribir eleng ghúrly kórmedi.

— Qoy, Amanhan!— dedi Núrjan.

— Bylshyldamay tynysh otyryndar,— dedi kózi qantalaghan Amanjan.— Dybyr etsender, senderdi de súlatyp salamyn.

— Eng aldymen qoyan atyp ýirenseng edi, úlym.— Qonqay mysqyldap kýldi. Sasar emes.

— Eregestirmenizshi, ata, ashumen atyp jiberer, minezi shataq edi.— Baqytjannyng dausy jalynyshty әri qorqynyshty shyqty. Qonqay qynbady. Shuatylghan úzyn aqkóilegining etegin kóterdi de, dambalynyng yshqyrynan qystyrghan trubkasyn aldy. Yshqyryn taghy da sipalap jýrip, mahorka salghan dorbasyn tauyp, trubkagha toltyryp nyghay bastady. „Ne degen nerv,— dep oilady Núrjan.— Temirden jaratylghan shyghar".

— Oilan, Amanjan, oilan,— dedi tistenip, ne isterin bilmey otyrghan Núrjan.— Adam atu onay emes.

— Azamat soghysynda, Otan soghysynda bir-birin qalay atty adamdar. Sol ýshin batyr boldy, omyraulary orden-medaligha toldy. Nemene onday erlik bizding qoldan kelmey me?!— Doldanyp, auzynan aq kóbik atyp túr.

— Olar jau edi ghoy,— dedi Núrjan.

— Myna shal jau emes dep kim aitty. Fashisterden әldeqayda qauipti. Al imanyndy oqy, qaqpasym.

Bes-aq qadam jerde trubkasyn peshten alghan shalmen tútatyp miz baqpay túrghan Qonqaydy beyne jýz metrde túrghanday tym úzaq kózdedi. Ras, atyp-aq salghysy keldi. Amal ne, kózdegen sayyn kózi qarauytyl, shýrippege tiygen sausaqtan jan ketkendey. Óne boyy óz-ózinen qaltyrap, buyny bosay berdi. Qonqay qysyq kózin baghjang etkizip, alaya qaraghanda, Amanjannyng qolyndaghy qos auyz myltyq saldyr-gýldir etip jerge týsip-aq ketip edi. Shala basylyp túrghan shýrippe salmaqpen týskende ózinen-ózi tars etip atylyp, qoyannyng qúmalaghynday oq shaldy janay ótip esikke tiygen. Aghash esik shalqasynan ashylghanda. ayaday ýige saulap suyq kire bastaghan. Shal oq tiyip ashylyp ketken esikti qayta jauyp, tiyegin saldy.

— Osy qaqbasty bir jerden kórgen sekildimin. Qaydan? Jýzi óte tanys.— Amanjan shókelep otyra ketti de, óz tizesin óz úrghylady.— Nege ata almadym, qúday-au, nege?

Álginde myltyq sanq etkende Núrjan janaryn jaba qoyyp edi, kózin qayta ashqanda shal tiri, aghash kebejening ýstinde trubkasyn soryp jaybaraqat otyr. Baqytjan býk týsip solqyldap jylap jatyr: „Tәnirim-au, kórsetpegening kóp eken ghoy. Endi qayttik?" Sәl tynyshtyq ornady. Tynyshtyq ornatu ýshin beyne bir myltyq atyluy kerek sekildi... jarasymdy, juas tynyshtyq. Núrjan:— Siz kimsiz, ata?! Shal:— Men — Qonqaymyn.

Núrjan:— Aty anyzgha ainalghan qatygez Qonqay búdan elu jyl búryn jer jastanghan edi ghoy.

Shal:— Ol ýlken — Qonqay, al men — kishi Qonqaymyn. Bizding úrpaq eshqashan da qúrymaq emes...

Núrjan:— Ýlkeninen túqym qalghan joq. Ómir baqy jalghyz ótip, kómusiz qaldy dep estigenmin...

Shal:— Qonqaylar úlyn jasyryn ósiredi. Óitkeni úly joryqshylar men ataqty baylardan qalghan endigi túyaq bizdermiz.

Núrjan:— Al, siz she, siz jalghyzsyz ghoy...

Shal:— Men de úrpaqsyz emespin. Ony uaqyt kórseter. IYә, solay shyraghym, tekti túqym tentirep jýrse de, óz tegin ainalyp tabady. Mynau aghash lashyqtyng oty sónbeydi eshqashan. Anau Ayyrtaudyng qos órkeshin — Ata qonqay, Bala Qonqay dep men emes, el ataydy.— Trubkany sorghan qalpy ornynan túryp, aghash nardyng irge jaghyna qol jýgirtti. Tranzistor alyp shyghyp әri-beri búrap, әr týrli tilde sóilegen týrli tolqyndardy ústay bastady.

— Aqsaqal,— dedi Núrjan shaldyng bala sekildi qolyndary tranzistormen shúqylanyp otyrghan syqpytyna qayran qala qarap.— Aqsaqal, dýniyening tórt búryshynda ne bolyp jatqanyn bile, seze otyryp, osynshalyq sayaq, onasha tirlik keshuinizge ne joryq?

— Óitkeni men adamdar jinalghan tobyrdy itting etinen ary jek kórem,— dedi Qonqay. Óldim degende bir әuen ústady-au. Taghy da Alla Pugachevanyng әnderining biri eken. Qonyr mún, albasty ashu, ókpe-naz, ójettik — bәri-bәri astasa kele, adam boyyndaghy ruhany aurudy aidan shygharar quatty da nәzik taghy әn, mәdeniyetti dauysty ýy ishindegi ýsh jigit, bir shal den qoya tyndap, jalqy sәt tym-tyrys otyryp qalyp edi. Sonau at túyaghy әreng jeter ishkeri jaqtaghy adasqan qazday japadan-jalghyz úrlyq ómir keshken Qonqaydyng qystaghynda Allanyng әni tipti qúlpyryp, say-sýiegindi syrqyrata shyrqalady eken. Shaldyng da sýisine tyndaytyn jalghyz әnshisi, osy „әn salghysh әiel" sekildi. Ánning ayaghy daraqylanghan kýlkimen ayaqtaldy. Osynysymen qúdiretti edi.— Myqty qatyn,— dedi shal kýrsinip. Sodan song ózi-ózinen shanq etip.— Joq! Úly Qonqay jaqqan ot eshqashanda sónbek emes!— dedi janary úshqyndap. Pyshaqpen tile salghanday jalghyz syzyqtanghan qysyq kózding osynshama ayasy kenip ýlkeygenine jigitter an-tang anyrayyp qarap qalghan.— Ol — jalqy da bolsa jaqsylar jaqqan ot. Eger shyn bilgilering kelse aitayyn: Qonqay ortalarynda, Qonqay jer sharynyng týkpir-týkpirinde, Qonqay... әrkimning qaraqan basynda, lýpildep soqqan jýreginde, óz shyqqan tauym biyik bolsyn der tileginde. Tek qana bir-birinen jasqana jasyrady.— Qoly qaltyldap ornynan túryp ketti. Osy qalpynda jyndana bastaghan dep oilaugha әbden bolar edi. Biraq ol sap-sau, syrghauylday úzyn qaruly sausaqtarymen ýsh jigitti kezek núsqap sanqyldap túr.— Qonqay degenimiz sen,— dedi Núrjangha. Myna sen,— dedi Amanjangha.— Myna sen,— dedi kózi iline berip shaldyng aighayynan oyanghan Baqytjangha.— Auyzdarynnan ana sýti ketpey jatyp ýlkendermen alysasyndar. Elu jyl boyy osy Ayyrtauda — arystanday aibat shegip, oshaghymnyng otyn sóndirmey otyrmyn. Eshkim de qolymnan qaghyp, betimnen alyp kórgen joq... Meni býkil audan, qala berdi, oblys basshylary biledi. Al sender bilimsizdik tanyttyndar...— Núrjan shaldyng sózin bóldi.

— Aqsaqal, keshiriniz, biraq sizding oshaqtan jalghyz-aq týtin úshpay ma?..

Qonqay:— Jalghyz týtin de — týtin. Meni, әiteuir, bir kýni bir Qonqay ózi izdep kelip tabady.

— Biraq ol qanday týtin,— dep kýrsindi Núrjan.—Esly by ot gorya dym shel, kak ot ognya, mrakom byl by mir oploshnym — ne bylo by dnya.

— Bayaghyda,— dedi Baqytjan ózining әli de tiri ekenin dәleldegisi kelgendey esinep.— Bizding auylda bir shal: „Qazaqqa assalaumaghaleykum dep amandassang bir samauryn shayym ketedi",— dep eshkimning sәlemin alyp, esendespeytin... Jaryqtyq ólgende ýsh-aq adam topyraq saldy.

Shal kebejening qaqpaghyn anyrayta ashyp, ishinen qúndyzdyn, búlghynnyn, suyrdyn, tiynnyn, qasqyr men andyng terisin silkip-silkip shyghara bastady. Osynshalyq baylyqty búryndy-sondy kórmegen jigitger kebeje aqtaryp otyrghan Qonqaydyng qasyna qalay baryp qalghandaryn ózderi de sezbep edi. Elding aldy bolyp, enbektep kelgen Baqytjan:— Mine baylyq,— dedi basyn shayqap. Amanjan ysqyryp jiberdi.

— Mine osylar barda,— dedi shal qolyndaghy búlghynnyng týgi jylt-jylt etken terisin sipap,— Kókten qúday, jerden shúnay almaydy. Bilgilering kelse audan, oblystardaghy múqym qaratayaqtyng basyndaghy bórik, әielderining jaghasy — men atqan annyng terisi. Al teri-tersekting barghan sayyn altyngha ainalyp bara jatqany belgili.

— Týsinik-te-e-ee,— dedi Amanjan ysqyryp.— Para deshi, p-a-a-ra!

— IYә, para, shyraghym.— Shal terilerdi ornyna qayta jayghastyra bastady.— Bergendi, alghandy kim jek kórsin. Eger osy ýsheuindi óltirip tastasam da, osy terilerding kýshimen sottalmay qútylyp keterime kәmil senemin.

Baqytjan:— Ty — mne, ya — tebe deysiz ghoy.

Shal:— XIX ghasyrdyng orta kezinde Kókshetau duanynyng agha súltany bolghan Zilqaranyng Álibek esimdi balasy qylmysty bolyp, abaqtygha týsse, atasy Túrlybek Peterborgha barady da, „aq patshagha" jolyghyp, súlulyghy sýliktey mensiz qara qyryq sәigýlikti paragha ótkizip, inisin itjekkenge aidatudan aman alyp qalghan eken...

Núrjan:— Kisi óltirgen adamdy para alyp, aiybyn keshirgen patshanyng ózi souchastnik bolyp qaldy ghoy qylmystygha.

Shal:— Onday souchastnikterdi eseptey bersek, esep-shottyng tasy jetpeydi, shyraghym.

Baqytjan:— Sonda qalay, bizden alghanynyz da para ma?

Shal:— Balamysyng degen, mening alghanym jambas aqy. Ony púldy ókimetting qonaq ýiine de tólemeysinder me... Eger osy Kishi Qonqay asuynda, jalghyz ýy men otyrmasam, bayaghyda ýsip ólmes pe edinder. Órimtalday ómirlering ýshin bergen pima men saghatty búldasandar, mә, ózdering alyndar. Qayter eken dep, әdeyi synap edim, tym-tym dýniyeqonyz ekensinder.— Ornynan atyp túrdy da, pima men saghatty jigitterding ózine laqtyryp jiberdi. Sodan song „meni de saghynatyn kýn tuar"— dep kýbirlep, nargha qisaydy.

— Qaytqan malgha— bereke,— dep, Amanjan saghatyn qúlaghyna tosyp tyndap kórdi de, qolyna taghyp aldy. Núrjan әri-sәri oida edi. Shaldyng minez-qúlqyna týsinbey dal!

— Ata,— dedi juas ýnmen.— Eger shyn qyzyqsanyz, alynyz pimany. Men sizding eskinizdi kieyin... Tek meniki emes edi degen sóz ghoy... alynyz...

— Raqmet,— dedi shal tósegin qamdap.— Búl ýide kórpe-jastyq joq. Tór aldyna jantaya ketinder. Ýy jyly ghoy.— Baghanaghyday emes, dausy júmsaq, qamqorlyq bayqalghan song jigitter de moyyndarynan myng batpan jýk týskendey jenileyip qalghan. May sham ólimsirey janyp túr. Ásirese Baqytjannyng qabaghy endi ghana ashylyp edi.

— Adamzattyng býkil tirligine qayranmyn,— dedi tór aldyna enbektep jetip. Jinishke aghash oryndyq belin әbden taldyryp tastasa kerek, birden qúlay jyghyldy da, eki qolyn basyna jastap, tóbege telmirgen kýii әngimesin jalghastyrdy.— Áldenege asyghady, әkri, basyn qatyryp әldeneni izdep kelip jýrgeni... Sonda deymin-au, qayda asyghamyz, qayda bara jatyrmyz? Nemeneni timiskilep itshe izdeymiz?

Núrjan:— Júrttyng bәri sen sekildi úiqyly-oyau ótui kerek pe eken ómirden.

Baqytjan:— Áy, qoyshy, ayaq astynan abyz bola qalmay,— dep qolyn bir-aq siltedi. Basyn kóterip, maldas qúra otyrdy.— Bozamyq dýniye, aq qar, kók múzdyng betimen bos, qansyghan, itayaq bolyp qalghan aghash shanany sýirep tentiregenge mәz bolamysyn. Bos shana sýiretu ýshin eshqanday aqyldyn, filosofiyanyng qajeti joq.

Amanjan:—Myna maubastyng tili shyghayyn dedi.— Ózi sholaq tonyn jamylyp Baqytjannyng janyna jayghasa bastaghan.

Baqytjan:— Joq, endi, mening miym jetpedi delik... Ózdering aityndarshy,— dep qyzyndy.— Qayda baramyz, osy? Au, aghayyn, qayda qanghyp baramyz, әkriy?

Núrjan:— Shóp әkeluge...

Baqytjan:— Al әkeldik... toist apardyq aman-esen delik. Sodan son?..

Amanjan:— Sodan song taghy da shópke... Qysqasy, sovhoz qayda júmsasa — sonda...

Baqytjan:— Á, solay ma... Ózing de bilmeysing qayda bararyndy, ózgeler biledi. Qalay aidasa — solay josimyz. Qalay jetelese — solay eremiz soqyr botadayyn... Adamnyn basy — allanyng doby deushi edi búrynghylar, endi Upraydyng doby boldyq.

Amanjan:— Ei, lәuqi, sen osy ýide qalsan, qaytedi, pikirlering bir qazanda qaynay alady eken, ә.— Mysqyldaghany. Biraq odan Baqytjan qynghan da joq.

Baqytjan:— Senderding qalghylaryng kelmey otyrghany. Átten, qaryndaryndy shermiytip bir toyghyzsa; sýirese de shyqpas edinder búl ýiden.— Aqsaqal,— dedi tósegine tas býrkenip jatyp qalghan shaldy mazalap.— Aytynyzshy, biz osynda mýldem qalyp, pashtyy balanyz bolsaq, qalay qarar ediniz?

Shal:— Alla saqtasyn. Osydan ýsh jyl búryn qasqyrdyng ýsh bóltirigin asyraymyn dep, jalghyz siyrymdy jaryp ketken.

Baqytjan:— Bóltirik jaryp ketse, biz jep keter edik. Aqsaqal, aitynyzshy, jetpis jasaghan siz, osynshalyq mol quat, tepse temir ýzer qayratty qaydan aldynyz?

— Shal:— Tabighattan...

Baqytjan:— Al biz turnikke asylamyz kelip, tyrtyndap jýgiremiz kelip, gimnastika jasaymyz. Aqyr ayaghy mine tórinen kóri juyq sizden tayaq jeymiz.

Shal kýldi. Kýldi de aitty:— Maral koreni, zolotoy koreni, jeni-sheni, búghynyng eti men mýiizining qany, angdyng eti — taza aua, bastyghy joq ómir — mine osylar mening gimnastikalarym.

— Ei, shal,— dep kerildi Amanjan.— Sol kormynnan bizdi de kormittasang qaytedi. Saghatymdy syilayyn.

Baqytjan bilgishsindi:— Korym emes, aqymaq,— k-o-r-e-ni... qazaqshasy tamyr. Al sen jem jeging keledi.

Amanjan:— Kakaya raznisa. Jeytin nәrsening tórkini — bir.

Baqytjan:— Endeshe, býginnen bastap shóp je.

Amanjan:— Sovhozdyng malyna jetpeydi, әitpese jer edim.

— Adamdar minezine men de qayranmyn, shyraq.— Solardan, úlarday shulaghan adamdardan qansha jan úshyra qashsan, da, qyr sonyna týsip tauyp alady. Typ-tynysh onasha ómirining aidynyna tas laqtyrady. Men — ózimmin, basqa emespin, endeshe, ózimshe ómir sýrip, óz mekenimdi, yaghny óz memleketimdi qúrghym keledi. Mynau qarasha ýy — mening kishkentay ghana, qarlyghashtyng úyasynday memleketim, qara basymnyng jalghyz erkindigi. Búl — Kishi Qonqay memleketi, týsindinder me!— Shal shaptygha aighaylap, basyn qaqshang etkizip kóterip aldy. Qysyq kózining sharasy ýlkeyip, bireu qolqasyn suyra bastaghanday aqiyp ketken. Qorqynyshty, asa qorqynyshty týri búzylyp, baqsylyghy qozghanday saqyldady-ay. Biraq әr oiyn, sózin shegelep, zerdene úrghylap әkelip qondyrghanday týsinikti jetkizdi.— Sol qarlyghashtyng úyasynday mekenimnin, qauipsizdigin kózimning qarashyghynday kýzetip, suvereniytetin saqtau ýshin elu jyl alysqanmen — alystym, atysqanmen — atystym. Búl — mening janymnyng (keudesin úrdy), ruhymnyn, jýregimnin, tipti býkil bostandyghymnyng Otany. Al sol tiytimdey memleket, ot jaqqan otanymnyn, shekara — tabaldyryghyn búzghandargha qasyq qanym qalghansha ayamaymyn, maydandasamyn. Al bylshyldamay úiqtandar. Tanerteng Ayyrtaudan asatyn tóte joldy núsqap jiberemin.— Tas býrkenip jatyp qaldy. Jatyp qalsa da qol-ayaghy dirildep, kýbirlep sóileydi: „Meni de saghynatyn kýn tuar... Qonqaylar úrpaghy ólmek emes, mәngi jasaydy. Óitkeni Qonqaylar adamzattyng ózderi ýshin kerek..."

Shal taqyr basyn bóstektin, shetinen qyltitty:–temir peshke ottyq salyp may shamdy sóndirinder,— dep búiyrdy da, qaytadan joq boldy. Býrkenip, bir uys bolyp úiqtaytyn kisi eken.

Ana ekeui — Amanjan men Baqytjan jatyp qaldy da, Núrjan dalagha shyqty. Ýrker tóbeden auyp ketken eken. Aspan ashyq. Týn suyq. Aq sýttengen ay aspannan mólie qarap, jerge sekirip týskisi keletindey. Alghashynda „iysh-ay" dep qalghan Núrjan ýiding irgesinde qalqayyp túrghan traktordyng janyna barghysy keldi de, qar ombylaudan qoryndy. Jym-jyrt. Dýniyening barlyghy ýsip ólip, jaryqtyq ay qúran oqyghan aq sәldeli molda, al sonau júldyzdar janazagha jinalghan músylmandar ispetti edi. Auylda basqasha bolatyn: siyry mónirep, әteshi shaqyryp, iyti úlyp — ózinshe úlar-shu bolyp jatatyn. Ishse de mas, ishpese de Hamittyng jaman garmoshkasyn qúlashtay tartyp, auyldy basyna kótere shyrqar aighay әni — mynau jer betinde adam atty — eki ayaqty, júmyr basty aqyl iyesi baryn eske salghanday, janyna jaqyn estilushi edi. Al qaladaghy yzyn-shu, qym-quyt ómir óz aldyna... Múnda she? Múnda — kisini es-aqyldan aiyryp, kereng ghylyp tastar tynyshtyq. Dýnie jýzindegi eng taza, eng tynysh jer — osy Ayyrtau syn-dy. Osynday qúlaqkesti tynyshtyqtan, elsizdikten qúsalanbay jalghyzdan jalghyz jarty ghasyr, tipti odan da kóp uaqyt ghúmyr keshken Qonqay shaldyng úrlyq tirligine qayran qalugha bolushy edi. Shekspirdi, Tolstoy men Hemingueydi bilmey jetpis jyl ómir sýru degen ne súmdyq?.. Danyshpandyq degen úghymnyng shartty ekenin osy Qonqay shal sayqymazaqtau ýshin jer basyp jýrgen sekildi. IYә, adam balasy barghan sayyn, tórt qúbylasy tenelgen sayyn eski ómirdi, bayaghy arbamen qoyan qughan zamanyn saghynar. Bәlkim, tabighatqa qaytadan jaqyndau degenimiz osy shyghar... Osy shyghar...

Esik ashylyp, syrtqa qaqyrynyp-týkirinip shal shyqty. Núrjan dalada kóbirek ainalyp qalghan son, jasaghan saqtyghy bolar.

— Neghyp aigha qarap telmirip túrsyn?— dedi.

— Jәi, ózim, aqsaqal. Úiqtar aldynda óstip, taza aua jútyp, boy sergitetinim bar».

— Jón-jón, bar, úiyqta,— dedi de ýige japsarlas salynghan qoranyng ishine kirip ketti. Núrjan әri-beri tosyp edi, shyqpady. Áuestik jendep, bildirmey esiginen syghalady, bәribir eshtene kóre almady. Qaranghygha kózi ýirengende ghana baryp, sonau tómennen — jer astynan jaryq sәulelengenin bayqady. Sóitse, qoranyn, ishinen qazylghan jertóle bar eksn. Sheshingen sudan tayynbas degendey, tәuekel dep jaqynday týsti. Jertólening qaqpaghy ashylyp, tómen týser saty bar eken. May sham onda da janyp túr. Qonqay shaldyng kólenkesi abajaday bolyp kórinedi. Ózi samogon ba, syra ma, әiteuir, sarghyshtau susyndy, dәu aghash shelekting shýmeginen aghyzyp alyp, simirip otyr. Baylyqtyn, kókesin Núrjan, osy jer astyndaghy ýiden kórdi. Adamnyng janynan ózgening bәri bar syqyldandy kózine. Tipti shyndap izdese, adamnyng jany da tabylar ma dep qaldy. Sonda onyng esine bayaghydaghy bir auylda estigen әngime oralyp edi. Ózi qúralpy Orynbay degen jas jigit, bólimshede esepshi bolyp isteytin. Osy ótken jazda ózderi kele jatqan Ayyrtaudyng arghy betinen pishen dayyndaghan. Sonda әngimeden әngime shyghyp, Orynbay bir syrdyng shetin qyltiytqan. Ayyrtaudyng asuynda bir júmbaq shal bar eken. Ózi talay kisinin, atugha bolmaytyn annyng obalyna qalghan jauyz kórinedi. Kerek deseng pasporty da joq. Biraq eshkimnen qoryqpaydy. Qoryqpaytyn sebebi, ony býkil audan, oblys basshylary jaqsy biledi-mys. Biletin sebebi, әlgi shal olardy annyng terisi, dәri-dәrmekpen qamtamasyz etedi eken. Bir ýlken qyzmettegi kisi aty jaman aurudan ólgeli jatqanda, vertoletpen úshyp kelip, әlgi shaldyng ýiinde ay jatyp emdelipti... Jazylypty. Eger shyn niyet qylsa, ólgen adamdy tiriltip alatyn kórinedi. Áueli... shamasy tayyp, quatynan airylghan dókeyler eptep әlgiden... qozdyratyn bir pәle bar eken ghoy, sodan da alyp túrady deydi... Áriyne, sodan song ol shal qúdaydyng ózin tyndamaydy. Biraq ózi keremet qatygez, qanisher kórinedi...

— „Búl sol shal boldy"— dep oilaghan Núrjan shegine berem degende, jer ýidin, ishine jylqynyng tong bop domalanghan qiyn qúlatyp aldy. Shal selk etip, joghary qarady da, may shamdy ýrlep sóndire saldy. Biraq „búl kim?"— dep dauystamady. Kim ekeni beseneden belgili...

Osy kýni týnde Núrjan da, Núrjandy andyghan shal da kóz ilgen joq. Birimen-biri ishtey arbasyp, ishtey atysyp jatyr edi.

Shal oilady:— „Ýsh jigitting ishindegi eng qauiptisi — Núrjan. Qalghan ekeui, kózining aldyndaghyny ghana kóretin daraqylau, oilary tayaz. Ne isteu kerek? Ayyrtaudan asatyn tóte jol bar dep, jón siltep jibersem ghoy, ýsheui de qúridy. Al ainalma jolgha týsirsem aman-esen jetedi. Aman-esen jetken son, mening býkil syrymdy,baylyghymdy múqym elge jayady. Jayghanyna qoryqpaspyn, úrlyqqa týsui mýmkin ghoy. Ne isteu kerek?"

Jigitter sharshap kelip qatty úiqtap qalghan edi, tanerteng júlqylap jýrip Qonqaydyng ózi oyatty. Núrjan da әbden tang syz bergende kóz ilindirgendi. Oryndarynan atyp-atyp túrghan traktorister, beti-qolyn jumastan dalagha shyqty. Appaq shaghyrmaq qardyng ortasynda mendey bolyp qarayyp DT-54 túr, qasqyr jemepti. Motordy qyzdyryp, janarmaydy jylytu ýshin shaldan otyn súrap edi, qarsylyq bildirgen joq. Temir peshting ýstine bir shelek su qúiyp qoyyp, ony da ysytyp radiatoryna qúidy. Kóp әurelengen joq, traktordy әp-sәtte ot aldyryp, endi attanamyz dep jatqanda, Núrjan shaldan endigi baghyttyng ynghayyn súrady.

— Aldarynda eki jol bar,— dedi shal qabyrghasyn tyrt-tyrt qasyp.— Bireui alys ta bolsa — jaqyn. Ekinshisi jaqyn — jaqyn da bolsa — alys. Eger Ayyrtaudy ainalyp jýrsender óte úzaq jýresinder... Al mynau bir — Ýlken Qonqay asuy arqyly jýrsender, eki-ýsh saghatta izdegen shópting ýstinen týsesinder. Shópti aman-esen tiyep alyp, qaytarda Ayyrtaudy ainalyp jele-jortyp auyldaryna barasyndar. Sondyqtan mening aqylym — ýlken Qonqay arqyly asudan ótu. Traktorlaryng myqty, dendering sau, saydyng tasynday jas jigittersinder, qiyndyq degen ne tәiiri.

— Olay bolsa, sizding sózinizge sendik, aqsaqal,— dedi Núrjan traktordyng jylan bauyr tabanyna shygha berip.

— Endi, ózdering bilinder... shyraqtarym. Payghambar jasynan asqanda, aqyl aityp, jol kórsetkennen ózge ne qaldy deysin...

— Quatynyzdyng qanshalyqty ekenin týnde kórdik qoy,— dedi Baqytjan.

— Qúr auyz attandyrdyn, shal,— dedi Amanjan.— Bәribir týbi sening ýiinnen shay ishpey qoymaymyn. Qaytarda sogha almasam da, kelesi jazda, әdeyi izdep kelermin...

— Myltyq kózdeudi ýirene kel,— dedi shal mysqyldap.— Jekpe-jek shyqqanday bolsaq, ókinip jýrme.

— Oghan deyin ózing de aljyp ólersin.— Shaldyng kózi baghjang ete qaldy.

— Qaysymyzdyn búryn ólerimizdi bir tәnir biler,— dep kókke qarady.

— Al, hosh bolynyz,— dedi Núrjan traktordy jyldamdyqqa salyp.

— Sau bolynyz,— dedi Baqytjan yrjiyp. Osy ýiden aman attanghanyna sheksiz quanyshta edi. Amanjan qoshtasqan joq. Súp-súr bolyp Núrjannyng janyna otyra ketti.

Appaq qardyng arasyna sinip, bergi belesten asyp, kózden ghayyp bolghansha Qonqay túrghan ornynan tapjylmay, sondarynan qarady-ay. Ábden ghayyp bolghanda ghana:—"Topyraqtaryng torqa bolsyn",— dep betin sipady da, qoranyng ishinen qazyp, betin sabanmen býrkegen jertólesining kespeldektey qúlybyn syldyrlatyp asha bastady. Endigi sәtte elu jyl tirnektep jinaghan qazynasy tyghylghan jerding astyna týsti de ketti...

Ólerin sezse, osy jeti qat jerding astyndaghy qoymasyna kelip, bayaghyda әzirlep qoyghan múz astaugha jatpaq. Dúrystap jatyp alghan son, qol jeter jerdegi tiyekti tómen qaray basyp qalady. Sol shaqta múnyng ýstine әdeyi ýiip, ilindirip qoyghan topyraq qúlaydy. Jer oiylyp týsken son, qorany da jauyp qalady qymtap. Al sodan keyin Qonqay men baylyqty tauyp kórsin... Eshbir adam taba almaydy. Tek myng jyldan son... Myng jyldan son...

Ázirshe ólim tiyegin baspaydy, syra ashytylghan aghash kýbining tyghynyn ghana ashady. Ábden ashuy jetken syradan synghytyp úzaq ishti...

Ishkeri jaqqa Núrjannyng osymenen ekinshi ret kelui. Jazday janbyr jaumay, qúrghaqshylyq bolyp „Altay" sovhozynyng býkil shabyndyghy aqtanlaghy shyghyp, kýiip ketken song sypyra tau arasy, topyraghy qúnarly әri qystyng kýni qar qalyng týsedi, sóitip, ylghaly mol saqtalatyn Hatyni ózeni jaghynan shóp shapqan. Qazaqstannyng bir púshpaghynda týtin týtetken búl sovhozdyng jeri Altay taularymen jarysa, jaghalasa baryp, sonau Tauly Altay ólkesining aimaghymen shekteletin. Rossiya men Qazaqstandy ataqty shyng Múztaudan bastau alatyn aghyny qatty Hatyni ózeni bólip jatar edi. Búl jaq basqa audannyng jeri, bir týkpirinde, tym shalghayda bolghandyqtan, „Ishkeri jaq" dep atap ketken. Qúrghaqshylyk ne istetpeydi adamdargha. Aydap osy Hatyni jaghalauyna alyp kelgen. Auyldan shyqqan atty adam eki-ýsh qonyp әreng jeter osynshalyq alysta jatqan tegin jerding shabyndyghyna dәnikkenine ekinshi jyl. Jaz shygha taudy shyr ainalyp, mashina jolymen keletin, ay boyy pishen dayyndap, mayalap ýietin. Sonan song jer qata mashinamen tasyp jetkizip alatyn. Núrjan Hatyni jaqqa alghash ret kýzding qara suyghynda kelgen... Mashinamen shóp tieuge kelgen... Biraq ala jazday arpalysyp dayyndaghan shópting teng jartysyn ghana tiyep ýlgerdi, izinshe janbyr jauyp ketken... janbyr jauyp ketken son, shópting birazy alynbay qysqa qalyp qoyghan. Endi mineki, tau asyp, traktor shanasymen tasyp alugha kele jatqan betteri.

Kók týnek aspanda, sonau qarly adyrlardy jiyektey batysqa jylystaghan jaryqtyq kýn salqyn sәulemen jasqana qaraytyn. Ýsh jigit tanerteng shaldyng ýiinen shyqqaly lәm dep til katyspaghan edi. Týnep shyqqandaryna raqmet aityp, qara su úrttamastan erte túryp attanyp ketken. Ásirese ishteri qaltyrap, jylan jútqanday tis-tisine tiymey saqyldap kele jatqandary — ystyqty ansaghan asqazannyng kóterilisi edi. Búrynghydan әldeqayda alasaryp, qol sozymda ghana tegenedey tónkerilip túrghan aspan, ol da bir týrli kónilsiz, óz-ózinen jýdeu, óz-ózinen jabynqy tartqan. Óz-ózinen jýdeu tartqan aspan ghana emes, tang atqansha bir-birimen tóbelesip shyqqanday tong teris tomagha-túiyq otyrghan ýsh jigit te. Árqaysysy óz oiyn malta ghyp soryp otyr. Qazir Núrjannyng ornyna traktor aidap kele jatqan Amanjannyng ashang tartqan eki jaghy jalghyz-aq kýnde sualyp, týgi edireyip, jansyzdana bastaghan. Al onyng qasynda qysqa moynyn sholaq qara tonynyng jaghasyna tyghyp, úiqyly-oyau mәngirip otyrghan Baqytjan tipti bayaghyda ólip, qatyp qalghanday qúr sýlderi, jaynap túrar dóngelek beti qan-sólsiz bozan, búrynghyday emes, sopayyp úzaryp ketken sekildi. Olargha qarsy qarap, temir jәshikting ýstinde otyrghan Núrjan dostarynyng tirshilik oty qolamtalana, sónuge ainalghan didaryna tesilip úzaq qarady: jiyrmadan jana ghana asqan jas jigitterding jýzinde uaghyna jetpey qartaydyng alghashqy belgileri bar edi. Syrttan góri traktordyng kabinasy әldeqayda suyq, tórt búryshtana — kamera ispetti qorshaghan kók temirge sausaghyng tiyse qaryp týsedi. Motordan shyqqan bolymsyz jylu әlgi dýmbilez temirding astynda túnshyghyp, alqynghanday edi, demikkendey edi. Bu bolyp úshady. Dýniyening yzgharynan góri, jigitterding óz arasyndaghy suyqtyq janyndy qaryghanday edi. Úrsyp-talaspay osynshalyq biteu minezben onasha otyru jýikelep, jalyqtyrdy bilem, qos rychakty kezekpe-kezek tartqylap, gazdy azaytyp, kóbeytip, tolassyz qimyl ýstinde kele jatqan Amanjan jyn soqqanday aighay saldy. Al qalghan ekeui oqys ýnge selk etip esi shygha shoshynyp qalghan. Amanjan taghy aiqay saldy.

— Au-u-u...a...

Ayday úiqtap jatqan alyp dónder qybyrlap, erekshe ýn qosqanday. Gazdy basyp-basyp qalyp, jyn úrghanday aighaylaghan jigitti Núrjan jyndanyp ketti dep oilasa kerek:

— Toqta! Traktordy toqtat!— Solq etip baryp toqtaghan DT-nyng ishindegi ýsh jigit qopaq qagha ekpinge erip, iyzektesip qaldy da, arqalaryn temirge sogha solq etip qayta otyrdy. Sәl ýnsizdik basty. Sosyn Núrjan Amanjangha asa bir qajyspen qarady.

— Ne boldy?

Búl súraqty estimegendey menireyip otyra berdi. Sualghan, týk-týk at jaghyndaghy qyrau shalghan týgi búrynghydan ary qalyndap, qorqynyshpen ýrpiyedi. Kireukelengen kózinde sәule joq, jaranyng ornynday shýnireyedi. Al qonqaq múrny men óreskel ýlken auzy ol da jansyz, aghashtan oiyp jasay salghanday ebedeysiz. Týiilip biraz otyrdy da:— Ne dedin? — dep, Núrjangha qayyra súraq qoydy.

— Nege aighay saldyng deymin?

— Qashan?

Núrjan ózin-ózi zorlaghanday eriksiz kýlip jiberdi. Búdan song bir-birining iyghynan may sinip, tot basqan zildey alaqandarymen salyp-salyp qalyp, jamyrap bәri kýldi. Mine, ekinshi týn tong bolyp qatqan kónil jipsip, traktor ishine jenil núr taraghan. Alyp-qashpa sezim ol da qaymaqshyp qata bastaghan-dy. Áne, jibigendey boldy. Sebepsiz, aitpay týsindirgen kýlkining mazdaghan otyna jylynghan ýsheui aldarynda ne kýtip túrghanynan beyhabar, osy sәtting shuaghyna talasa úmtylghan. Búdan song Núrjan nege aiqaylaghanyn aitpady, qalghandary taqaulap súramady. Jym-jyrt, júmbaqty sapargha qayta attanghan. Biraq dýnie birte-birte taghy da suyna bastady. Suyqtyng eng qattysy — ýnsizdik ekenin endi ghana úqqanday Núrjan ynyldap әldebir әnning әuenin aitqan boldy. Onyng múrnynyng astynan ghana syzdyqtap, bir týrli týsiniksizdeu shyqqan ýni ana Amanjan mene Baqytjangha estilmedi bilem, nazar audaryp elendemesten, ne qosylyp ermesten oy ormanyna sinip, jalghyzsyrap adasa bastaghan. Aynala appaq qar, úshy-qiyry tausylmaytyn aq shanqan qar, jansyz aspan, janarsyz kýn... Olar sýrleu, jolsyz baghana, jalghyz ýili jalghyz shal Qonqay siltep jibergen baghytpen túspaldap qana kele jatqan. Ázirshe qar astynda jasyrynyp jatqan úry tas, jyqpyl-úrasyz esh nәrsege úrynbay aman-esen keledi. Sonau... ou, aiyr órkesh aq taudyng arghy eteginde iyen qystaq, pishen ýiilgen jer bar. Pәle-jaladan saqtap, dәm tartyp jete qalsa, traktordyng shanasyna totiyayynday kókpenbek shópti tiyep alady da, keri bozdaqtatady, asyghady... Auylda ay men kýndey jary kýtip, qoyghany suyp bara jatqanday asyghady... Osynday shattyqqa toly shaqta traktorgha qos qanat bitse deysin, biraq ol jaryqtyq ómir baqida úsha ala ma?.. Bú jalghanda úsha almaytyndar qanday kóp edi...

Neni jәne nege ynyldap otyrghanyn ózi de bilmeydi. Mýmkin, jan dýniyesin jaylay bastaghan jalghyzdyqtan (ýsheui bolsa da) azar da bezer eki qolyn tóbesine qoyyp qashyp, múnlylau әuenmen manayyna jolatpay, aidap, qughysy kelgeni me; әlde oy degen týpsiz túnghiyq jylymnan qútylyp shyghudyng songhy amaly osy ma, әiteuir, kónilinde tobyqtay bolyp, týinektele qatqan múz tondyrghan sayyn yzyn-yzyng әuenge basady-ay... Núrjannyng kónilindegi tobyqtay әlgi múz dәl býgin de, keshe de, tipti byltyr da emes, anau bir jyly — shildening my qaynatar ystyghynda qatqan edi... Sodan beri yzghar shashyp, ensesin basady da jýredi. Ózi kýlgenimen, kózi kýlmey, quanghanymen, uana almay dýniyedegi eng qimasyn mәngilikke joghaltqanday búiyghy tartyp, óz-ózinen qorynatyn, óz-ózinen shoshynatyn. Ol joghaltqan zaty — ózi ekenin sezdi me? Sezbegeni ghoy, әitpegen kýnde el kóshkendey bolghan janyn jarylqar aldanysh izdemes pe edi, óz-ózin aldamas pa edi? Áskerden esen-sau oralyp, traktorgha mingenine ekinshi jyl toldy, bәribir osynau shalghaydaghy Evropada, Shyghys Germaniyada jýrgendey ón boyyn saghynysh biylep, әldenege asyghady, әldekimdi saryla kýtedi. Mynau ken-mol pishilgen ken-mol dýniyege syimaghanday ózin artyq sezingen nemese osyna daliyp jatqan jap-jalpaq japannan qúiryq basyp demalar, entigin basar jer taba almaghanday ógeysigen.

Eki jastyng birine tolmay, osynshalyq qojyrap, erte... tym erte týnilui, eshkimge — ómirge de, ózgege de salmaq artpaytyn, tek bar kinәni ózining qara basynan izdep, minez-qúlqynyng auyrlyghynan kóretin, basqany emes tek ózin — Núrjanjandy ghana jazghyratyn. Balalyq shaqqa bәri-bәri jarasymdy eken: asyr salyp oinady, kýldi, jylady, alansyz, joqtan ózgege quandy da, alghy kýnderinen asyghyp ýlken jaqsylyq, oqys janalyq kýtti. Alghashynda on jyldyqty bitirse boldy, qiratatynday demige ótep kelse boldy, tasyp-shalqyp ghúmyr keshetindey ýmit emshegin jәne de armansyz emip edi. Endi mine, anau aiyr órkesh aq taudy assa, armanyna jetetindey túnjyrap, túp-túnyq aspannyng astynda qar tenizining jalghyz jetim qayyghynday — eskeksiz; jelkensiz qayyghynday qalyqtap jýzip keledi. Mynau appaq dýniyenin... minsiz betindegi jalghyz noqat — meni ispetti traktor shynynda da qar tenizinde maltyp kele jatqanday edi. Shynjyr tabany kórinbey, tek týtini ghana jinishkelene budaqtap, kógildir aspangha sinip, lezde joq bolady. Bayaghyda Núrjannyng apasy aityp otyratyn: búl dýniyede qughan da alda, qashqan da alda dep. Sol bir astarlylau sózding mәnin endi týsingendey-di. Quyp jete almas, qashyp qútyla almas taghdyrdyng aitaghyna ýrip, aidaghanyna kóngen kónteri tirlikten tizgin ýzdi qútylyp kórshi, joq bolmasa jan úshyra úmtylshy — jaqyndasang alystap, alystasang jaqyndaytyn saghym baqyttyng úshpaghyna shyqtym degen tiri pende bar ma tәiiri: ómir boyy bir nәrse jetpey óte shyghar adam balasy — ózining az ba, kóp pe ghúmyrynda zar enirep izdegeni qanaghat, toqtam ekenin ylghy da kesh týsinip, kózin júmady-ay... Núrjan bolsa ómirding birde-bir júmbaghyn sheshe alghan joq әli. Tek әrbir irili-uaqty oqighagha tanday qaghyp, tandanyp, „nege olay ekenin", yaghny aq dep jýrgeni — qara, al qara degeni aq ekenin týsine almay basyn qatyryp oilay berer edi.

Qar jamylghan ainala kýn sәulesimen shaghylysyp janardy jeydi. Essiz, iyesiz tau-taudyng bәrinen óldim-taldym dep qúdaydyng zoryna assan, ekinshisi túrady kel-kel dep shaqyryp. Ýsh jigit endi kele jatqan baghyttarynyng dúrys-búrystyghyna kýmәndana bastaghan. Joldyng osynshalyq úzaq boluy mýmkin emes...

—Toqtatshy,— dedi Amanjangha.— Azdap ayaldap, on-solymyzdy tanyp alayyq.

Traktor toqtady. Biraq motory tolassyz soqqan jýrek sekildi damyl tappay júmys istep túr. Qonaqtaghan tauyqtay býrisip otyrghan Baqytjangha da jan bite bastady. Talyqsyp baryp úiqy jendedi me eken, azdap qalghyp alghan-au. Eki kózi qantalap, ne boldy degendey analargha jaltaq-jaltaq qaraydy. Alghashqy sózi:

— Jettik pe?— boldy. Ejelden úrt minezdi Amanjan sham shaqyra jauap bergen:— Atannyng basy jettin!

— Degenmen qay tústa túrmyz ózi,— dedi qúrdasynyng sózin auyr almaghan ol jan-jaghyna qarap.

— Bilsek — túramyz ba? It bile me, tonqayyp-tonqayyp etegin týrip tastap, artyn kórsetip jatqan taudan ózge qybyr etken jan, erbiygen búta joq,—dedi Amanjan әli de óz-ózinen ashulanyp. Adasynqyrap ketkenderin ol baghana sezgendey. Tek anau ekeui kәpersiz otyrghan song pysyqsymaghan. Endi eki jigit jarysa Núrjangha qaraghan. Bir kýn bolsa da traktordyng naghyz iyesi, jolbasshy jigit osytyn. Ol bolsa ýnsiz. Kabina tútqynynan bosap shynjyr tabangha shyqty da, aq qardyng betine qos syzyq tastaghan artqa, sonsong jan-jaghyna syghyraya qarady-ay... Qyrdan oigha týsip ketken son, nysanalap kele jatqan Ayyrtau da kózden tasalanyp kórinbey qalghan-dy. Al aspan melshiyip, tabalaghanday, miz baghar emes. Etekke týsken song kýn de aq jiyek tau iyghyna tym-tym taqalyp, endi bolmasa batyp keterdey minbelep túr. Ne bir erbiygen qaraghay, ne bir qaraghan — bútasyz —"Ishkeri jaqtyn" qyl-qybyrsyz kóse taulary bar syryn ishine býgip, syzdauyqtay syzdanady. Altay silemderining dәl osy túsy qas qylghanday ne sebepten taqyr, taza, taygasyz jalanash ekeni týsiniksiz.

— Ne isteymiz?— dedi Amanjan gýr etip. Oghan taghy da eshkim jauap bergen joq. Sәl ýnsizdik biyledi.

— Alghash baghytymyzben jýre bereyik. Sening jýregin, yaghny intuisiyang bir nәrseni sezgen shyghar,— dedi Núrjan qabaghy qars jabylyp týtikken dosynyng suyq jýzine qarap.— Ákel, traktordy ózim jýrgizeyin.

— Meylin, tek adassaq sen jauap beresin,— dedi de ornynan túrdy Amanjan. Baqytjan eki jaqqa da qosylghan joq, sol ýndemegen qalpynda qaytadan qalghy bastaghan edi.

Traktor tútqasy óz qolyna tiygen son, dәl aldarynda aspangha salynghan baspaldaqtay shanshyla kóterilgen taugha órmeley jóneldi. Álginde ol otyrghan temir jәshik endi Amanjan enshisine tiyip, osynau úzaq ta auyr sapardan jerigendey kejegesi keyin tartyp, túlan tútqan keyipte ýnsiz otyr. Baqytjan bolsa anau appaq tau ýsterine qúlap ketse de, sezbes sezimmen qalghyp-shúlghidy. DT qaraghaydan qiyp jasaghan jalghyz shanany әreng sýirep, qop-qoshqyl týtin býrkip, arqyraydy. Tike tartqan tau qayqany tómende túrghanda jaypaqtau sekildi edi, órlegen sayyn biyiktep, qúzarlana berdi. Núrjan gazdy tolqyndata, ýzip-ýzip basyp, qiyalay tartyp, iyrek-iyrek syzyq tastay, aspangha bettegen. Tau basy jetkizer emes. Anda-sanda tirkeudegi shananyng amandyghyn tekserip, syghyrayghan terezeden artyna qarap qoyady. Bauyry alasa, auyr shana qasattana bastaghan jentek-jentek qar jinap, alqymyna keptep ýiedi de, qasarysqan nemeni tapalap, basyp-janshyp óte shyghady. Saylau jerge kýn sәulesi týspey kólenke úiyp jatqan, traktor órlegen sayyn jaryqtyq kýn de biyiktep, tau alasara berdi. Sazarghan dýniyening tynyshtyghyn traktor dausy búzyp, sereyip, ólimge boyúsynghan ainala kýrk-kýrk jótelip, úiqysynan oyanghan kәri shalday edi. Kóksau taudyng demikken demi yzgharlana qoyny-qonyshyndy qualaytyn. Álginde tau tabanynda túrghanda eptep jylymyq sezilgen, biyiktegen sayyn aua da salqynday týsti. Týstikten esken qyzyl jel bar, betti qaridy. Ýsh jigit tau jelkesine shyqqanda óre týregelip, kabinadan bastaryn shyghara algha qarady — taghy da dәl osy tabandaryn tirep túrghan taudan ainymaytyn taghy bir tau túrghan men múndalap. Ýsheui birdey keliskendey ysqyryp jiberdi de, oryndaryna sylq etip otyra ketti. Aryp-ashyp aldaghy asugha ilingende sol asudyng ar jaghynda júmaq kýtip túrghanday asyghyp edi, endi mine ne qystau, ne aghash joq, júp-júmyr júmyrtqa — taghy bir tau qasqayady. Tau men adam arasyndaghy

soghys tolastar emes...

— Endi ne isteymiz?— dedi shydamsyz Amanjan. Baqytjan әdetinshe ýnsiz otyr.

— Bilmeymin,— dedi Núrjan qajyghanday kýrsinip.— Jazdy kýni bolsa ainytpay tabar edim. Qazir bir-birinen aiyrmasy bolsashy. Júmyrtqa sekildi.

— Onda da әr tauyqtyng emes, bir tauyqtyng júmyrtqasy, men ýshin eng songhy tau — osy sekildi,— dedi Amanjan qaltasynan „Prima" temekisin alyp. Endi bәribir degendey shylymyn asyqpay tútatty da:— Ei, taltaymay, ayaghyndy jiyp otyrshy, qatynynnyng tóseginde otyrghanday shireysing ghoy,— dep Baqytjannyng qatyp qalghan pimasyn ózining tong bolyp sereygen pimasymen toq etkizip teuip jiberdi. Ol ýndegen joq, әdetinshe baqyrayyp bir qarady da, ayaghyn jiyp aldy.

— Endi ne isteymiz?— dep Núrjan súrady. Jauap bolmaghan son, traktordy jyldamdyqqa salyp, gazdy basty.— Ne bolsa da toqtamay jýre beru kerek.

— Jyljy bergenning jazasyn jaghar may tausylghanda tartasyn,— dedi temekisin qúshyrlana sorghan Amanjan. Búdan әri eshqaysysy sóilegen joq. DT jana ghana әzer shyqqan alyp taudan tómen qaray syrghyp, qúlay bastady. Teriskey jaghynda úra-jyra bar, oqta-tekte tas kezdesip, búra tarta berdi. Núrjan endi andaghaylap, gazdy basqandy qoyyp, saqtyqqa kóshken. Eki-ýsh ret shaqúr-shúqyr tas tiyip, solq etip jyragha týsip ketken son, jyldamdyghyn azaytty. Taudyng orta beline kelgende Núrjan óz-ózinen elegizip, artyna jalt qarap edi, tirkeudegi qar sypyrghan shanany kóre almady. Alghashynda óz kózine ózi senbey traktordy taghy da bayaulatyp, artyna qarady. Joq. Tormozdy basyp, gazdy azaytty. Búdan song jyldamdyqty shapshang aiyrdy da, jylan bauyr tabangha qarghyp shyghyp, kelgen izine qarady. Jýz metrden astam qashyqtyqta qargha batyp jatqan shanany kórdi. Auzyna alghash týsken sóz:

— Tfu! Atana nәlet!— boldy. Búl kezde Amanjan kabinanyng kelesi esigin shiqyldata ashyp, shynjyr tabannyng ýstinde aghytylyp qalghan shanagha týksie qarap túr edi. Baqytjan qapersiz qalghyp, selt etpey otyr.

— Davay nazad! Traktordy shúghyl búr da, artqa tart!

— Ony ózim de bilip túrmyn, biraq sol qiyagha qayta órlep shygha alamyz ba?

— Tәuekel,— dedi Amanjan,— oghan jeter trosymyz joq, bәribir baru kerek.

Oryndaryna qayta otyryp, qasat qardy qaq aiyra shyr ainalyp keri búryldy. Biraq on qadamnan asa almay, bir orynda iytindep shyr ainalyp túryp aldy. Qansha jan úshyra ilgeri úmtylghanymen, tip-tik jalama bet bettetpedi, tayghanaqtap qargha adym jyljy almady. Núrjan ekeui alma-kezek auysyp, rychagty ondy-soldy tartqylap, gazdy ólerdey kýsheytse de esh nәtiyjesiz, buraday búlqynyp, ash qasqyrday jentektep qar shashqany bolmasa, bir orynda shyr kóbelek ainala bergen shynjyr tabandar.

— Bolmaydy, betteter emes,— dedi Núrjan.

— Qane maghan bershi,— dedi Amanjan alaqanyna týkirip.

— Ózing tartpaysyng ghoy. Gazdy sen bassang da, men bassam da — motory bireu.

— Endi ne isteymiz?— dedi Amanjan kózi alayyp. Sonan song әli de es-aqyldan airyla maujyraghan Baqytjandy býiirden týiip qap:

— Ei, qoy kýzetip kelding be, әlde jau týsirip kelding be, tym bolmaghanda oyau otyrsanshy.

— Ákiri, qyzyqsyndar, men bәrin bilip otyrmyn. Shanany jayau sýirep kel deysinder me? Onday kýsh bolsa osynda otyrar ma edim, senderden sóz estip,— dep moynyn jaghasyna tygha týsip, bylq etpesten qalghy bergen.

Aynala appaq qar, kýn taudyng ar jaghyna susyp týsip barady. Say-salany kólenke basyp, aspan kóbeng tartqan. Kóp keshikpey keler týnning habarshysynday bir suyq yzghar soghyp, onsyz da jetimsiregen kónildi keuleydi-ay. Jel keulegen sayyn múrjadan uildegen ýn shyghatynday. Ne isterin bilmey, sharasyzdyqqa úshyraghan ýsh jigit taghy da amaldary әbden tausylyp, sәl-pәl ýnsiz qalyp edi. Sol ýnsizdikti Amanjannyng gýrildegen juan dausy búzdy:

— Etekke týsip, taudy shyr ainalyp, kelgen izimizdi qualay qyr jelkesinen kelsek qaytedi.

— Ákiri, ol da aqyl,— dep Baqytjan túnghysh ret pikirin aitty.— Vot bashka.

— Say tabany qanday kýide ekenin qaydan bilemiz. Qardyng asty tolghan tas nemese sor batpaq bolsa...

— Qysta batpaq bolushy ma edi, әkiriy,— dedi Baqytjan qarap otyrmay.

— Typ-tynysh qalghy bergening jaqsy edi, beker-aq oyattym,— dedi Núrjan.— Sonau etektegi siyrdyng silekeyindey shúbyrghan budy kórding be, sol jerde qardyng astynda qatpay jylyp aghyp jatqan búlaq bar. Al búl jaqtyng búlaghy qystygýni de batpaqty keledi, óitkeni qar qalyng týsedi. Bylaysha aitqanda, ýstinde kórpesi bar, su miym,— dedi Amanjan.

Baqytjan:— Úly mәrtebeli myrzam, qúldyqqa bas iydik, ózi bilmese de elge aqyl aitu — qazaqtyng qasiyetti óneri.

Kelgen jolymen keri orala almay keshti batyrdy. Ary tart, beri tartpen ózara kerisip te aldy. Shapshyma taugha qarsy salghan traktor „mening shamam jetpeydi" degendey, túrghan ornynan tyrp etpesten shyr kóbelek ainala berdi, ainala berdi. Aydala appaq taudyng bauyrynda arpalysyp, kýresip jýrgen ýsh jigitti mazaqtay kýlip, kýn úyasyna baghana kirip ketken. Endigi mezette ymyrt ýiirilip, qas qaraya bastap edi. Áueli ontýstik shyghystan jalghyz júldyz tuyp, tau-taudyng shyghys jaq jiyegi agharang tartqan. Býgin aqpannyng ortalaghan kezi, jaryqtyq ay dýniyeni aq núrgha bólep túrghan әdemi shaghy edi. Alysa-alysa әbden dymy qúryp, amaly tausylghanday ýsh jigit endi ólmes kýnning qamyn oilaghan. Ishkeri jaqtyng týkirik qatyp týser saqyldaghan sary ayazy buyp, appaq dýniyening jalmauyz týni iyektey bastady. Ot jaghyp jylynayyn dese, juyq manayda tis shúqyr aghash jaq, ónkey bir júp-júmyr taqyr taulargha qarap túryp qarnyng ashyp, qasqyrsha úlyghyng nemese botaday bozdap jylaghyng keledi. Álemning osynshalyq qatygez, jangha jat, tәnge salqyn sezilui — jiyrmadan jana ghana asqan ýsh boydaqty al degende jasytyp tastady. Esh aila-әreketsiz boldyrghan pishinde súlq otyrdy: әldekimdi jazghyrdy, әldekimge kijinip, balaghattady. Traktor zirk-zirk etip eki iyghy selkildep júmys istep túr, bir qalypty gýril, ynqylyn tyndap otyra berseng ot alyp emes, jylaghanday qay-qaydaghyndy esine salady; kónilindi shabaqtap, janarynnan jas tamady, janarynnan tamghan jas qar betine múz monshaqqa ainalyp týser edi, boydan jylu, jýrekten jiger birtindep susyp qasha bastaghanda arghy dýniyege armansyz attanyp-aq keter búiyghylau әri shym-shym jylymyq núr sebelep, úiqyng kele bastaydy eken. Biraq mynau aq qar, kóksireu múzdy tauda ómir baqy da úiqygha jendiruge bolmaytyn edi.

— A... a... a... u... a!— Amanjan qaq mandayynan әldekim salyp qalghanday aighay salyp, ornynan atyp túrdy. Tóbesin kabinagha jaman soqty. Oqys dauystan ana ekeui de shoshyna óre týregelgen. Dәl osy joly „nege aiqayladyn, jyn úrdy ma" dep eshkim aiyptaghan joq.

— Sen baqyryp jibermegende osy otyrghan qalpymyzda qatyp qalady ekenbiz,— dedi Núrjan kýlip.

— Jana ghana kózim iline berip edi... Ákri, qoyanshyghyng bir basylmady-au,— dep kýnkildedi Baqytjan.

— Ne isteymiz?— dedi Amanjan esin jiyp.— Tilimdi tistep alghanymdy.

— Ózdering bilinder... Mening mindetim ere beru,— dedi Baqytjan esinep-qúsynap.

— Sen nemene, kóshke ergen itpisin?— dedi Núrjan.

Sonau qarsy jaqtaghy appaq taudyng ar jaghynan ynyrana kóterilip, búp-buaz ay tuyp kele jatty. Álginde ghana ymyrt jabylyp, kespiri kete bastaghan qysqy ólke tilmen jetkizgisiz kýmis núrgha shomylyp, siqyrly da sayqal qylyqpen jarqyrap-jaynap týrlendi-ay. Sol sýt dýniye-aq shanqan әlemning arghy bir týkpirinen synsyghan, qorlana jylaghan ýn keletindey, talyp-talyp әreng jetetindey. Dәmestem kýrsinip, dәmestem jótelgen búlyn-búlyng tau qorshauynda qalghan ýsh jigit qaz-qatar shynjyr tabangha shyghyp, tughan aidy jalqy sәt qúmarpaz kónilmen qyzyqtap qalghanday qasqaya qarsy alyp, sereyip túrysyp qalghan.

— Osynyng bәri bekershilik,— dedi Amanjan auyr kýrsinip.— Bәribir bayaghyday emes, onda jaz edi ghoy... Onyng ne aitqysy kelgenin, tipti ne oilaghanyn qalghan ekeui úqqan da, úqpaghanyn qayyryp súraghan da joq.

— Múnday әdemi kórinis endi qaytalana ma, joq pa, kim bilsin. Qane ýsheumiz de anamyzdy eske alayyqshy,— dedi Baqytjan jylamsyrap.

Amanjan:— Nege anamyzdy ghana...

— Basqa kimimiz bar. Úly úrystyng úrlyq úrpaqtarymyz. Ýsheuining de qúlaghyna: „Tonyp jýrsin-au, qúlynym",— dep

shesheleri sybyrlaghanday boldy.

— Qanday tamasha,— dep eleuredi Baqytjan osynau aq shanqan aily týnge shyn sýisingenin jasyra almay. Onyng jýregi óz-ózinen tolqyp, belgisiz bir jaghalaugha shaqyrghanday-tyn.— Ras, aitamyn, dostarym, ainalana qarashy, ghajap emes pe? Ádemi emes pe? Ertek syndy dýniye. Aq boz atqa aq shana jegip, mynau kilegey qardyng betimen aghyzar ma edi... Átten...

Ómir boyy qalghyp otyratyn joldasynyng oqystan oyanyp ketken kónil tolqynyn týsinbedi me:— Senen osynday sezimtaldyqty kýtpep edim,— dep Núrjan aghynan jaryldy.

Baqytjan:— Betperde ghana, shyn adam sonyng ar jaghynda, degen eken bir danyshpan.

Amanjan:— Sening ol danyshpanyng ottaghan eken, endeshe. „Adam bir boq kótergen — boqtyng qaby"— degen bizding Abay aqsaqal.— Jótel bulyqtyryp, tamaghyn kenep aldy da,— bәri bekershildik. Býgin aldasan, erteng — aldanasyn. Bayaghyda... mýldem basqasha edi ghoy. Ol shaqta jaz bolatyn. Al men uyzday jas edim,— dep júmbaqtylau kýrsindi.

Baqytjan:— Qazir qartayyp túrsyng ba? Bar bolghany jiyrma ýshten astyq.

Amanjan:— IYә, dostarym, bizder bos shana sýiretken, sondyqtan jasyna jetpey qartayghan saqaly joq shaldarmyz.

Núrjan:— Balalyqtyng bazarly kýnderimen jylap qoshtasqaly qashan.— Ol da әserlenip, kónili bir týrli alabúrtyp otyr edi.— Shynynda da, bayaghyday emes... bir týrli jangha — jat, tәnge — salqyn.

Baqytjan:— Mynau appaq dýniye... Súp-suyq.

— Baqytjan:— Kimderge — suyq, kimderge — ystyq, ómirge ókpeleuge bolmaydy.

Núrjan:— Endeshe, traktordy sóndirmey bolmaydy... Baqytjan:— Nege?

Amanjan:— Bizding týbimizge jetip, shashymyzdy aghartatyn sening osy „nege?"— degen saualyng shyghar.

Baqytjan:— Ómirding ózi osy súraqtan túrmay ma?

— Janarmay tausylyp qalsa, erteng mynau it ólgen jerden shygha almay, sespey qatpaymyz ba?— dedi Núrjan.

— Men de beker súrap otyrghanym joq. Osy birdeme aitsam, shaptaryna shoq týskendey, tulaytyndaryng ne? Motordy óshirsek traktordyng suy qatyp qalmay ma?. Sodan song radiatormen mәngilikke qoshtasa ber. Al radiatormen qoshtasqanyng — ómirinmen qoshtasqanyn.— Baqytjan ana ekeui auzyn ashsa taghy da daulasayyn dep, ishtey shiryghyp dayyndalyp edi, olar ýndemedi. Óitkeni Baqytjannyng „taptym" degen logikasy búlar ýshin әlimsaqtan belgili qarapayym nәrse. Endeshe, bas qatyryp, dәleldep qaytedi... Basqa ghoy jandaryn qinap otyrghan... basqa-sudy aghyzarlary sózsiz. Biraq erteng qalay qyzdyrady traktordy, radiatorgha qúyatyn ystyq sudy qaydan alady?..

Sharasyzdyqtyng toryna qayta qamalyp, asyghys kóterilgen aidan jylu dәmetkendey telmirip biraz túrdy.

— Ura!— dedi Baqytjan teriden tigilgen biyalayyn bir-birine úryp. Ózi jerge úshyp týse jazdady.— Ura! Anany qarandar. Ot kórinedi.

Ol núsqaghan jaqqa jalt qarasyp edi, sol býiirdegi alasalau taudyng iyghynda bir nәrse jyltyrap janyp túr eken. Alghashynda shynymen ot eken dep oilap qalghan, ot bolghan kýnning ózinde tym-tym alysta edi.

— Ot emes,— dedi Amanjan saspay,— taudyng kók jelkesinde qay aghayynyng qazan asyp jatyr edi. Júldyzdyng sheti.

Mylqau ýnsizdik qayta basty. Tek DT-54 qana damyl tappay zirkildeydi. Aqsharbylanghan ainaladan ólimning suyq iyisi sezilgendey bir týrli qorqynyshty, samsap shyqqan jansyz júldyz, qinalghan, azap shekken adamzat ýshin osynshalyq paydasyzdyghyn sezingendey jasqana jymyndaydy. Núrjan aq týs — sәuleni túnghysh ret ólerdey jek kórdi. Boyyn eptep qorqynysh biylegen. Ol osaldyghyn joldastaryna sezdirgisi kelmedi. Sol sekildi ol alghash ret qarnynyng ashqanyn sezindi, jyly tósek, ystyq sorpany saghyndy, jútqynyp baryp óz әbestigin jótkirinip jasyrdy. At jalyn tartyp mingennen beri jaqsy menen jamannyn, aq pen qaranyng ekeu arasyna shekara qoyyp kórmegen úlan ómirding tauqymeti ýlkenge de, kishige de ortaq, bas ta, jas ta talghamaytyn ospadarlyghyn әri әdildigin baghamdaghan. Baghamdap túryp, әr nәrse óz túsynda keremet ekenine oy kózin jibergen. Soghysqa baryp bir qúlaghyn berip qaytqan brigadir Qadyl qansha ret jer-jebir, jeken suyna jetip úrsyp edi-au. Aytary jalghyz sóz bolatyn:— Biz ne kórmedik, jaumen alystyq. Jambastan syz, ayaqtan yzghar ótti. Joqshylyqtyng zardabyn tarttyq. IYә, biz ne kórmedik. Keyingi jastar ghoy múnsyz-qamsyz, kýnde oiyn, kýnde toy, erkelep-esirip jýrip jatqan. Endi oilap túrsa, onysy beker, әnsheyin baya-shaya baybalam eken. „Biz ne kórmedik? Endeshe, myna biz ne kórmedik? Endeshe, myna biz, beybit ómirding siz kózge shúqyp, jazghyra berer erke úldary ne kórmedik? Qayda qiyndyq — sonda jatyr. Ayqaylaghan ýnimizdi estip, kenirdekten qar keship, boyymyz suyp bara jatqanyn kim estip, kórip túr búl jalghanda",— dep aitqysy-aq keldi.

— Ne isteu kerek?!— dedi Amanjan tisin shaqyr-shúqyr qayrap.— Ne isteu kerek? Aytsanshy, agha traktorissing ghoy.—

Núrjangha shýilikti.

— Ózdering bil, әkiriy,— dedi Baqytjan,— qarnym asha bastady. Ishimde bir kesek múz jatqanday.

— Traktordy sóndiremiz,— dep kesip aitty Núrjan. Búdan song gazdyng tútqasyn tómen basa saldy. Appaq saumal simirgen ainalany qúlaq kesti tynyshtyq basty. Jym-jyrt, júmbaqty dýniye. Tirshilikting kýiin shertip túrghan appaq dýniyenin... betindegi qara noqat mýldem ýzildi — bir sәtke kóz júmyp óldi. Naghyz suyq endi ghana bastalghanday.

Onyng ne oilaghanyn aitpay týsingen Amanjan:— Suyn aghyzayyq,— dep traktordan qarghyp týsti. Onyq artynan ekeui de sekirgen. Omby kardy keship baryp, tyghynyn aghytyp jibergende yp-ystyq su saryldap, tiygen jerin eritip, buy búrqyrap agha jóneldi. Búl qalpynda alyp bir ógiz zәr jiberip túrghanday edi. Qolghaptaryn sheship-sheship jiberip, ýsheui birdey enkeyip ystyq sugha qaltyray múzdaghan qoldaryn judy.

— Qanday raqat, isher me edi?— dedi Baqytjan mәz bolyp.— Ishimizdegi múz erir edi, әkriy.

— Sening asqazanyng DT-nikinen әldeqayda myqty, ishseng —ish,— dep azghyrdy Amanjan.

— Tapqan ekensing aqymaqty. Erteng osy sugha zar bolamyz.

— Aldymenen sol ertenge jetip alayyq,— dedi Amanjan.

— Bir amaly tabylar,— dedi Núrjan. Búdan song ýsheui birdey keyin sheginip, jyp-jyly qoldaryn qoyyndaryna tyghyp jiberdi. Auyzdarynan úshqan bu ay sәulesinde kók týtin bolyp budaqtaydy. Beluardan qar keship keldi de, traktordyng tabanyna sekirip qayta shyqty.

Ánsheyinde auzyna marjan salghanday, qalghyp, ýn-týnsiz otyra beretin Baqytjan tym-tym sózsheng bolyp ketti. Álde ishki bir qorqynyshyn jasyrghany ma, әlde sharasyzdyqtyng toryna qamalghan son, „endi bәribir" degen tәuekeli me? Kim bilsin. Qazir de traktor tabanyna qarghyp qayta shygha salysymen; eki qolyn kezek sermep:— Qar — múhiyt; traktor — keme, ýsh batyr aiqasqa shyqty tilsiz jaumen,— dep eleurep, taqpaqtay jóneldi.

— Atannyng basy,— dedi Amanjan it jyny ústap.— Appaq dastarqannyng betindegi sasyq qonyzbyz. Taraqanbyz órmekshining toryna shyrmalghan. Qanatyn әumeser bala júlyp alghan dәrmensiz shybynbyz. Tyrbanamyz kelip, sodan son... tyrapay asamyz...

Ýnsizdik basty. Alystan... tym-tym alystan shynshyndaghan bir synsu talyp jetkendey. Sol júmbaq ýndi tek qana Núrjan estip, elegizedi.

— Apamdar tamaghyn iship bayaghyda jatyp qalghan shyghar,— dedi Baqytjan ayaq astynan múngha berilip.— Senderge beker erdim, әkriy... „Oybay, myna túrghan jer, shauyp baryp alyp kelemiz",— degen son...

— Seni qoyyp, ózim de ókinip otyrmyn,— dedi Amanjan onyng sózin bólip. Ýninde zil, әldekimge kijinu bar.— Osynyng bәri Qonqay qaqbastyng kesiri... Qysty kýni búl kerbaqqan tústan Ayyrtaugha asar jol joghyn sezip edim.

— Sezseng nege aitpadyn?— Baqytjan shap ete qaldy.— Sol ýiden auylgha keri qaytyp ketsek, tóbemizge shay qaynatarday shoshyndyn... Endigi múrnymyz shuyldap óz otymyzdyng basynda, soraptap sorpa iship otyrar edik. Endi mine... aidala, appaq qar, qyryq gradus suyqta boyymyz suyp bara jatqany.— Onyng kózine tyghylyp jas kelip qalyp edi, ol osaldyghyn jasyrghan joq, kemsendep qoya berdi.— Qúdayym-ay, elden eki eli ajyraugha bolmaydy eken-au...— Oghan qoy dep júbatu aitqan eshkim bolmady. Árkim óz oiymen arpalysyp otyr edi.

Amanjan:— Átten, bәri kesh,— dedi tisin shyqyrlata qayrap.— Bir súmdyqtyng bolaryn jýregim sezip edi. Sengim kelmep edi sol shalgha. Endi mine adaldyqtan adasyp otyrmyz. Ákennin... sol Qonqaydan bastap, býkil әlemdi traktormen taptap óter me edim.— Kónili qansha pәs bolghanymen, Amanjannyng sózine eriksiz kýlip jiberdi Baqytjan. Myrs etti de:

— „Garushiyin" jetpeydi ghoy,— dedi.

Amanjan:— Joq, odan basqa da bir nәrse jetpeydi. Aram ólgenshe — aighaylap óleyin — a-a-a-a-u-u-y-a! Men tonyp, jylynargha — ot, isherge — as taba almay otyrmyn, ei, adamdar! Estiymisinder, mening ýnimdi!— Ol qúlaghyn tosyp, tyn-tyndaghan boldy da qayta kijindi. Júdyryghyn týiip, әldekimge aibat shekti.— Á-ә, ýndemeysinder me, qol úshyn beruge qorqasyndar, ә! „Biz ne kórmedik",— dep keudesin qaghatyn, ei, aghalar, ha-ha-ha, endeshe, myna biz ne kórmedik.— Dәu júdyryghymen kabinanyng temirin qoyyp-qoyyp qaldy. Qolynyng auyrghanyna da qaraghan joq. Keudesin qysqan úly dolylyq des bermey, qanyn saq-súrq qaynatyp edi...

Baqytjan:— Óle qalsaq bir-birimizge topyraq ta sala almaytyn boldyq-au.

Amanjan:— Nichego, qar salamyz ha-ha-ha... Ne degen sorly pende degen...

— Jetti! Ajaldan búryn aljymayyq!— dep jekidi Núrjan.

Amanjan:— Mynau kabina emes — kamera sekildi. Al sen, joldas a-a-agha traktorist, nadziratelige úqsap kettin; pm, dalada búdan góri jylyraq shyghar. Ne, isteymiz? Bosatyndar myna týrmeden.— Kabina qabyrghasyn taghy da úrghylay jóneldi.

Baqytjan:— Ózdering bilinder, әkri. Men gluboky úiqygha kettim. Aytatyn sәlemdering joq pa! Chao! Hay!

— Mynaday suyqta bir minut te kózi iluge bolmaydy,— dedi Núrjan.— Traktordyng yghyn tazalap, qasat qar oiyp әkelip, ýishik qalap alayyq. Qardyng ishi jyly bolady.

— Astymyzdan syz ótpey me?— dedi Baqytjan qalypty saqtyghyna basyp. Minezi auyr, kóp sóiley bermeytin Núrjan dosynyng sholaq oilylyghyna jyny keldi bilem:— Traktordyng besetkasyn tósemeymiz be... artymyzgha,— dep zildene til qatyp edi, ol bir kýn bolsa da agha traktorshy sanaytyn Núrjannyng ynghayyna kóship:— Ózdering bilinder,— dep jyghyla saldy.

— Al ne túrys, qar oyalyq,— dep aldymen Amanjan qarghyp týsti. Birining artynan biri jerge sekirgen olar beyne parashutpen qarghyghanday top-top etip qúlap jatyr. Yzghyryq jel ýrip, berishtengen sendey siresken qardy kýrektep, baltalap oiyp, suyq qaryp manqayyp túrghan DT-nyng yghyna qalap, ýy jasay bastady. Sausaqtary tonazyghanymen, qapshaghay qimyldap, birsindep endi boylary jylyp, eptep ter shyqqan. Jan dәrmenge týsip, qar ýishikti әp-sәtte jasap aldy. Traktordyng әbden may singen otyrghyshyn, arqalyghyn shygharyp әkelip tósenish jasady. Denesi jylyghan jigitterding kónili kóterinki, bir-birin iytermelep, asyr salyp oinady.

— Úyaday,— dedi Amanjan gýjildep.— Tamaq tabylsa qystap shyghugha bolady.

Ýsheui qatarlasa jata-jata ketti.

— Áyteuir, qara basyp úiqtap qalyp jýrmeyik,— dedi Núrjan. Baqytjan aitty:— Úiqtamaytyn bolsaq, iyesine ýy jasadyq. Amanjan aitty:— Tonbas ýshin, aqymaq.

Núrjan aitty:— Áste úiqtaugha bolmaydy, ýsip ólemiz. Búdan әri Amanjan temekisin tútatyp edi, ala kólenke qar ýishikting ishin sәule timiskeledi.

— Temekindi byqsytyp kep tarta berme, әkriy,— dep Baqytjan qyljyndaghan boldy,— ýiimizdi órtep jiberesin.

 

— Ottama,— dedi teris qarap býk týsip jatyp.— Temekiden órtenbeydi múnday ýi, sen shygharghan gazdan órtenedi.

— Tazdan taraq, bizden gaz qalghaly qashan?— dedi Baqytjan. Odan әri qar ýishikting ishinde bóten әngime bolghan joq, әrkim óz oiymen onasha qalghan. Alystan... tym alystan... ash qasqyrdyng úlyghany estiledi. Sol bir aily týnde taraghan jat ýndi Baqytjan da estip, elegizedi bilem, qorqynyshyn qaljyngha ainaldyrdy.

— Traktoryndy qasqyr jep ketpesin,— dep jyrq etip ózi kýldi — óp-ótirik kýldi. Onysy oghashtau kórindi. Amanjan temekisin qúshyrlana soryp, qaytadan beri aunap týsti de:

— Ottapsyn, eng әueli ishimizdegi semiz, maytyqqan kótendey seni jeydi,— dedi. Osynau syryqtay úzyn, at jaqty, qara súr qúrdasynan seskenushi edi, shaptyghyp betinen alghan joq, biraq sózden esesin jibermeydi.

— Ash qasqyr semiz, aryq dep tandap jýredi deysing be. Sening de sorpalyghyng bar,— dedi.

Núrjan auyr oida edi. Qayta-qayta kózine tyghyla bergen úiqyny uqalap quyp, әr nәrsening basynan bir shalyp, kóz ilmey sandalyp jatqan. Osyndayda, qolyng tiymey jantalasqan sәtte, maza bermes oidyng da týbi tayyzdap, qansyp qalary bar.

Áskery qyzmette jýrgen eki jylyn esine týsirip kórip edi, qúr әureshilik boldy — kóz aldyna kýzette túrghan azapty týn ghana elestedi de, tek sol kirpik qaqpastan qaqayyp túrghan sәti ghana... tipti kózi uaq-uaq júmylyp, qalghy bergen son, Amanjannan shylym súrap tartyp edi, ýirenbegen song ba, qolqasyna týtin keptelip, qaqalyp-shashalyp mazasy ketti.

— Jigitter, úiqtap qalmayyq,— dedi sonsong dauystap.— Dalagha shyghyp, әri-beri alysyp oinasaq qaytedi. Úiqymyz qashyp, boyymyz jylysyn,— dedi.

— Ol da aqyl,— dep Amanjan temekisining túqylyn sóndirdi de, enkendey sheginip tysqa shyqty.

— Tóbeleseyik, shyn aitamyn, jylynatyn týrimiz joq, tóbeleseyik,— dep jalyndy Amanjan júdyryghyn bir-birine úrghylap, tisinen ot shyghara qayrap.

— Men onday oiyngha qatysa almaymyn, әkriy,— dep Baqytjan taysaqtay berdi. Núrjan aitty:

— Bizding shamamyz saghan jetpeydi ghoy.

— Ekeuing jabylasyndar,— dedi soghysqa әzirlengen Amanjan. Al, qane, kelinder. Jasasyn tóbeles, ura!

Baqytjan:— Á, olay bolsa mojno. Ei, Núrjan, sen aldynan shyq, men artyn orayyn... pozisiya kerek.

Núrjan kýlip:— Pochemu men aldynan, sen artynan...

Baqytjan:— Sebebi men adamdardyng artynan bas salghandy tәuir kóremin.

Núrjan:— IYә, әrkimning óz tәsili bar. Men-aq betpe-bet barayyn.

Amanjan qolyn kóterip:— Toqtandar-toqtandar, múnymyz naghyz tóbeles bola almayyn dep túr. Kýlip jýrip júdyryqtasqannyng mәni joq,— dep toqtatty.— Sodan son, sender maghan býkil taktikalaryndy sezdirip aldyndar. Qazir men moshnyy qorghanysqa ketemin de, arqamdy traktorgha tirep túryp, jaqyndaghanynnyng jaghynnan úra berem. Davayte, rebyata, shyn mәnindegi qandy soyqan bastau ýshin ar-namysqa tiyip yza keltirer balaghat sózben atysayyq әueli. Davayte dostar (kózi jaynap, ekilene silkindi) aiyzymyz qanghansha bir boqtasayyq. Eshkim de kórip, estip túrghan joq.

Núrjan:— Endeshe, múnday spektaklige men ýzildi-kesildi qatyspaymyn,— dep azarda-bezer boldy.

Baqytjan:— Eng aldymen it bolyp bastayyq, qyzyq bolsyn.

Amanjan týsinbey qaldy:— Itshe bastaghany qalay?

Baqytjan:— Mәselen, jer tarpyp ýremiz.

Amanjan:— Ýrsek ýreyik... av, av, av!

Baqytjan:— Av bolsa — av!

Ekeui bir-birine yrsyldap it bolyp ýrip jýr. Bir-birine jer tarpyp, tap-tap beredi.

— Boldy, boldy. Senen jap-jaqsy tóbet shyghyp ketui mýmkin eken. Endi, bala, qazaqtyng búrynghy biylerindey jýginiske otyryp, balaghatymyzdy bastap ketemiz. Qamshy ornyna biyalay tastaymyz,— dedi Baqytjan.

Amanjan:— Ol qyryna da kóndik.— Ayyzy qana riza bolyp jýr.

Baqytjan:— Jaraydy, endeshe,— dep algha suyrylyp shyqty da, myqynyn tayana jýginip otyrdy.— Eki rolidi bir ózim-aq oinayyn. Ei, Amanjan, kel jýginiske, qútyrghan buraday jynyndy shashpay tynda meni. Al, bastadym: Itayaqtay bolghan auzyndy, qúryqtay sorayghan boyyndy, qoradaghy qoyyndy, týk oilamaytyn oiyndy, kirpidey tikireygen shashyndy, shaqshaday bolghan basyndy... ana jerindi, myna jerindi... pәlen eteyin, týgen eteyin... (entigip) obshem úrayyn... Uh, jipsip kettim ghoy, ishpey-jemey albatty balaghattasqan qiyn eken...

Amanjan tamaghyn kenep, dayyndalyp, ol da jýginip otyr:— Al, lyauqiym, endi sen tynda; Ei, Baqytjan, kýjireygen moynyndy, stol ýstindegi doybyndy... úrym-bútaq, zau-zatyndy dvaynoy, troynoy úrayyn... mә, qamshym, sen sóile.— Qolghabyn qarsydaghy „biyge" tastady. Núrjan ekeuining balaghatyn tyndap, raqattana kýlip:

— Bayaghynyng biyleri de dәl osylay aityspaghan shyghar. Baqytjan qyzyna bastady:— Endeshe, Núreke, aldiyar taqsyr,tóbe biyimiz sensin... Bizding janymyzda bayaghynyng bii jip ese almay-dy.

Núrjan:— Ou, býgingi zamannyng sheshenderi sender bolsandar onda... Onda qúmyrsqa quyryp je desenshi...

Baqytjan:— Ei, Amanjan, „DT"-nyng aty — traktor, arba emes, shana azdy deysing be, shananyng aty — shana, qol shana emes, senbeseng jatyr әne; әlde Núrjan azdy deysing be, azghan da ozghan joq, Núrjannyng aty — traktorist — diyrektor emes; al, boqtasugha kelsek: shay ishetin kesendi, siyr sauyp jýrgen...

Amanjannyng kózi shatynay aighay saldy:— Ne?! Ákeni aitsaq ta, sheshe jaghyna baryspayyq.

Zulaghan qalpymen baryp shәniyip túrghan alasa boyly, tórtbaq dosynyng shyqshytyn ala bir perip, qalpaqtay úshyrdy. Tóbeles bastaldy! Ornynan baj-búj etip, qarmana túrghan ol jan-jaghynan qaru izdep kórip edi, kózine qardan basqa esh nәrse ilige qoymady.

— Ákenning auzyn úrayyn, svolysh, oinaydy eken desem, shyndap jýr ghoy.— Odan song jerden uystap bir-eki ret jentek-jentek qar laqtyrdy da, jýgirgen boyy taltaya sereyip túrghan Amanjandy tebe bergende, sonshalyq bir qapshaghay shapshandyqpen ayaghynan sart etip ústap búrap qalghanynda taghy da qiralandap qúlap qaldy. Isting nasyrgha shabu qaupi túrghan son:— Qoyyndar! Jetti endi! Ýsip ólsek te, tóbelespeyik! Ayuan bolyp kettinder me!— dep ara týsip edi, qany qarayyp, úrynargha qara taba almay, kýshi asyp-tasyp, ózine layyq bilekti jau izdep alasúrghan Amanjan ony da bar pәrmenimen úryp ótti. Kózining oty jarq etip basy zenip ketken Núrjan soqqy qanshalyq auyr bolghanmen, tyrang etip qúlaghan joq. Ne isterin bilmey az-kem oilanyp túrdy da, jyndanghan Amanjannyng qargha aunap qynsylap jatqan Baqytjandy ayamay tepkilegenin kórip aighay saldy:— Toqtat! Fashist bolyp ketting be?

— Men senderge fashisting ne ekenin kórseteyin. Áyteuir, aram ólemiz! Bәribir ýsip ólemiz,— dep kijingen Amanjan endigi sәtte ózine qarghyghan. Qorghanbasa bolmaytyn edi. Qaradan-qarap jýrip bir nәrseni býldirgisi, qiratqysy kelip qyshyna beretin Amanjannyng qolyna dәl qazir myltyq berseng ekeuin de qyzyl ala qan qylyp, atyp tastary sheksiz edi. Adam boyyndaghy asau qan týiirshikteri qozyp, jauyzdyqtyng soyqandy soghysyna shaqyrady eken-au. Zúlymdyq әr adamda, әr últta baryn bayymdaghan Núrjan joq. Dosynyng ekinshi soqqysy tiygende ózining de qany tasyp, basyna shyqqany sonsha, sonsong óne boyy qalshyldap, qarsy úmtylghany, úp-úzyn qúrdasyn ishinen perip, ynq etip auyrsyna enkeyip qalghanda, әskerde ýirengen tәsili boyynsha kók jelkeden úrghany, sonsong ózi qúlamay tәltirektep túrghan jigitting qyltasynan teuip qúlatyp, qúlap bara jatqan sәtinde sekirip baryp qos ayaqtap bókseden tepkeni, búdan song kózine qan qúiyla doldanyp, әli qúryp býk týsken beyshara Amanjandy bir teuip ketkeni tek ashuy sabasyna týsip, ólerdey ókinip edi. Ýsheuining de úiqysy qaytyp kelmedi ne

til qatysqan joq, súlap-súlap dýmbilez kýy keshken. Endi ýsh kýn boyy úiqtamaugha jeterlik oljaly oy tauyp edi.

Dýnie aq shanqan... Kesheler soghyp ótken aq týtek borannyng sarqyndysy, sendey sirestirip qasattap tastaghan aq sireu kireuke... aq taular... alysqa... әldeqayda birin-biri qua jarysqan. Erbeng eter tirshiliksiz, salqyn sazarghan qalpy adyrlar úly ómir shuylynan beyhabar — aiqara jamylghan aq kebinin býrise býrkenedi. Ayly týnning astynda aruaqtay sozylghan suyq... asa qytymyr dýniye... týn ortasy aughansha jaq ashpastan jayrap nege tóbeleskenderin, kimdi-kim úrghanyn uayymdap jatty da, basqa... búghan deyin keshken ómirdin, tәtti bir lәzzatty sәtin esine alysqan... Onday qymbat minuttar Núrjanda joq-ty, sypyra jaydaq, tirshilikting qamymen óte shyqqan súrqaylau edi... Áli kýnge eshbir qyzdyng betine qarap kýidim-jandym dep ghashyq bolyp kórgen joq-ty. Emirene eske alar endi nesi qaldy. Mynau qaltarysta qanghyghan iyen jerge qarashanyng qara suyghynda, búdan búryn da bir ret dәm tartyp kelip edi-au. Onda olar kóp jigit bolatyn, mashinagha minip, tau ainalyp, qara jolmen kelgen. IYә, onda olar kóp edi, soytalday-soytalday on jigit... shóp tieuge kelgen. Alghashqy kýni bes mashinagha tiyer-tiymesten kýn jauyp ketken. Sonson, barlyq mashinany qaytaryp, eng sonynda ózderi jayau qaytqan. IYә, sonda ózderi mingen avtomashina beluardan batpaqqa batyp qalyp, qaytyp shyghara almap edi... Sirkirep qara kýzding aq janbyry tolassyz jaughan. Ne panalar ýi, ne aghash joq, qúdaydyng qu mekiyen dalasynda qalghan on jigit eki keshting arasynda on shaqyrym alystaghy Ognevka degen selogha jayau tartqan... Qarsydan shaba jaughan jeldi nóser ónmeninen óter suyq edi. Ýsterinde tek kýpәikesi ghana bar jigitter kerzi etikterin qorqyldatyp, týbi tesilip ketken aspandy, biylghy quanshylyq jyldy, jazday bir tambay qoyyp, kýzde sorghalaghan janbyrdy, audannan jýz shaqyrym shalghaydan shóp dayyndaghan basshylardy ondyrmay balaghattaghan... Shelektep jaughan janbyrdyng astynda kózge týrtse kórinbeytin qaranghylyqty jamylyp, batpaq keshken jigitter sonadaydan syghyraya shaqyrghan bolymsyz jaryqty betke ala bezektep edi. Áudem jerde ghana kóz qysa qylymsyghan Ognevkanyng búlar asyqqan sayyn alystap, jetkizbey qashqany, al qarashanyng eng songhy jeldi nóseri sabalap, moynynan kirgen su qoyyn-qonyshysyn qualap etigine sorghalaghany, tisi-tisine tiymey saqyldap súmdyq tonghany, osyna sýngilesken azapty halding qaytip qaytalanbauyn, mynau keri baqqan ishkeri jaqta at basynday altyn bar dese de qayta ainalyp kelmeuin tilegen óz-ózine ant etken, sylp-sylp basyp, jolsyz, jónsiz jortqan on jigit auyl shetindegi tildey kópirdi әreng degende sipalap tauyp, qúndyzday shúbap óte beremiz degende kenirdekten keletin ózenshege Núrjan ayaghy tayyp ketip, onbay qúlap edi... Jar jiyegindegi taldy panalap, jýzip jýrgen tamam ýirekti ýrkite bylsh etip qúlaghan Núrjandy Qayken men Aqay zorgha degende shygharyp alyp edi. Qúiryq basyp otyryp, etigine tolghan sudy tógip tastar qúrghaq jer joq, yljyraghan susindi dýniyeni taghy da laghynetteude, shylpyldatyp ilgeri tarta bergen. Búlar kelip jetkenshe auylgha sinip ýlgergen qalghan jeteuinen airylyp qalghan da, múqym Ognevkadan esigin qaqpaghan ýy qaldyrmaghan. Biraq kóshe-kósheni jezdey qaqtap, aralap shyqsa da, birde-bir ýy týneuge rúqsatyn bermep edi. Su tyshqanday sýmireygen ýsh jigit adamdardan osynshalyq merezdik, jatpeyil, masqara qatygezdikti búryn әste bayqamay, tipti mýldem kýtpey kelip, óz bastaryna sart etip tiygende ghana baryp, suyna týnilip edi-au. Joqshylyq kezinde, tipti kýni keshegi soghysta adamdar dәl osylaysha qatybastanyp, jat bauyr bolghan joq shyghar. Álde búl júrt tym-tym toyynyp ketti me, kekirigi azyp, kekireledi me, mýmkin, jeti qat týn ishindegi úrylar dep senbedi me?! Qaydam, әiteuir, Núrjan osy jiyrmadan jana asqan jasynda túnghysh ret adamdardy jekkóre bezinip edi... Bar bolsang kóre almas, joq bolsang bere almas aghayyn shyr ainalyp kelgende, qara basynyng qamyn kýittep keteri ras ta... Sonymen, ýsh jigit Qayken, Aqay, Núrjan ólgen jylanday shúbatyla qonys tepken Ognevkanyng basyna týsip, ayaghyna deyin әr ýiding esigin tartyp, terezesin qaghyp shyqty. Eshqaysysy qondyrmady. Auyldyng shetindegi oqshaulau ornalasqan aqyrghy ýiding esigin tyqyldatyp edi — ar jaghynan әielding „kto?" degen jinishke dausy estildi de, izinshe ózi shyqty. Púshpaq-púshpaghynan su sorghalaghan ýsh jigitti kórgende alghashynda antaryla seskenip qaldy da, „sizderge kim kerek?" dedi. Aqay ana ekeuinen góri pysyqtau edi:

— Ótinemin, jylaymyn, qúday ýshin týnetip shyghynyzdar, Qaraghay audanynyng júmysshylarymyz, mashinamyz batyp, jayau qaldyq. Barmaghan ýi, tartpaghan tútqamyz joq, eshkim jolatpady, bir qayyrymdylyq jasanyzdar, ýsip óluge jettik, bosaghadan ary aspayyq, tek boyymyz jylynsa boldy,— dep zarlay jóneldi. Tórgi bólmeden er adamnyng ýni estildi. Áyel búl mәseleni jalghyz ózi sheshuge batyly barmady bilem, qayta kirip, kýieui bolar, әldekimmen aqyldasty. Sodan keyin ghana esikti aiqara ashyp:— Kirinizder,— dedi kýlimsirey. „Kirinizder"— Núrjan ýshin búl jalghanda osy sózden qúdiretti, osy sózden ystyq, әri ardaqty úghym joq shyghar. „Kirinizder"— qanday ghajap! Osy izgi niyetten song ólip ketseng de ne arman. „Kirinizder"— adamzattyng qoly jasaghan býkil aramdyqty aqtap qalar yqylasty peyil-ay.

Qarapayym jinalghan úyaday jyly qos bólmeli shaghyn ýige kirgenderinde әbden silikpesi shygha tonghan jigitterding su tamshylaghan múryndaryn orys kójesining ashqyltym iyisi jardy. Jýz jylgha biraq qartayghan mýshkil hal, jýz jylgha qayta jasarghanday quana tolyqsyghan-ay! Tabaldyryqtan attauyn attasa da, ne ary emes, ne beri emes, osharylyp qalghan jasqanshaq jolaushylargha irge jaqtaghy nardyng ýstinde maldas qúra otyrghan shegir kóz, sary shashty orys:— Tórge shyghyndar,— dep qazaq tilinde iltipat bildirdi.— Aldymen syrt kiyimderindi sheship, suyn syghyndar da, peshting yghyna jayyndar, úyalmandar. Sostiyp, it kórgen eshkidey túra beruding endigi reti joq edi. Ishterindegi eresegi Aqay bastap sholangha shyghyp, syrt kiyimderin sheship, ekeulep búrap, suyn syqty. Núrjan jalma-jan otyra qalyp kerzi etigindegi shýlpildep túrghan sudy tókti. Týngi qonaqtarynyng әr qimylyn qalt jibermey baqqan ýiding iyesi әieline tamaq әzirle dep әmir berdi. Tórgi bólmeden shashtary ýrpiyip eki-ýsh balanyng basy kórinip edi, úiqtandar, kisi kórmep pe edinder — dep zekidi. Buy búrqyraghan joyan tabaq borsh aldaryna kelgende anasynan qayta tughanday jasady-ay. Peshten jana ghana alghan yp-ystyq nan, peshten osy әzirde ghana alghan yp-ystyq kójeni azyp-tozyp kelgen ýsh jigit múryndary shuyldap armansyz iship-jedi-ay. Ýnemi qyltyldap túrar pende shirkinning kónili baghana jaqsylyq ataulymen qaytyp onalmastay bolyp zәrezeptene jerigen edi, endi mine sol eki qoldy tóbege qoya bezingen adamdardan aityp jetkizgisiz darqan kónil tauyp, panalap otyr. Júmyr basty pendening bәr-bәri birdey emestigine imanday ilandy-ay. Qaujan-qaujang tamaq jep, ar jaghyna el qonyp, suyq sorghan deneleri qyzyna bastaghan jolaushylar nardyng ýstinde qozghalmay otyrghan orysqa týstep qarap edi, óz kózderine ózderi senbey qayran qala tanyrqady. Biraq eshqaysysy da sezdirgen joq, ishterinen tynyp, ýnsiz týsinisken. Ýy iyesi orystyng eki ayaghy tizesinen joq, tomarday sholaq eken. Degenmen, ol da jigitterdi ynghaysyz әserden ózi-aq aryltqysy keldi me:— Eki ayaqty Gitler alyp qalghan. 1945 jylghy 8 mayda minagha týsip qaldym,— dedi. Ol búl sózdi nemketti, býgin kýn búltty eken degendey jay aita salyp edi.

— Men sol GDR-da slujiti ettim,— dedi Núrjan tek otyrmay. Ózin Retivyh dep tanystyrghan mýgedekke qarap.

— Qalay, únady ma?— dedi.

— Halqy taza, tiyanaqty, bizdey emes pysyq.

— Biraq dýnie jýzindegi ataqty danyshpandar da, atana nәlet jauyzdyq ta sol sen maqtaghan halyqtan shyghyp jatyr-au,— dep әldene oiyna oralghanday kýrsindi.— Al, jatyp demalyndar, sharshaghan shygharsyndar. Biylghy qúrghaqshylyq senderding audandaryna qatty tiydi ghoy.

— Ózi songhy jyldary tabighat ta ózgerip barady-au,— dedi baghanadan jaq ashpay tosyrqanqyrap otyrghan Aqay. Jyly ýy maujyratyp, ystyq kóje buynyna týsti me, Qayken iyzek qaghyp, qalghy bastaghan.

— Ózgergen aua rayy ghana ma eken, el de bayaghyday emes... Qúdayyn úmyta bastady,— dedi Retivyh júp-júmyr sholaq tizesin sipap. Mýmkin, әli de syzdap auyra ma, әlde búrynnan sipay-sipay әdettenip ketti me belgisiz.

— Ol ózgeristi osy joly kórdik,— dedi Aqay.— Siz bolmaghanda tang atqansha jauynnyng astynda qalar edik.

— Jalpaq jerden qagha beris, tym shalghayda tirlik qúrghan adamdar taghylanyp, bóten minez tanytary ras. Auyl-ýimen aralaspaghan semiyanyng balasy da kisi jatyrqaghysh kelmey me. Búl auylda tek kileng kerjaqtar ghana emes, kerjaq bolyp ketken qazaqtar da barshylyq,— dedi de, qonaqtar shamdanyp qaldy ma degendey, әngimesin әzilge shaptyrdy.— Jamandyq pen jaqsylyq adamdardyng qanyna emes, janyna úya salghan ghoy. Neghúrlym bayyghan, túrmysy týzelgen sayyn tәubesin úmytqysh keledi. Eki ayaghym bar bolsa, men de qondyrmas pa edim, qayter edim, a, Masha?!

Ybyrsyghan ydys-ayaqty juyp, bәkin-shýkin ýy ishining sharuasymen jýrgen tolyq әiel jymiyp kýldi de:

— Uyzday jas kezinde, iyә, sau kezinde senen qatal, senen tәkappar eshkim joq bolatyn. Patshagha sәlem bermeushi edin. Meni de mensinbegensin. Soghysqa deyin sonynnan ermegen qyz qalyp pa edi. Seni qarmaghyma týsirgen soghysqa raqmet,— dedi jarasymdy, әri jaydary minezben. Bәri jamyrap kýldi. Qalghyp otyrghan Qayken de týkke týsinbese de, óz aldyna yrjalaqtaghan-dy.

Ol jatqan song da kópke deyin úiqtay almady. Kóz aldynan nardyng ýstinde Budda qúdayy syndy qasqayyp, jýreley otyrghan Retivyh kóldenendep ketpep edi. Jer betinde mýgedekter bolmasa kóz eti ósken júrt úyattan bayaghyda júrday bolar-au dep oilady. Jer betindegi adamdar tek bir-biri ýshin ghana tuaryn oilady. Jer betindegi adamdardyng ólisi tirisinen, tirisi ólisinen aiyrmashylyghy joq pa eken dep oilady. Jer betindegi qybyrlap ómir sýrip jýrgen adamdardyng tek qyzyq ýshin ghana emes, qayghyny da qarsy ala biler qarapayymdylyghyn oilady. Sol ispetti jer betindegi adamdardyng qayratyna qayran qaldy. Nege ekeni belgisiz, onyng esine seksenge kelgen әjesi týsti. Ótken jyly basqyshtan qúlap, ayaghyn syndyryp alghan. Sonda audannan kelgen jedel jәrdemge salyp jatqanda әjesi: „Áy, Núrjan,— dep edi,— synghan ayaghymnyng basy teris búralyp qaldy, bylqyldatpay aunata salshy",— dep edi kýlip. Sonda әjesining qayraty búghan ýlken medet bolghan. Jәne sol myqtylyqty maghan daryta kór dep ishtey tilegen-di. Qarashanyng nóseri tolastamay eng songhy әnin aityp, tang atqansha toy toylap edi. Shatyrgha tiyip tasyrlap, terezeni sabalap, jym-jyrt jatqan juas halining mazasyn alady. Keyde nóser qaydaghy-jaydaghy oqighany eske salyp, belgisizdeu múngha, alystap qúspen birge qaytyp ketken armanyndy shaqyrghanday bolady. Sol úzatylghan qyzday synsyp ketken armanyng qanaty talghanday jaqyndap, jabyrqau tartqan janyna qauyrsynymen su sebelegendey me, әlde taghatsyz qaqqan qanatynyng suyly estilgendey me, әlde mәngilikke — qúzargha qúlap ólip tynghanday ma... әlemning týkpir-týkpirinde ne bolyp jatqanynan beyhabar, del-sal úrlyq ómir keshken shaghyn auyldyng óz merekesi, óz qasireti — ózinde. Ýlken kartanyng betinde joq. oghan simay qalghan kishkentay auyldyng әrqashanda ýlken armany bolushy edi.

Taghy da tang atyp, erteng bastalghanda berekeli ýiding shayyna qanyp, raqmetin aityp syrtqa shyqqanda ýsh jigit taghy da sarsangha qalghan-dy. Búlardyng bar-joghyn eskermey, jaryla qashqan jeti joldasy alan-elennen túryp, oigha týser traktordyng telejkasyna minip ketipti. Ary jýgirip, beri jýgirip, amaly tausylghan ýsheuin tau arasyndaghy tanymas el Ognevkanyng dәmi jibermedi. Etekke týser kólik joq, sәtsizdik degen ayaq astynan, tilep te, súrap ta almaysyn. Ognevka — sonau etektegi Qayyndy kolhozynyng bir brigadasy. Qys boyy, tipti osy qarasha aiynan keyin traktor bolmasa, mashina qatynay almaydy. Jeri qara topyraqty bolghan son, egin bitik, pishen qalyng shyghady. Sebezgilep janbyr jausa, qon batpaqtan ayaq alyp jýru zor, qysta qar qalyng jauyp, kóktem kesh shyghady, kýz tym erte týsetin. Jol qatynasy qiyn bolghan son, Qayyndy kolhozy búl ishkeri jaqtyng mol baylyghyn der kezinde jinap ýlgermey, ysyrapqa úshyrata bergen son, kóp nazar audarmay, „ózderi bilsinge" kóshushi edi. Soltýstiginde ataqty Hatyni ózeni, ontýstigi Búqtyrma, eki ózenning ortasyndaghy iyen jer tegin baylyq, kýisiz kýn keship, úmytylghanday jetimsirep jatushy edi. Al Ognevka eng alys, shetkeri auyldyng birinen sanalatyn da, Ýlken jerding qóp-kóp janalyghynan kerendeu, tomagha-túiyq. Ognevkalyqtardyng minez-qúlqy da qyzyq ekenin Núrjan sol jolghy saparynda angharghan. Árkim kýibeng qaghyp, óz sharuasymen әure. Irgesinen bóten kisini qoyyp, sap týzep sarbazdar ótip bara jatsa da bas kóterip qaramaydy. Sodan song bergen sәlemindi sanyrauday almaydy eken. Al aspan oiylyp jerge qúlasa da eleng etpeytin nemkettilik sananyng tasemendigi — qatal tabighattyng ózinen júqty ma desen, jaz aiynda osy ólkeden súlu, tamyljyghan janatty jerdi tek týsinde ghana kórmeseng basqa jaqtan taba almaysyn.

Soytalday ýsh jigit brigadanyng kensesine baryp edi, ayaday bólmeni kók týtin qylyp ystaghan bir top jigit otyr eken. Kirip kelgenderge samarqau moynyn búrdy da, dominosyn sartyldap oinay berdi. Esik kózinde deldiyip әri-beri túrghan son, Aqay eki kýn boyy tastamay arqalap jýrgen dorbasyn qoltyghyna qysyp:— Búl auyldyng bastyghy kim eken?— dedi. Eshkim til qatqan joq. Oiyn jalghasa berdi. Aqay dausyn qattyraq shygharyp:

— Búl auylda bastyq bar ma?— dedi. Úzyn boyly, aryq orys alayyp bir qarady da:— Nege baqyrasyn, búl auylda sanyrau da, bastyq ta joq,— dedi kýrkirep. Onyng qarsysyndaghy tyghyrshyqtay qara qazaq:— Brigadir tanerteng kolhoz ortalyghyna ketken. Senderge ne kerek?— dedi.

— Oigha týser traktor bar ma? Sonyng jónin bileyik dep edik, aghasy,— dep Núrjan kishireye súrady.

— Keshke eki traktor týsedi.— Álgi qazaq jónin aitty.— Tossandar, ala keter, bәlkim.

Búdan әri әngime sozylmady, ýsh jigit izinshe qayta shyqty. Shyqqanymen jandaryn qoyargha jer tappady. Eru bola túrar jyly baspana izdegendey edi. Mýgedek Retivyhting ýiine qayta barudyng reti joq. Sandalyp, batpaq keship kóp jýrdi. Osyndayda qas qylghanday uaqyt shirkin ótpey-aq qoyady-au.

— Bir bólke nan súrap jesek qaytedi,— dedi anqaulau Qayken.

— Atannyng basy, aqsha bermeseng tatyrmaydy da. Byltyr kelgende de ashtan ólip qala jazdaghanbyz,— dedi Aqay. Ýsheui endi ýsip-jyghylyp túra bergenshe ermek izdeyik dep at qora jaqqa barghan. Alasa boyly, shoqsha saqaldy qazaqtyng shalyn kórip, әkesin keziktirgendey quana sәlem berdi.

— Assalaumaghaleykum, aqsaqal!.

Shal búlardyng betine bajyraya qarady da:

— Zdravstvuyte,— dedi.

— Myna shal saqaly bar demesen, qazaqsha bilmeydi. Býldirmey túrghanda qashayyq,— dedi Aqay. Osy kezde at qoranyng arghy týkpirinen shygha kelgen sary qaryn orys kempiri aighaydy saldy:— Chto stoishi, staryy chert...

Bylayyraq úzap shyqqan song Aqay aitty:— Bayaghyda ókimet ornamay túrghanda ishkeri jaqtyng kerjaq baylaryna kóp qazaq jalgha ketti degen, sodan qalghan júrnaq qoy.

Qúr beker sandalumen kesh boldy. Ýsheui qaytken kýnde oigha týsetin traktorgha ilinip ketuding qamyna kiristi. Qyzulau traktorister aqysyn bermesender otyrghyzbaymyz dep әure saldy. Ýilerinen asyghys shyghyp dayar mashinagha otyra salghan jigitterding qaltasynda kók tiyn joq edi, ne isterlerin bilmey sasqalaqtady. Osy kezde Aqay aitty: Men myna dorbany beker arqalap jýr deysinder me? Ishinde ýsh-tórt kilogramm qoydyng jýni bar, bir әjetke jarar dep sala salyp edim. Sony kórseteyik.

Iship alghan masang traktorister Aqay bergen jýnge kelisti. Tek kabinada oryn joq, oghan kartoshka tiyelgen, soqagha otyryndar,— degen son, kesheler ghana sýdiger jyrtyp, batpaq qatqan soqagha atsha minip sekektep taudan týsip edi týn jamylyp. Mine, sol ishkeri jaqtyng dәmi endi qysta taghy da búiyrdy. Eger búiyrsa...

Qayda qarasang da appaq qar: sendey siresip qasattanghan qar; qarasang kóz qaryqtyratyn shanqan bel-belester, erbeng eter tirshiliksiz salqyn bedireygen dýmbilez taular.

Tym shalghaydan saryn estiledi...

Dostarym úiqtap qalmady ma dep tyng tyndap edi, múryndaryn qayta-qayta tartyp, býrisip oyau jatyr eken, quanyp ketti. Biraq eshqaysysy da әlgi bir sәttegi ashu-yzadan aiygha almaghanday. „Tóbelesip alghanymyz tym nәtiyjesiz bolmady-au",— dep oilady Núrjan. Búdan song ol sonau bir kóktemde, alghash әskerden kelgen

shaqtaghy oqighany esine týsirdi. Kózin júma tәtti bir әsermen qayta... qayta elestetti. Qanday әdemi kórinis edi. Qanday ghajap dýnie edi... IYә, onda kóktem edi ghoy... onda kóktem bolatyn... kók-jasyl әlem bolatyn. Onda appaq qar da, appaq qardyng ortasynda mendey bolyp qarayyp túrghan traktor da, mynau býiiri býlkildep, uayym uystap jatqan eki dosy da, alystan... tym jyraqtan úlyghan ash qasqyrdyng ýni de... azapty jýris, azynaghan oy da — bәri-bәri, bәri-bәri joq, tek ózi ghana... tek ózi ghana... tek ózi ghana ma edi.

Bayaghyda aspan ne degen týpsiz, kókjiyek ne degen sheksiz edi: óz oiymmenen ózim arpalysyp jatyp, kýnning enkeygenin, endi týngi úiqysy — úyasyna batatynyn, sonymen birge býgingimen baqilyqqa qoshtasatynymdy, biraq jyldar susyp ótken sayyn dәl osylay qystan qalghan mayanyng ýstinde kókke qarap shalqamnan jatqan jalqy sәttik onasha kýiimdi saghynatynymdy bayqadym ba sonda; oy degening sol aspan, sol kókjiyek siyaqty sheksiz de shetsiz emes pe; endeshe, jýz ret oilaghansha, kóz shalqyghan, batar kýnning núryna balqyghan kóktemning kerbez kelbetine bir ret qaraghanym ghaniybet emes pe; aragha talay jyldar salyp, tughan aulyna qaytyp oralsan, kózine kóringenning bәri-bәrin aimalap sýiip, ainalyp-tolghanyp, jyltyrap airylyp qoshtasarsyn; әmbe mynau kóktem seni dýniyege taghy bir tudyryp, búdan búrynghy, búdan keyingi ómirinning aityp óter әsem әnindey, jýreginning nәzik qylyn shertken; jana ghana qaushaghyn ashqan qyr gýli, japyraq jayghan jas qayyn, mónkip aghar taudyng erke búlaghy, tәi-tәy basqan ýkili jas bota, enesin qaqtay emgen qara qasqa qúlyn, tughan jerine qaytyp oralghan aqqu-qaz mazasyz tirlikten sharshaghan janymdy janghyrtqan: dalanyng balday tәtti auasyn keude kere jútyp jibersen, sarayyng ashylyp, óz-ózinnen, meyli maqau bolsang da, әiteuir, bir әndi emin-erkin shyrqaghyng keler, talasyp bayyp batar kýn men jatqan mayanyng kólenkesin úzartyp, kógi endi ghana tebindey bastaghan tóbelerdi mazdatqan; talasyp bayyp batar kýn bar aimaqty altynmen aptap, ómir shattyghynyng saltanatty shatyryna ainaldyrady; talasyp bayyp batar kýnge qarsy jýrip kele jatqan Qyz shóp ýstindegi Meni bayqamay kózinde kýnning qyp-qyzyl alauy sekirip oinap, Men ómir baqida estimegen, әri nәzik, әri syrshyl әuendi ynyldaghan edi; auyldan qyrgha úzap shyghyp, súghanaq kózder tútqynynan bosap, onasha qalghan jas Qyz altyn aghystyng ortasynda jýzgen aqqugha úqsaydy; mynau kóktemning bir bóligindey bolyp ózining alansyz kónil kýiine erkelegendey edi-au; ol jaratushysyn da, jarylqaushysyn da bilmeydi, tek qana, әiteuir, bir ghayyptan payda bolghan, essiz quanysh qúshaghyna alyp, әldiylep terbeydi, әldeqanday súlu hәm syrshyl dýniyeden sybyrlap әngime aitady; raqattyn, baqyttyng buy óne boyyn qytyqtaydy; men ghana keremetpin, men ghana asqan súlumyn degen tәkappar sezim jetegindegi aru óng men týsting eki arasyndaghy beykýnә masang halde edi; ol әndetken kýii Men jatqan mayanyng janyna kelip toqtady; Qyzdyng osynau onasha alansyz erkindigin ýrkitip almas ýshin iyisi búrqyrap jatqan sarghyltym shópke búgha týsip edim ghoy; jas Qyz kýn núrymen shaghylysyp, synaptay tolqyghan búlaq suyn ishken altyn kiyikke ainalghan; júqalang kógildir kóilekting tarlau tigilisi balghyn denening әr mýshesin aiqyndap, alqyna soqqan jýrekting lýpilinen jyrtylarday bolady; ne úzyn, ne qysqa emes qoy shash búiralana qobyrap, ashyq mandaydy qyzghana jasyrady; al endi ghana mýsindene bastaghan tip-tik baltyr miua ormandarda siyrek kezdesetin qos qayynnyng sýmbil bitimindey; al tal shybyqtay búralghan taldyrmash bel ýp etip samal túrsa mayysatynday; al batar kýnning batsayy boyauyn jaghynghan jibek moyyn, bayan tós pen qara kóz — mening de, sening de tek týsinde ghana kórip, epostyq jyrlardan ghana oqityn ertek syndy, siqyrly әmbe symbatty tendesiz súlulyq; kýn batty, sonda da onyng qara kózi men sadaqtyng oghynday kirpikterindegi núr joghalghan joq, kýn әuliyening týndi sәulelendiruge qaldyrghan amanatynday, men demimdi ishime alyp, qybyr etpesten jatqanym; qyz kýlip aqqan búlaqqa ayaghyn salyp, tәtti arman, biyik qiyal qanatynda otyrghan; ol endi ynyldap aitqan әuendi dogharyp, ózgeshe әdem múngha bólengen; beybitshilik, baqyt, quanysh — degen úghymnyng naghyz mәnin de, sәnin de men osy qyzdyng boyynan taptym: qarabarqyndana bastaghan kóktem keshinde eki tizesin qúshaqtay otyrghan osynau qyz, mýmkin, jyldar boyy tylsymnan, ertenimnen nemese ertegiden izdep jýrgen mahabbatym ba edi: men sonda dýniyede dәl osy qyzday súlu, dәl osy qyzday әnshi, dәl osy qyzday baqytty adam joq dep bildim; oqystan payda bolghan kýnәsi joq móldir sýiispenshiligimnen shoshyndym da; endi qalghan ómirimning mәiegi, jer qoynyna kirgenshe aityp óter dúghasy — tek sensin, namazdyger-namaz sham arasynda ghayyptan tughan kóktem — qyz dep edim-au; sen maghan búdan eki jyl búryn nege jolyqpadyn... jýregim toqtap qalghan sekildi: әldekim týpsiz zyndangha tastap jibergen sekildi; kózimdi júmdym — bәribir qarabarqyn keshti núrlandyrghan kók kóilekti kóktem-qyzdy kórdim, әne, qos qanaty bar qalyqtap úshyp barady, әne, oqystan kiylikken qara qús ilip aldy da kóz kórip, qúlaq estimeytin alysqa alyp úshyp ketti... shoshynyp baryp kózimdi ashtym: kóktem-qyzdyng perishtege balaghan iyghyna qolyn salyp, jyrtyn-jyrtyng kýlip túrghan daraqy jas jigitti kórdim, iykemine berilinkiremegen qyzdyng qolynan júlqa tartyp, men ýshin belgili әri belgisiz jaqqa ózimsine jýr-jýrlep, qonglana bastaghan qaranghylyqqa sinip bara jatty, ornymnan atyp túryp, sondarynan qughym keldi; qyzghanyshtan órtengen jýregimdi júlyp alyp, solqyldap túryp aghyl-tegil jylaghym keldi; biraq keyingi kezde ornyqqan aqyl mendedi me әlde ejelgi dәrmensizdigim túsau boldy ma — kókiregim qars airylyp, ókingenim bolmasa, batylym jetpedi: shalqamnan týsip qara kók aspangha qaraymyn; júldyzdar jypyrlap molayghan, tym biyikten qyzyqtyryp, kóz qysady, әne, júldyz aqty — esh nәrse oilap ýlgere almadym; taghy da... maghan júldyzdar jauyp túrghanday bolyp sezildi: ústayyn dedim — auzymdy ashtym, alaqanymdy jaydym — manaylamady: salqyn da sayabyr tartqan dala beyqam, tósinde bolyp jatqan san quanyshtan, san ókinishten beyhabar; jana ghana bar jastyghymdy, bar mahabbatym men bazarymdy úrlap, kóz aldymda qoltyqtap ketken tanymaytyn sary auyz jigitti kýni býginge deyin ólerdey jek kóremin, meniki әnsheyin jalghan qúmarlyq emes, kóktemgi beyuaqytta tughan shynshyl sezimning aiynda-jylynda, ne basyma is týskende, ne kórer tandy kózimmen atqyzyp syrqattanghanda, sanamda jalqy sәt sәulelenip, sonsong ghayyp bolar ruhany pirge degen úly yntyzarlyq bolar... men bilemin „— qúmarlyq keme jelkenderin keuleytin jel sekildi — keyde, ol da sugha batyrady, biraq ol onsyz jýze de almas edi"— mening oiym men boyymdy biylegen әste de onday sezim emes, inirding ózindey kelte de kemenger, mәngi tolastamas júmbaq sýiispenshilik; aspangha qarap shalqamnan jatyrmyn: múryngha kepken shópting iyisi keledi, júldyzdar aghyp túr; auyl jaqtan: Núrjan... dep shaqyrghan anamnyng ýirenshikti aiqayy estilgen, Núrjan... ýige qayt... qúlynym...

— IYә, sonda aspan ne degen týpsiz edi, kókjiyek ne degen sheksiz edi... sheksiz edi...

Qayda qarasang da appaq qar sendey siresken, tútasa qasattanghan suyq dýniye... Alystan — tym shalghaydan qyzdyng synsyta salghan әni keldi qúlaqqa...

Kýndizgi dýrdarazdyqtan song Amanjan da kirpigine kirpigi aiqaspay badyrayyp jatyr edi. Ábden may sindi bolghan sabalaq jýndi sholaq qara tondy qausyryna týsip sonau bir shaqtaghy... jadyraghan jazdaghy oqighany esine aldy. Esine alyp edi, boyyna jylu tarap, eki tizesining tonghany bәsensigendey boldy. Adamnyng oiyna osyndayda tek esten ketpes ómirining әdemi sәt elesteri qanday jaqsy... IYә, onda jayma-shuaq jaz edi-au, jaz bolatyn, jaylau bolatyn:

„. Taqymymyzdaghy at arqyray kisinep qoya berdi.

Keshki sauyn bitip, aghytyp jibergen qúlyn enesimen tabysyp, jylqylardyng aldy qaraghayly betkeyge josyla órip barady eken; oqta-tekte ýiirin qyzghanysyp, alakóz bop tebisken aighyrlardyng shan-shúng dausy shyghady; onday sәtte tórt qanatty kiyiz ýiding aldynda túrghan jylqyshy „ay-ýi" dep arashalay aighay salady; ýiding qyr jaghyna qaghylghan mama-aghashqa atymyzdy baylap, ýige bettedik; jylqyshy qonaqjay adam eken, izgi niyet bildire esendesti; kiyiz ýiden sabagha sar-súr qúiyp jatqan saumal dausy, ayaq-tabaqtyng syldyry estiledi; birte-birte ýiirile bergen ymyrt úzap bara jatqan jylqylardyng qalyng qarasyn ghana kózge sýldelendirip, jeroshaqtaghy byqsyp janghan ottyng sәulesin aiqynday týsedi; sonau alyp buraday shógip jatar taudyng qyr jelkesine kýmis shege qaghyldy, ol týn — arudyng alghashqy habarshy júldyzy — qoyshy júldyz, óriske bettegen jylqynyng pysqyrynghan-osqyrynghany estilmey, endigi sәtte kózden tasalana bastady, tek anda-sanda alakóz bop ketisken aighyrlardyng ghana jan aiqayy shyghady; endi ýiden gýrpildete pisken sabanyng dausy shyqty; alystan... anau búiyghy-búiyghy jýndes jotanyng ar jaghynan „Joldayaq, Joldayaq" dep shaqyrghan qyz ýni estiledi; onyng jinishke de jarasymdy dausy qaranghylyq úiyp, qalghy bastaghan tau angharyn janghyryqtyrady; alansyz armanshyl qyzdyng jalghyzsyraghandaghy bar ermegi — sol Joldyayaq-au dep oiladym; eki qolyn artyna ústap, jylqylar úzaghan jaqtan eki kózin almay túrghan jylqyshy eleng etip: „Aqbilek qoy, qoyshylardan kele jatqan",— dedi; biz ýige kirdik; saba pisip túrghan súnghaq boyly әdemishe әiel iymene esendesti de, irkilmesten qymyz qúiy qamyna kiristi; betinde mayy jýzgen qymyzdy synghyta iship jibergende kózimiz shyraday janyp qoya berdi; eki-ýsh keseden keyin jazdyng kýshti qymyzy boyymyzdy qyzdyryp, býkil kórinis qayta jasardy, biz ózimizdi ózgeshe kónildi, sergek sezindik, ýy iyesi әngimeshil adam eken, auyz jappay sóilep otyr; syrttan at dýbiri estildi de, әldebir әnning әuenin ynyldap, әldekim kirdi ýige; ol kýpәikesining jan qaltasyna qolyn salghan kýii bosaghagha sýienip, qalt túryp qaldy; symday ghyp kiyip alghan qara shalbar, basyna oraghan júqaltang qyzyl jaulyq, kýpәikesining jaghasynan әntek kóringen aq keudeshening jaghasy — bәr-bәrin súmdyq shapshang әri tinte sholyp shyqtym da ot qyzuy men ondyq shamnyng sәulesi núrlandyrghan jýzine ýnildim; bilmeymin, mýmkin, qymyz qyzdyryp, kózim búldyrap otyr ma, әlde es bilgennen bermen oisha qiyalymnan, әsirese aldaghy kýnderimnen tolassyz izdeytin, biraq ol ne — adam ba, perishte me,— ózim de sezinip bilmeytin júmbaqty beyne, saghynysh deytin bualdyr saghymnyng arasynan jalt etkeni me; asa túrpayy, әri jalynyshty kózben qarasam kerek; ekeumizding de janarymyz jalt etip, bylayghy júrt esin jiyp alghansha qarasyp, hәm ishtey úghysyp ta ýlgerdik; maghan onyng esh alamangha úqsamaytyn tabighy didaryna endi bir qaraudy jazbapty; әkesi — Aqbilek, qymyz iship al da, jylqyny Eshkiólgenge búryp jiber,— dedi; ol qymyz ishken joq, ýndemegen qalpy oqys búrylyp shyghyp ketti; men jana ghana jasqanyp ketken kirpigimdi qayta kótergenimde bosagha bos túrdy; biraq Aqbilekting beynesin oisha elestettim: maghan ol sol bosaghada qolyn qaltasyna salyp, әli túrghanday seziledi; maghan ol dýley taulardyng ortasynda najaghay otymen týsken kók jasyngha, jýregimdi ústaramen tilip ótken qasapshygha úqsady; nege ekenin bilmeymin, ony da, ózimdi de, tipti tirshilikshil әlemning basy tolyp, jýregim ainydy; jylqyshynyng әieli aitty: Aqbilek oqugha týse almady, sosyn әkesine qolghabys jasap jýrgeni ghoy: „Oqyp keregi ne dep oilaymyn,— oqyp keregi ne", eger men ony osyna jaylaudaghy qymyz iyisi anqyghan kiyiz ýiding bosaghasynan emes, qaladan: parkten, teatrdan, bioynaqtan kórsem, dәl osynshalyq tәtti múnmen әserlenip, dәl osylay súlu kýiinde elestete almas edim; men ony tipti basqasha kóruge qúshtar emespin, onda ol býkil tanghajayyp jaratylysynan airylyp, ýstine kýpәike emes, әshekeyli jaltyrauyq kóilek kiygen sayyn jarasymnan júrday bop, betine opa jaqqan sayyn qartayatyn — sonsong masqara búzylyp, kýnәgha batatynday edi; oqyp keregi ne, oqyp keregi ne", biraq men mynaghan da ókindim: tabighattyng taza súlulyghyn, tabighat óz uysynan-aq shygharmaydy-au, al kóp әdemilikti biz, bolmaghan son, qoldan jasaymyz; Aqbilektey qyz, bәlkim, jýz jylda bir-aq ret tuar, әtten, sonyng ózinde bayqamaymyz, ne eskermeymiz — taghy taudyng arasynda tasalanyp qalar; mәngige úmytylady; qimaysyn, qinalasyng — dәrmening joq, dәrmen bar-au, kózdi júmyp kólge sekirer erliging bolmaghan song osylaysha sanamen ghana sandalyp ayalaysyn... ayalaysyn, keregi ne osynyn... sonson, sorlyqtyng bәrin tabystyrmas taghdyrgha telemiz; jylqyly auyldan úzap, qalyng .. qaraghayly ónkeygen jotany asa berip, sonau Eshkiólgenning baurayynan synsyta shyrqaghan әn qúiyldy qúlaqqa! Al men Aqbilekting әnin tyndap, oigha shomdym; al jol serikterim týngi әnge әri-beri qúlaq týrdi de, biri „Jylqyshynyng qyzyna zootehnik qyryndap jýrgen kórinedi",— dep edi, ekinshisi: „Ol itting әieli, eki balasy bar emes pe",— dedi әldenege ókingendey keyispen; sosyn ekeui de tereng kýrsindi: aspangha qaradym: jap-jaryq sekildi, qalanyng bir óship, bir janghan sansyz ottaryna óte úqsaydy eken; júldyz aqty: Eshkiólgenning ar jaghyna asyp, al qaralanyp jatqan qara jerge qars kirip ketkendey boldy; maghan júldyzdar jauyp túrghanday sezildi; auzymdy ashtym, alaqanymdy jaydym — darymady, jazdyng jangha jayly júmsaq týni bolsa da qaltyrap, tonazy bastadym; Eshkiólgen jaqtan estilgen әn bәsensip, arqyray kisinegen aighyr dausy tau-tasty úzaq janghyryqtyrady-ay... „Zootehnik qanday adam eken? Joq degende osynyng da baqyty búiyrmady-au"— astymdaghy atty qamshymen sauyrlap salyp jiberdim — jazyqsyz sabadym...

Qara kók aspan gauhargha malynyp túr.

Amalym ne, menen alys... Menen alys nәrseler kóp, bәr-bәrine qolyng jete bermeydi. Jan dýniyem әn salyp túraryn bylayghy júrt bile me, tong moyyn, úr da jyq dep oilaydy. Al men qysastyqpen әdeyi isteymin, eregesip isteymin... eregesip... qanday raqat jay... jyly dýniye... jyly-jyly... Qúday-au, sol jylqyshynyng qyzy qayda? Taghy taudyng arasynda mәngilikke adasyp qala ma? Mynau say-sýiegindi syrqyrata salghan әn, sol qyzdyng mún-zary bolmasyn... Áne, jeroshaqta mazdap ot jandy. Ystyqtadym... Áne, ol maghan sapyryp-sapyryp qymyz qúidy... Netken jyly dýniye... adam tonghanda ghana jylynady eken-au... Raqatyn-ay... ystyghyn-ay...

Qayda kóz salsang da, sendey siresken, qasattana qatqan suyq dýniye...

Baqytjan da kóz ile almady.

Ol endi byltyr qalada qalyp qoymay, auylgha beker oralghanyna ókindi, iyә, sonda qalyp-aq qoiyy kerek edi... Beker oraldy auylgha... Onda qonyr kýz edi... Beker oraldy auylgha... beker...

„Aghyl-tegis adam-aghys.

Arpalysqan adam-aghystyng ortasyndaghy bioynaq qayrandap qalghan keme sekildi; kemening ýsti tolghan taghy da adam, byjynaghan jastar; baqtyng dangharaday darbazasynan kire sala-aq ilgerindi-keyindi sabylghan jýzdegen qyz-jigitting ortasyna týsip, әp-sәtte basyng ainalyp, esinnen auysar edin, әldeqanday jelik payda bolyp, sharshy toptyng ortasyndaghy bәstesterdey eliger edin; tóbennen tóngen sansyz shamdar kózding jauyn alsa, „chachalaghan" yshqyndy muzyka ýni qúlaq túndyrar; baryn kiyip, baqanyn qolyna alyp shyqqan qyz-jigit jazdyng mol-mol qyzyghy aghash japyraqtarynday mintelip, kýzding súrghyltym juas kýnderine oiysa bastaghan son, meylinshe útyp qalugha jantalasqan synayly; sәulesimen jarqyraghan kózderden jastyqtyng oty úshqyn atqanymen, eptep suyq soryp bozarghan better bәri bir qonyr kýzdi eske salady; oqta-tekte terekting sap-sary japyraghy qalbalaqtay úshyp, ony әrkim jerge týsirmey ústap alugha tyrysady; osy kóriniske qarap túryp, jas shirkinning býkil sәn-saltanaty súr búlt, qyrauly yzghardan qashyp kelip, mynau ayaday baqqa jasyrynghanday әserde qalasyn; әr aghashtyng týbinde ýiir qúryp, shylym shegip túrghan aq shalbar, qayys belbeu bozbalalardyng toq kýlki, daraqy dauystaryna synghyrlaghan әdemi kýlki aralasady; samaladay samsaghan elektr shamy aspan baryn, sol aspanda sansyz júldyz baryn úmyttyrghan; adamdardyng osynshalyq mol bolyp kórinui — baq ayaday tar edi, esikten kirgen bette by alanyn ainalyp ótesing de, әlgindegi ornyna qayta kelesin, osylaysha shyr ainala beresin, ainalghan sayyn jana tanys tauyp, әri-beriden song jýz tanysyng kóbeyedi; mening búl qalagha oqugha týsuge kelgenime kóp bolghan joq, ýshinshi kýn; sondyghy bolar, bәri beytanys, júrt ne istese sony istep, bioynaqty bir-eki ret oraghytyp ta ýlgerdim; biyge zauqym joq, bayqamay bireuding qyzyn shaqyryp qoysam, tәrtipsiz úldar sabap ta jiberui yqtimal ghoy, sonymen on shaqty ret ainalghan son, osy ermekting ózi mezi etti, al jergilikti jastar jalygha qoyatyn emes; mening bir bayqaghanym, menen ózgening qay-qaysysy da eki-ekiden, ýsh-ýshten qydyrystaydy, tek anau bir qolynda shiyrshyqtap ústaghan qolshatyry bar qyz eshkimge juymay, eshkim juymay, adasqan qazday synar jýr; әnsheyinde ózinen súluyraq qúrbysyn kórgende qipalaqtap qalar qyzdar da, qyzyldy kórgende qyzynbay túra almaytyn jigitter de oqshau jaratylghan asqan kórkem anau bir totyny elemeui, tipti qaghyp-soghyp kóz qyryn da salmay óte shyghuy meni qayran qaldyrdy; sәuleli shamnyng saulaghan núrymen taytalasqan kelbetti didar. Qoldan soqqanday qiqy-shoyqysyz әsem mýsin, kelisti de kerbez jýris, әsirese shyraday janghan qayqy kirpikti shuaqty kóz — perishtening ózin de joldan taydyratynday-tyn; adam-aghystyng tolqynynda aspay-saspay bólekshe jýzgen qonyr-qaz ispetti; ne bir qatygez, qayyrymsyz adam, ne bir qayghy jútqan qasiretti adam ghana dәl osylay — dýniyedegi qyzyqtyng bәrin tәrik etip qu bas bolyp qalmaq; mýmkin, ayaghynyng mýkisi, betining tyrtyghy bar shyghar, súlulyq degenning ózi kónil kýige, sezinip-týisinuge baylanysty sharttylyq qoy, jo-joq, mýldem basqa... Júmbaq jaratylghan jan eken... Men mynaday oigha keldim... óz súlulyghymen júrtty tәnti qylghan, búlday bilgen jәne ózine teng taba almay, osynda jýrgenning bәrinen jiyirkengen, tym-tym biyiktegi — qol jetpes qúzdardaghy enlikkýl; jigit-jeleng әri-beri jantalasyp iyekteydi de, shamasy men órisi jetpeytinin bilgen son, bos әureshilikti qoyady; al ol odan sayyn asqaqtap biyiktey beredi, osynau jaynaghan kelbet, jarasymdy kerbezdikting kermiyghyna er salar, qúzaryna qol salar er jýrek „alipinist" joq búl qalada! Olay bolsa, kóp ýmitkerlerding biri retinde nege tәuekel dep tas jútpaymyn; qyz degen halyq beytanys jigitke ýiirsek bolmaushy ma edi... Týsirip-aq ketermin... Myna túrghan shóp jelkelerding ózegin órt jalasyn; búghan deyingi bar tәjiriybemdi jinaqtap, symday bop kiyliktim: „Qaryndas, jalghyz nege jýrsiz, qasqyr jep qoysa qaytesiz",— búl tauyp aitqandaghym edi; ol ýndegen joq, itpisin, kisimising dep betime de qaramady, tomagha-túiyq, auyr oigha berilgendey asyqpay-saspay ayaldaydy: „Qaryndas... a... qaryndas, tanysyp qoyalyq, esiminiz kim?"— Ol lәm demedi, otty janaryna aqyl úyalap alysqa qaraydy; shuly dýniyeden bólingen maqau keyipte; men jarbandap ýsh ret ere ainalyp shyqtym bioynaqty, biraq bәri bos әureshildik, tanymaytyn kóshke ilesken adasqan kýshiktey ayanyshty halge týstim; óz-ózimnen ynghaysyzdanyp ishtey úyalyp ta kelemin; al degende boyymdy biylegen eser sezim, úshqalaq oy qyz janynda qadirim qashqan sayyn berekesi ketip, mónirep júrtyna qaytyp, shym-shymdap aqylgha úlasty; endi men de ýn-týnsiz oghan qosylyp alyp ainala beruge bel bayladym; baghanaghy óz betimen laghyp jýrgen qyz-jigitter japa-tarmaghay bizge nazar audara bastady, bir-birine ymdap-núsqap, keybiri kýlip, keybiri basyn shayqasty; meni búl jaghday qatty quantty: „til tabyspasam da, erke qyzdyng janyna erip jýruimning ózi erlik emes pe", jigitter maghan emes, men jigitterge, olardyng dәrmensiz ynjyqtyghyna kýldim; besinshi ret ainalyp bara jatqanymyzda júmbaqty súludyng tili shyqty: „beker әure bolasyz, beker..."— onyng ýninde senimsizdik pen jatbauyrlyqtyng jýrek suytar salqyny bar edi, biraq sonda da órkókirek jelikting әupirimine basyp, tóbem kókke jetkendey quanyshty ýnmen: „men Siz sekildi bireuding ýkili botasymyn, syrt kózden úyat qoy, jerge qaratpay iltipat bildiriniz"— dep sayradym; әtten, osynday tәkappar adam bolady eken-au, júmghan auzyn ashsashy; biz taghy da ýnsiz ayandap kelemiz; men bolmasam onyng jalyghatyn týri joq әzirge; júrt tarqaugha ainaldy da, júmbaq qyz shyghar esikke bettedi; men sonda da qalmay, qosarlana jóneldim; esikten shygha bergende bir búryshtan qarqyldaghan qatty kýlki estildi; múnyng ekeumizge baghyshtalghan ayar kýlki ekenin bilmedim, bilsem de: ózderining qoly jetpegen song qyzghanady,— dep oiladym; qyzdyng qapsarynan qalmay, ýiine erip kelemin; ol baghanaghy bir sózden song qaytyp ýndemegen; aspangha qarady, solay úzaq jýrdi; men de kókke telmirip, janymdaghy qyzdyng jan syryn úghugha arpalysyp kelemin; ótirigim be, shynym ba, kýni býginge deyin bilmeymin, lekitip kelgen jýrek tolquymdy jasyra almay sóilep-aq jiberdim: „aynam, Siz al qara aspandy núrlandyrghan júldyz siyaqtysyz, biraq tym alystasyz, sondyqtan da súlusyz, qadirlisiz; degenmen, adamnyng quaty jetpeytinning bәri-bәri keremet emes qoy; neghúrlym adamzattan alshaqtasanyz, solghúrlym kózden tasalanyp, tipti úmytylasyz, sonsong asyldyng ózine kýmәn keltire bastamaqpyz; qanshama taghylanyp, el-júrttan jerinseniz de, týbinde ainalyp tabar qazyghymyz bar ghoy; jalghyzdyq qúdaygha ghana jarasady deydi, qosa agharar qosaq tappay jer qoynyna kirem deysiz be, әiteuir, bireuding jary bolarynyz haq; mýmkin Siz ómir boyy izdep kelgen nemese izdep óter eles adamynyzdy renjitip kele jatyrmysyz, mýmkin, ol adam — men bolarmyn, oilanynyzshy, osy qylyghynyz ýshin ghúmyrlyqqa ókinip ótpeysiz be? Bilemin, qyzdar, әsirese qazaq qyzdaryna saliqaly, salmaqty, әm kerbez de kerim bolu kerek, búrynghy ótken apalarymyzdyng osy bir qasiyetin joyyp almay, janghyrtu kerek te shyghar, týsinemin, biraq men Sizdi týsinbeymin; Siz, aitalyq, múzgha qatyrghan tiri gýlsiz, endi jýz jyldan song múzdy qayta eritip, tirshilikke qayta qosu kerek shyghar, qúdaya, oghan mening dәtim, jasym jeter me; Siz, aitalyq, týn aruy Ay-aq bolynyz, qúday-au, oghan da adam qonyp jatyr emes pe; Siz, aitalyq, auru bolynyz, qúday-au, men ondaydan bezer me ekenmin, qayta búrynghydan әldeqayda ayalap, bauyryma almaymyn ba, sonyng ózi jaqsy; Sizdi men alaqanyma salyp ardaqtap, júmyr jerdi shyr ainalyp emdeter edim, osylaysha sharshaudan mahabbattyng sarqylmas quatyn, jalyqpas lәzzattyn alar edim; Siz, aitalyq, mening jarym bola qalsanyz, eger birge túrugha kelispeseniz, nekelesip alyp auylgha attanayyn, sóiteyin, ainam, alystan saghynysayyq, sosyn alauly qimastyqpen enirep qayta tabysayyq; bayqaymyn, Siz meni joghaltyp alasyz; "joq, Siz meni joghaltyp alasyz, jeter endi, bәri bekershildik!"— degen dauystan selk etip esimdi jisam, qyz óz ýiining baspaldaghynda túr eken; sosyn jalt búryldy da, ýiine kirip ketti; múng qabyzdaghan bota kózinde bir tamshy jas bar-au... jýris toqtap, kisi ayaghy basylghan tynysh kóshemen syrp-syrp ayandap jalghyz qayttym; baghanadaghy shamdar әue júldyzymen taytalasady; anda-sanda men sekildi jalghyz-jayau kezigedi; kýzding syzy qoynynan kirip, balaqtan shyghady; aspangha qaraymyn: júldyzdar beyne jauyp túrghan siyaqtanady; auzymdy ashtym, alaqanymdy jaydym — jolamady; júmbaq qyzdy izdegen kónil osylaysha japadan-jalghyz mәngi sheksizdikke jýre bergisi, jýre bergisi keledi...

Ertengi kýni keshke baqqa taghy keldim, keshegi minsiz súluymdy — ózimning ghana tәkappar ayaulymdy jolyqtyrugha ansarlymyn; darbazagha jaqynday bergende byjyldap jedel jәrdem keldi de, appaq bop súlaghan qyzdy kóterip sala berdi; búl — júmbaq qyz edi...

— Malika ghoy, bayghústyng talma auruy jazylmay-aq qoydy,— degen dauystar kýz jelindey yzyndap kýni býginge deyin qúlaghymnan ketpeydi... Biraq men ony úmytuym mýmkin emes edi... Áne, ol jalghyz ózi men bilmeytin, biraq, әiteuir, týbi barmay qalmaytyn qara týnek sapargha attandy...

Aghyl-tegil adam-aghys.

Qarasang bas ainalady... Men sol uaqighadan son, ol qalada qala almadym... Sodan beri kózimdi júmsam boldy, appaq qylyp súlatyp, sol qol shatyrly súlu qyzdy jedel jәrdemge salyp jatady. Óz-ózimnen shoshynyp, kózimdi ashyp jiberemin. Al qazir ony eske alu tipti de qorqynyshty emes, ol meni әne qol búlghap shaqyrady.

Áne, ymdap shaqyrady, artynan ere bergim keledi.

Qanday raqat, jyp-jyly dýniye... jyp-jyly...

Eki joldasym meni ylghy úiqtap otyradygha joridy, al men tipti de qalghyp emes, jo-joq, kózimdi júmyp, qol shatyrly qyzdy esime alamyn, óitkeni ony shyn sýiip edim, búiyrmady... qanday jyly, ystyqtay bastadym, mazdatyp ot jaqqan kim? Qúday-au, biz qayda jatyrmyz osy... ystyqtadym..."

Al qara aspandaghy ay ózining qyzuy joq núryn qanshama saulatyp tókkenimen, Altaydyng qyryq gradus suyghy qylqyndyrghan qarly ólke, tas bolyp qatqan qalpy, eshkimge kereksiz qor kýidi bastan keship, mәngi tynyshtyqtyng qúshaghynda tyrp etpey ólip jatyr edi. Jaryqtyq ay da qatyp qalghanday, kenistikti sharbylaghan ayaz auanyng ar jaghynda, tútqynda túr. Appaq týn qanshalyq әdemi bolsa, sonshalyq qatygez suyq edi. „Kóretinindi kórmey, kórge kirmeysin",— degen sóz tegi ras eken, qar inning ishinde sereyip úiqyly-oyau, maujyrap, tong teris jatqan ýsh jigit úiqygha jendirmeyik dep oy tausaghanymen, birtindep baryp, úiqy-dúshpannyng qoynyna kire berip edi. Óli men tirining eki arasynda terbelip, del-sal halde jatqan... Qúday-au, ónderi me, әlde týsteri me... Appaq kiyiz ýi... appaq... tór aldyndaghy tósekte mamyqqa oranyp, raqatqa kenelip jatyr eken deydi. Ortada — jeroshaqta laulap ot janady... Tozaqtyng oty ma, júmaqtyng oty ma belgisiz... Mine, esik syqyrlap ashyldy da, qoldaryna shyraq ústaghan eki qyz kirdi. Ýsterine qara jamylghan... Biri — jylqyshynyng qyzy,ekinshisi — qol shatyrly qyz. Dәl, osy osy mezette sonshalyqty júmbaqty, sonshalyqty siqyrly әuen estilgendey boldy. Tәnirim-au, ónderi me, týsteri me?..

Jylqyshynyng qyzy bir basyp, eki basyp jaqyndap keldi — Amanjannyng dәl janyna keldi. Qolynan tartyp túrghyzdy. Jigit men-zen.

— Túr, janym, basyndy kóter,— dedi jylqyshynyng qyzy.— Saghan aitar syrym bar".— Tan-tamasha qalyp, qyzdyng betine qaraghan Amanjan:—"Ayta almaytyn shyndyghy, asha bermes syry bolmasa, adam nesine jer basyp jýredi,— dedi tanyrqap. Sonda ghana, endi ghana tanyghanday.— Qúday-au, senbising shynymenen".

Qyzdyng ottay janghan sausaqtary betine tiydi, eptep sipady: „Menmin. Biz ekeumiz bar syrymyzdy, bar shyndyghymyzdy aita beruimizge bolady. Shyn ghashyq adamdar tek arghy dýniyede ghana qosylady".

Amanjan әli an-tan: „Sonda qalay? Biz jer astynda jýrmiz be?"

Jylqyshynyng qyzy: „— IYә, jer astyndamyz..."

Amanjan: „— Sen qashan kelding búl jaqqa?"

Jylqyshynyng qyzy: „Zootehnik aldap, abyroyymdy tókken son..."

Amanjan:—"Bilip edim, sezip edi jýregim. Esinde me?.."

Jylqyshynyng qyzy: „— IYә, bәri esimde".

Amanjan:— „Ol kezde jayma-shuaq jaz edi..."

Jylqyshynyng qyzy: „— Qys jer ýstinde ghana, janym. Múnda jaz. Jer astyna qar jaumaydy. Mәngi jylylyq".

Amanjan esengirep, qara kóilekti qyzdyng qúshaghynda bylq-sylq otyr: „— Biz ólikpiz be?"— dep súraydy. Jylqyshynyng qyzy ony aimalap, múz bolyp qatyp, jansyzdana bastaghan betinen sýiedi.

— „Joq-joq, janym, biz mәngi tirimiz. Óitkeni biz ghashyqpyz bir-birimizge... ghashyq jandar ólmeydi. Romeo men Djulietta, Lәili-Mәjnýn, Qozy men Bayan, bәri-bәri — jer betinde armanyna jete almaghandardyng barlyghy osynda..."

Amanjan qyzdyng sýiemeldeuimen ornynan túrady: „— Olay bolsa... solargha baryp qosylayyqshy",— Ekeui qol ústasyp, kiyiz ýiden shyghady. Tәnirim-au, qayda barady, qayda?! Óni me, týsi me?..

Kiyizding dәl tórine salynghan qús tósekte, ýlde men býldege oranyp, raqattyng altyn besiginde terbelip jatqan Baqytjan osy jiyrmadan asqan jasyna deyin osynshalyq keremet baqytqa kenelip, osynshalyq júmsaq ta jayly mamyq tósekke jatpaghan shyghar-au... Shalqasynan týsip, soyghan qoy terisine oranyp, bulanghanday balbyraghan... Dýniyede eng qimasy úiqy edi, onyng da kýni tuyp, qúdayy bir jasady. Bas jaghynda totydayyn taranyp, mandayyn

alaqanymen sipap otyrghan aru — bayaghyda qaladaghy kýzgi parkte jolyqtyrghan qol shatyrly qyz — Malika eken-au, qanday raqat...

— Túr, basyndy kóter. Búl menmin ghoy. Tanymay qalghanyng ba, qol shatyrly qyzbyn ghoy,— deydi múzday bastaghan betine ernin tiygizip.— Seni ertip ketuge әdeyi keldim, janym.— Aymalap, basyn sýiemeldeydi. Baqytjan tan-tamasha.

Baqytjan: „— Tәnirim-au, ónim be, týsim be? Men qayda jatyrmyn. Ne degen ystyq dýniye... ýy me búl?"

Qol shatyrly qyz: „— Búl — Jer-Ananyng ystyq qúshaghy. Anang da qara jer, atang da qara jer... jer..."

Baqytjan esine әldene týskendey: „— IYә, iyә, seni jedel jәrdem alyp ketken".

Qol shatyrly qyz: „— Jedel jәrdem meni osynda — jer asty eline әkelip tastaghan... Mәngilikke әkelip tastaghan. Ol shaqta sarghayghan kýz edi..."

Baqytjan: „— Ras, kýz bolatyn, qazir qys. Suyq. Biraq ystyqtap otyrmyn".

Qol shatyrly qyz: „— Búl elde kýz bolmaydy... Óitkeni biz jer astynda jýrmiz... mәngi jyly jýrmiz. Endi sen eshqanday tonbaysyn... Jýr menimen,— adal sýietining ras bolsa, er sonymnan".— Jas botaday buyn-buyny dirildep, tәltirektegen Baqytjandy qoltyghynan sýiep jeteleydi.

Baqytjan: „— Qayda, qay jaqqa baramyz?!"— Jýreksine tartynshaqtaydy.

Qol shatyrly qyz: „Súrqay kýzi, suyq qysy, súmdyq adamdary joq, ghashyqtar eli, mahabbat patshalyq qúrghan — o dýniyege... Jer betinde bir-birine qosyla almaghan Romeo — Djulietta, Lәili — Mәjnýn, Qyz Jibek — Tólegen, barlyghy sol jaqta".

Baqytjan: „Sonda qalay, biz de ólikke ainalamyz ba?" Qol shatyrly qyz: „— Joq, kýnim.— Qúshaqtaydy— Joq, bizder ol jaqta mәngi jasap ótemiz. Sen búghan deyin ólip kelgen edin, endi býginnen bastap tirimiz... tirimiz... jýr ghashyqtar mekenine, jýr..."

Baqytjan jýreksine eredi: „Tek, asyqpayyqshy..."— Ekeui aqyryn-aqyryn basyp, aq otaudan shyghyp bara jatady. Alystan... tym-tym shalghaydan synsyp salghan múnly әuen estiledi. Qúday-au, qayda jatyr? Qayda barady? Óni me, týsi me? Ne degen kýiip-janghan dýniye...

Aynala appaq qar, sendey siresip tútasa qatqan suyq dýniye.

Kók tәnirisinde erkin jýzgen ay astynda ayaz soryp, manqayghan biteu taudyng ortasynda tútqyn bolyp — qozyday qarayyp qauqarsyz traktor túr. Bulanyp baryp, suyq úrghan temirin qyrau tútyp, týrtip qalsang qaryp týsetin ashu-poshym alyp adamnyng qartayyp, qayghy oilaghanda aqyrghy ret siltenip, týiilip qalghan dәu júdyryghynday kekti bitim. Úshqan qús, jýgirgen an, qybyr eter tirlik iyesin ayaz shalyp, ýsip ólip qalghanday — óli tynyshtyq. Sazarghan aq týnnin, әiteuir, bir túsynan atom ghasyrynyng ash qasqyry úlydy ma, ólim ýnindey — qorqynyshty úlu estiledi emis-emis. Tek sol úlu ghana býgingi zәrli týnning jarshysy. Mine, ash ishekshe shúbatylyp tausylyp bitpeytin qystyng úza-a-q týninde qardan jasap alghan ýishikte býk týsip, oy emip jatqan ýsh jigitting әdemi qiyaly qansha sipalap jylytqanymen, maujyratyp aparyp — birte-birte ýsik ýiine әldiylep, aldap-sulap kirgize bergen. Asa qataldyqpen tisin qayrap, tilin jalaqtatqan ajal-arystan ol da arany ashylyp, uyzday jas oljasyn qyzyqtaugha saqaday-say edi. Jýrekterin eptep jylytpalaghan әlgi әsershil kónilding tәtti esteligi bayyrqalap baryp, júqalang tartyp, suyghan... Sonsong býkil deneleri qyzynyp, buyn-buyndaryn ala bastap edi. Buyn-buyndaryn ala bastaghan suyq endi qan tamyrlaryna shauyp, qualap, mәpelep erkeletkendey sayqaldyqpen úiqtatady, jabyrqanqy janyn terbep, uatady... uatady... Núrjan sereyip, aghashtanyp qata bastaghan ayaq-qolynyng shym-shymdap jylyghanyna tang qaldy. Qyzyq... beyne bir qús tósek, mamyqqa oranyp jatqanday boy-boyy balbyrap, býkil denesi talmau tartty da., qyzyq... ýlken bashpayynan, sausaq-sausaghynan ózgeshe bir qytyq jýrip, dyzyldap qyshyghanday ma-au; al ózi búrynghydan ary býrisip, qol-ayaghyn bauyryna jiyra týsti; ol ózin beyne bir qar-ýishikte emes, qozynyng appaq jýninen basqan alty qanatty aq ordada jatqanday ýlken raqat kýide sezingen. Amanjan da, Baqytjan da joq, tek jalghyz ózi — biz ózi ghana... tabany tyzyldap taghy duyldady-ay: jer-oshaqtaghy laulap janghan ot qyzdyrghanday ma-au; eki tizesin bauyryna alyp, әlgi tabanyn kýidirgen ottan qasha ma-au... Ne degen ertek syqyldy erkin dýniye, esengiregen hal; ne degen jas sәbiyding úiqysynday beybit dýniye, ne degen appaq... sýt dýniye... Núrjan aq qozynyng jýninen basqan otauda raqattyng altyn astauynda tynyshtyq kýiin keship, júmylghan kózin ashugha qimay, júmylghan kózin ashsa, endi-endi ghana emin-erkin sezine bastaghan baqytqa, raqatqa toly úiqyly-oyau halinen mýldem airylyp qalam ba dep shoshynghan. Ol tipti dәl osylay býktetile iylenip jata bergenshe túrayyn dep qansha ma talpynsa da, jatqan jerinen tyrp etip qozghalugha shamasy jetpedi. Áldekim albastyday keudesinen basyp qozghaltpaghan. Sonsong ol tym qúryghanda ong jambasyna aunap týspekke әreket qylyp edi, ol oiynan da dәnene shyqpady. Ayqaylap Amanjan men Baqytjandy shaqyrdy. Olarda da, ózinde de ýn joq — túnshyqqan tynyshtyq. Osy kezde aq qozynyng jýninen jasalghan aq otaugha ýstinde qyp-qyzyl kebini bar Qar qyzy kirdi. Kirdi de tór aldynda qol-ayaghyn tanyp tastaghanday qor bolyp súlay jatqan Núrjannyng basyn kóterip:

„Túr, túr, jigitim, tang atty, kýn shyqty",— dedi jalynyp.

Núrjan óz basyn kóteruge qansha әreket jasasa da, tas baylap tastaghanday, qozghalta almady: „— Sen kimsin? Álde perishte, әlde adam..."— dedi ernin zorgha qimyldatyp.

Qar qyzy: „— Qar qyzymyn..."

Núrjan әli maujyrap jatyr:— „Qar qyzy... Mynau súp-suyq ólkede synsytyp әn salatyy aru sen ekensing ghoy".

Qar qyzy: „— IYә, menmin".

Núrjan quanyp ketti: „— Sening múnly әnindi jer betinde tek men ghana esty alatynymdy bilesing be? Tek men ghana tynday alamyn".

Qar qyzy: „Eger ony bilmesem, izdep keler me edim".

Núrjan janynda otyrghan appaq qyzdy bauyryna tartyp, aimalaydy: „— Kóp izdedim ghoy ózindi... KÓP izdedim. Sharshadym, sharshatty meni. Ayyrtauda Qar qyzy bar eken, qysta qarly shaghyldardyng arasynda kózge kórinbey әn salyp jýredi eken de, jaz shygha jetiqat jer astynda sinip ketedi eken,— degen anyzdy talay-talay estisem de, ishtey ilanbaushy edim. Endi mine, ózindi kórip otyrmyn. Qanday súlusyn".

— Qar qyzy: „Qanday súlu bolsam — sonday suyqpyn".

Núrjan qyzdyng alaqanyn betine basady: „— Ras suyqsyn. Nege solay eken?"

Qar qyzy: „— Meni adamdar mәngilikke ókpeletken".

Núrjan: „— Adamdaryng kim sonda?"

Qar qyzy: „— Qonqay shal..."

Núrjan: „— Ol adam emes, Qonqay ghoy".

Qar qyzy: „— Qonqaylar da adam. Olar kerek. Olar jastardy adastyru ýshin jaratylghan. Al adamdar eng әueli adasyp almasa, birin-biri әste de izdep taba almas edi..."

Núrjan: „— Ras aitasyn, eger sol Qonqay shal adastyrmasa, seni eshqashanda izdep taba almas edim".

Qar qyzy: „— Eger sol shal bolmasa, men dәl osylay mәngi-baqy adasyp, zar iylep, zar jútyp ótpes edim. Sen mening tilimdi alsan, qazir ornynnan atyp túr da, anau eki joldasyndy quyp jetip, ertip qayt, keri qaytar".

Núrjan: „— Olar qayda ketti?"

Qar qyzy: „Qol-ayaghyn ýsik úrghan ekeui, jer asty eline bettep barady".

Núrjan oilanyp qalady: „...Men dәl qazir ornymnan túryp ketsem... Seni qaytyp kóre almay qalarmyn. Sol jer asty eline saghan erip mening de barghym keledi. Shyn baqyt, shyn mahabbat, naghyz bostandyq — jer astynda ghana..."

Qar qyzy: „— Meni sýietining ras bolsa, kele kórme búl jaqqa".— Eki qolyn sermep zerezep bolyp bezekteydi.

Núrjan: „— Nege? Nege? Nege?"

Qar qyzy: „— Óitkeni ekeumiz qosylyp qoyamyz".

Núrjan: „— Qosylsaq she? Biz ghashyq jandarmyz ghoy".

Qar qyzy: „— Shyn ghashyq o dýniyede de qosylmauy kerek. Birge túrsaq bәribir úrysyp qalamyz. Qozy men Bayan aryz berip bayaghyda ajyrasyp ketken. Óitkeni Adam, qayda da adam: jer betinde de, jer astynda da, tipti kók tәnirisinde de... bәri bir adam".

Núrjan jalbarynyp jylap jiberedi: „— Mahabbat she? Mahabbat!"

Qar qyzy: „— Joq bolghan song da mahabbatqa tym yntyzarmyz. Eger zәude bar bolsa, bayaghyda jek kórip keter edik. Naghyz mahabbat jer astynda da joq. Túr! Egile bermey, ensendi kóter.— Qolynan tartady.— Ýsik shala bastaghan eki dosyndy oyat. Sen sekiddi jigitter jer astyna ghana emes, jer betine kerek. Túr! Túr! Túr!"

Ol Qar qyzy emes. Núrjannyng tamyrynda alasúryp, ayazben aiqasqan, ýsikke boy bermey jantalasqan qyp-qyzyl qany, tulap soqqan jýregi edi...

Óldim degende tynyshtyqtyng búghauyn ýzip, ornynan atyp túrdy! Alasa qalanghan qar ýngirding tóbesine tóbesi tiyip qúlap qaldy. Ózderining óne boyynan jan ketip, ýsikke úryna bastaghandaryn sezdi de, jalp etip qúlaghan qardyng astynda qalghan Amanjan men Baqytjandy júlqylap, tipti tepkilep oyata bastady. Jan dәrmende eki betterinen úrghylap, shymshylap jýrip, әreng esterin jighyzdy. Erbiyip-erbiyip oryndarynan kóterem siyrday kiyrelendey kóterildi de, sylq etip qayta qúlady. Núrjan jantalasa aighaylap:— Túryndar! Jýgirinder! Ýsip ólip qala jazdappyz! Úiqtaugha bolmaydy!— dep júlmalaydy eki joldasyn.

Amanjan:— Týn ortasynda oyatqanyng ne-ey, jau shapty ma? Baqytjan:— Kishkene úiqtay túrayynshy, әkriy.— Bylq-sylq etip әreng túr.

Núrjan:— Úiqtaugha bolmaydy. Ýsip ólip qalamyz.— Ayaq-qoldary duyldap, ashyghanyn endi ghana sezgen eki jigit Núrjannyng yrqyna kóne bastady.

Olar endi alasúryp jattyghu jasaugha kiristi. Núrjan komanda berip jýr.

— Túryndar!— Túrady.

— Otyryndar!— Otyrady.

— Túryndar!

— Otyryndar!

— Al endi traktordy shyr ainalyp jýgireyik.— Tizelerinen qar keship jýgire bastaydy.

— Al endi beti-qolymyzdy qarmen ysqylayyq.

— Al endi aiqaylap kýleyik. Qane, kýleyikshi bir, joldastar. Kýleyik! Kýleyik! Býkil әlem kýnirensin... Ha-ha-ha...

––Ha...ha...ha...

––Ha...ha...ha...

Býkil әlem „ha-ha-ha-gha" ainalyp ketti.

Ýsheui esi auysqan adamday kenirdek jyrta saqyldap qarqyldap, qar tepkilep kýldi-ay...— ómir ýshin, ómir ýnin estirte qasaqana kýldi...

— Ne degen tamasha ómir? Ha-ha,— dedi Amanjan arpalysyp.— Kýlgen adamnyng bәri baqytty emes, ha-ha...

Angday qorbandap, ay astynda jantalasqan jigitterdi kórgen kóldeneng kóz bolsa, jyn úrghan eken dep oilar edi.

— Qane, jigitter,— dedi Baqytjan eki dosynyng qolynan tartyp.— Biyleyikshi bir aiyzdy qandyryp. Ózimiz ýshin. Sýiip qosyla almaghan qyzdarymyz ýshin.

Atkópir qardy tepkilep, arsyl-gýrsil biyley bastady.

— Al endi, jigitter, endi qúshaqtasyp, ystyq-ystyq sýiiseyik,— dedi entigin zorgha basqan Núrjan.— Búdan keyin qolymyz tie me, tiymey me? Tipti búdan song bir-birimizdi dәl qazirgidey qimas kónilmen jaqsy kóre alamyz ba?

Ýsheui jýz jyldan song jolyqqanday qúshaqtary aiqasyp sýiisedi.

— Sýiiskenning bәri mahabbat, qúshaqtasqannyng bәri adal dos emes,— dep, Amanjan bylsh etkizip týkirip, biyalayymen auzyn sýrtip tastady.— Óne boyym bir týrli jybyrlap, qyshyndyra bastady.

— Tang atqansha shydayyq,— dedi Baqytjan.

— Tang atqan song qayyn júraghatynnyng ýiine barasyng ba?..

— Degenmen kýn shyghady ghoy.

— Oi, sol kýnindi!— dep Amanjan tisin qayrady.

— Kýnge til tiygizuge bolmaydy,— dedi Baqytjan.— Saghan kerek joq bolghanymen, ózgelerge kerek.

— Túrmandar, qimyldandar,— dep Núrjan eki jigitti iyterip-iyterip qaldy. Qyzyq, sereyip túrghan Amanjan ekpinimen úshyp týsti. Biraq Núrjangha ashulanghan joq. Ornynan qaytadan qarghyp túrdy da, kózi shatynyp, auzynan bu búrqyraghan qalpy qolyn sermep:— El ýshin algha? Ura, joldastar!— dedi jan dausy shygha.

— Sovhoz ýshin! Otdelenie ýshin. Jasasyn upravlyaishiy!— dedi elirgen Baqytjan.

— Bәribir ýlken bashpayymda jan joq,— dedi Amanjan entigin basyp.— Óne boyy birte-birte qyzyna bastaghanday.

— Men aman sekildimin,— dedi Baqytjan alqynyp.

— Sen semizsin, suyq mayynnan ótkenshe kóktem shyghady-au,— dep qaljyndady Núrjan. Ýsheui aiyzy qana taghy kýldi.

Alayda Amanjannyng hali bәrinen de mýshkil edi, qol-ayaghy, tipti býkil denesin birtindep ýsik shala bastaghan syqyldy. Saqyldap kýlip túrdy da, bir uaqytta óz-ózinen búlqynyp, ýstindegi kiyimin asyghys sheshe bastady. Alghashynda Núrjan qaljyndaytyn shyghar dep mәn bermedi de tonyn, sonan song pidjagyn sheship, endi kóilegin sypyra bergende ústay aldy.

— Amanjan deymin, ne boldy saghan?!

— Eshtene emes, ana qarandarshy, koster janyp túr... Fu, atana nәlet... ystyqtadym,— dep Núrjannyng qolynan júlqynyp shyghyp, sekirip biyley bastady.— O, jaryqtyqtyng lapyldauyn-ay... Kelinder qane, otty ainalyp armansyz bir biyleyik, dostar. Laula koster! Laula qar ýstinde janghan ot!— Saq-saq kýlip, yrghyp oinay berdi.— Sender de sheshininder!

— Ústayyq,— dedi Núrjan.— Ústap alyp, denesin qarmen ysqylamasa bolmaydy.

— Ústay almaysyndar,— dedi Amanjan mazaqtap.— Aynalayyn jaryq ot? Kýidirshi? Órteshi! Órtep jibershi, anau qar betinde qaptaghan qara mysyqtardy — (eki jigitten bastap sanaydy)... bir mysyq, eki mysyq, ýsh mysyq, myn-million mysyq... Jer betining bәri miyaulaghan mysyqtar...

Baqytjan jylamsyrap qoya berdi:— Alla, taghalam-ay, ne jazyp edik saghan... qor boldyq-au...

— Túr ornynnan!— dep aighay saldy Núrjan.— Azamat emespisin.

Eptep esi auysa bastaghan Amanjandy ekeui eki jaghynan shap berip ústap alyp edi, qaruly jigit birazgha deyin boy bermedi. Búdan song traktordy ot aldyratyn qayys belbeudi alyp kelip ayaghyn túsap baryp, biri keudesine minip otyrdy da, ekinshisi Amanjannyng ón boyyn qarmen ysqylay bastady.

— Átten, qazdyng mayy bolar ma edi. Qoldyray bastaghan óne boyyn sylap tastaytyn,— dedi Baqytjan.

— Qoya berinder!— dedi júlqynyp.— Jauradym. Qútyryp kettinder me. Sheshinder ayaghymdy. Ózim-aq...

Áytsede ýsti-basy qoldyrap ýsine bastaghan Amanjandy tyrp etkizbey basyp otyryp, etin úzaq ysqylap baryp әreng bosatty. Búdan song shapshang kiyindirip, ana ekeui bir-birine laqtyra iyterip, qyzu qimylgha týsirdi.

Arpalyspen birer saghat uaqyt әp-sәtte óte shyqty. Amanjan ýsik shalghan denesindegi múzday bastaghan qan lýpildep qayta qozghalysqa týsken son, rasynda da, busanyp terlegen. Qayratty jigit es-aqylyn da әp-sәtte jinap ýlgerip edi.

— Raqmet, dostarym,— dedi jýrip,— sender bolmasandar jyndanyp kete jazdadym-au. Qyzyq, tap ortamyzda lapyldap ot janyp túrghanday elestep ketti. Al kiyimderimdi qalay sheshkenimdi ózim de bilmedim.

— Endi әrqaysymyz bir-birimizge saq bolayyq. Bireuimiz sheshine bastasaq boldy, qargha ekpetinen salyp, qúiryghynan shapalaqtap, bir qabat terisi sypyrylyp qalghansha ysqylaymyz, әkiriy,— dedi Baqytjan sekirip jýrip.

— Sen bәrimizdi aldyna salyp baryp ýsiysin,— dedi Amanjan.— Tering kitting terisinen bir kem emes.

Jer-jahan appaq qar: sendey siresip, tútasa qatqan suyq dýniye... Týpsiz al qara kók aspanda myn-million júldyz, jambasqa aua bastaghan ai, batys kókjiyekke susyp týse bastaghan shoq ýrker ay sәulesimen aimalasyp jatqan, qúmary әli tarqamaghan, mauqy әli basylmaghan toyymsyz. Qorqatyn sol qardyng kóilegining dal-dúlyn shygharyp, yrqyna kónbey, degenin istemey, qashyp qútyludyng amalyn izdep arpalysqan adamdar — ay sәulesining astynda sekirip oinap, sendey biylep qútyrghan ýsh jigit... ómirding mәnin týsinip, mahabbattyn, shyn baqyttyng ne ekenin paryqtamaghan jas buyn — enesin izdep zarlaghan jas bota...

Júmyr jer appaq qar: suyq әlem, sol suyq әlemning bir púshpaghynda ólim men ómirding qaqpaqylyna ainalyp, shybyn jany shyrqyraghan jiyrmadan jana asqan ýsh boydaq; qolynda qaruy, aldynda atysar jauy joq, óz-ózinen jyndanghan, óz-ózimen maydandasqan maqtauly beybit kýnning ýsh soldaty... ýsh qoyanshyq, ýsh esalang — ýsh batyr...

Qantardyng úza-a-q týni tausylar emes. Mәngi qozghalysqa týsip, shapshang qimylmen sharshasa da, shapqylay bergen song jigitterding tondana bastaghan denesine jylu tarap, mandaylary jipsiyin degen. Toqyldap qatqan pimalaryn sheship jiberip, bir-birining ayaghyn qarmen ysqylap edi, endi bashpaylaryna da jan kirip, qan jýgirgen. Boylary jylyghanmen, ystyqty ansaghan ishki sarayy sol — salqyn qalpynda, temir qúbyrdyng ayaz soryp, jel keulep uildegenindey qúlazynqy. Kónildegi týitkil múz ery qoymaghan... Ertengi suishkilikterine asa senimdi emes. Jiyrmasynshy ghasyrdyng ash qasqyry tipti jaqynnan úlyghanday...

— Ana qara!— dedi Baqytjan yshqyna aighaylap.— Anany qarandar, bes-alty it túr.

— Atannyng basy,— dedi auyr minezdi Amanjan bәribir saspay.

— IYen tauda it jýr degen. Ol — qasqyr! Bizding janazamyzdy shygharugha kelgen, dәretindi alyp, imanyndy ýiire ber.

Rasynda da, shana aghytylyp qalghan jogharyda qúlaqtaryn tige seltiyip-seltiyip bir ýiir qasqyr túr edi andyp. Núrjan túnghysh ret zәresi úsha qoryqty. Biraq joldastaryna syr bildirgen joq:

— Sirinke jaq!— dedi Amanjangha. Sodan song ózi traktor kabinasyndaghy temir qobdidan may sindi shoqpyt alyp, solyarka aghyzyp edi, týtikteri qatyp qalghan eken, tambady. Ádemilep túryp balaghattady da, әlgi may-may shýberekting ózin tútatpaqqa әreket jasaghan. Jarty qorap sirinkeni týgesip baryp, әreng byqsyp janghan alaudy ondy-soldy bylghap aighaylap-aybar jasaghanda, shoqiyp-shoqiyp otyrghan qasqyrlar jylystap, sheginip baryp, qayta andydy.

— Bәribir traktorgha jolay almaydy,— dep júbatqan Baqytjan ózin-ózi.— Temirden qorqatyn shyghar, әkiriy.

— Atannyng basy,— dedi Amanjan shyrt týkirip.— Ashyqqan qasqyr seni týgil, traktorynnyng ózin asap qoyar. Bayaghyda Qara dalada pәsepte jýrgen kezimizde bir shelek avtolymyzdy iship ketken.

— Sen de soghasyn!— dedi Núrjan.— Adam dausynan ýrketin bolu kerek.— Qosylyp túryp, bayaghyda, mektepting kórkemónerpazdar ýiirmesindegi horda aitqanday shyrqayyqshy bir. Kelinder! Shyrqayyq... shyrqayyq (óne boyy dirildey bastaghan edi, әlde qorqynyshtan, әlde tonghannan).

— Qasqyrdy óleng aityp qughandy qay atannan kórip en.— Búl sózdi Amanjan ashu shaqyra aityp edi.

— Sonymen qasekenderge konsert qoyyp beretin boldyq. Men baryp biylet satyp keleyin,— dep batyrsyndy Baqytjan.

Olar qasqyrdan kóz almay ishterinen eptep ynylday bastaghan. Bir uaqytta Baqytjan jan úshyra baqyryp jiberdi:

— Áne, әne, әkiri. Bizge qaray jaqyndap keledi.— Zar enirep jylap jiberdi.— Oibay! Apa!

— Shyrqayyq!

— Shyrqasaq shyrqayyq!

Án bastaldy. Esh adam úghyp bolmaytyn, qyzyq әn bastaldy: birding basy, birding ayaghy týsiniksiz, iship alghan uday mas kisining sandyraghy sekildi iyir-iyir, ýzik-ýzik qojyraghan súryqsyz әuen, baldyr-batpaq sóz әri tamasha sóz.

Núrjan qasyndaghy sónuge ainalyp, týtindegen shýberekti qasqyrlargha qaray laqtyryp jiberip, óz omyrauyn ózi sabalay shertip, azandap qoya berdi:

...Ólsem ornym qara jer — syz bolmay ma... ...Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma...

Amanjannyng әni:

Appaq qar, ash qasqyr, ou, ou... Appaq qar, ash qasqyr, ou, ou... Appaq qar, ash qasqyr, ou, ou...

Baqytjannyng әni:

Apam-ay, apam, apam-ay... Jalghyzyng qor bop qala ma-ay. Apam-ay, apam, apam-ay... Endi qayttim qorqam-ay...

Qorqyp-ýrku sezimderi ólgen, ishterindegi eng er jýrek, eng qatal Amanjan qolghabyn sheship staqan jasady da ótirik araq qúiyp, tost kóterdi.

— Al endi, joldastar, qasekenderding bizdi úmytpay, el aralap, sharuashylyqpen, halyqtyng túrmys-halimen tanysqany ýshin, jas óspirim jastargha jasaghan әkelik qamqorlyqtary ýshin; osy qasekender bolmasa tanymyz atar ma, kýnimiz shyghar ma edi, ózimizdi ap dep asap qoyaryn bile túra maqtamasqa amalymyz bar ma? Al, aghalar, sizder ýshin alyp qoyalyq!—

Shyghystan, Ayyrtaudyng ontýstiginen tang bilindi!

Shyghystan, qyzemshektengen qarly tóbelerding ar jaghynan syzat bergen ainalayyn tan, qúlaniyektene agharang tartty. Agharang tartyp, týn perdesin sypyrghansha, tamaghy kebersip, dauystary qarlyqqansha әn salghan ýsh jigit bir ýiir ash qasqyrdy hormen shygharyp salghan. Sonda jigitger qaz-qatar traktor tabanyna shyghyp túryp aitqan eng songhy trio әn mynau edi:

Boldyq qoy bar ónerdi tauysqanday; Mert boldyq aigha shauyp arystanday, At jalyn tartyp mingen búla shaqta, Shyqylyqtap kózge týstik sauysqanday, ua

sauysqanday, tra-ta-ta, ha-lal-ay, sauysqanday

nemese arystanday...

— Interesno,— dedi Baqytjan.— Býgingi qasqyrlar jemeydi, biraq masqara qorqytady.

— Ura, tang atty!

Bәri qúlaqshyndaryn aspangha atyp, uralaydy.

— Bәribir batyr ataghyn bermeydi,— dedi Amanjan múnayyp.

— Óitkeni bizding erligimizdi kórip túrghan eshkim joq,— dedi Baqytjan.

— Kórip túrsa da bermeydi,— dedi Amanjan.— Óitkeni bizding de, traktordyng da qanaty joq, joq... eshqashan da úsha almaymyz. Úshu ýshin tuatyndar bar. Biz — bauyrymen jorghalaushylarmyz.

IYә, tannyng atqany dausyz edi. Týni boyy jemtik andyghanday qydiyp jigitterding zәre-qútyn alghan ash bóriler qúiryqtaryn bútyna qysyp, taudan asyp, qasha úzay ketken. Degenmen ash qasqyrdyng da paydasy tiymey qalghan joq. Altaydyng qyryq gradus suyghynda qasat qar, aqyrghan ayazda ýsikke shaldyrmay, tang atqansha arpalystyryp, әn saldyrghan. Pende degenning itjandy emes pe, „Adam ýsh kýnde kórge de ýirenedi" degen osy, taudyng qaqaghan suyghy men tili jalaqtaghan bórisinen kezek qorghanyp, taghy bir kýndi qarsy alghan. Biraq alda әli de úshy-qiyrsyz kýres kýtip túrghan-dy. Týndegi dýrdarazdyqty qasqyr jep ketti de, tek sol bir ózara týsinbeushilikting kuәsy ispetti, appaq qardyng betinde múryndarynan aqqan qyp-qyzyl qan qatyp jatqan. Kózge kýiik qylyp, kónilge qayau saldyrmayyn dedi me, Núrjan ayaghymen teuip-teuip, qarmen kómip tastaghan. Áriyne, alghashqy sóz: „Endi ne isteymiz" degen súraqtan bastaldy. Qyrau basyp, múzdap túrghan traktordyng shynjyr tabanyn tepkilep, әr tetigin shúqylap, bas-basyna shyr ainalyp shyqty.

— Qarnym ashty,— dedi Baqytjan әdetinshe. Onyng oilanbay aita salar әr sózi shanshuday tiyer Amanjan myrs etip, mysqylday kýldi de:

— Shoshqa ólgeli jatsa da, qors etkenin qoymaydy,— dep temekisin tútatty. Núrjan sym temirding basyna shýberek baylap, alau jasap әlek.

— Traktordy qyzdyru ýshin eki kubometr otyn, saqyldap qaynaghan eki-ýsh shelek ystyq su kerek,— dedi.

— Auylda, ýiding irgesinde túrghanda qúdaydyng zoryna ot aldyrushy edi. Itayaq bolyp qaldy deshi.— Baqytjan uayym bildirdi.

— Solyarkany jylytyp alsaq birdeme bolar edi...

— Qúr sózben traktor qyzdyrylmaydy. Davayte iske kiriseyik.— Amanjan may jýretin jez týtikterdi ústap, jabysyp-jabysyp túrghan qaryn sypyryp tazalap, alaqanymen jylyta bastaghan. Dýniyedegi jamandyq pen jaqsylyqty júrttan búryn kóretin kóregen Baqytjan taghy da aiqaylap jiberdi.

— Anany qarandar! Tal ósip túr!— Ol núsqaghan jaqqa japa-tarmaghay jalt qaraghanda keshe apaq-sapaqta bayqamaghan eken, búlar qonyp shyqqan taudyng teriskeyinde tarbaya ósken taldy kóredi. Búl „Ishkeri jaqqa" ótkeli alghashqy keziktirgen aghash edi, sýrensiz ómirding kóz sýrindirer túnghysh qarayghany bolghan song ba, qysqy jolaushylardyng esi shygha quanghany ras-ty. Tәulik boyy nәr tatpay, silikpesi shygha sharshaghan, zyqysy ketip jauraghan jigitter dәl qazirgi sәtte әr erbiygen búta, erbeng eter jan-januar kórse, myng jasary haq edi. Tipti bile bilgen adamgha týndegi qasqyrdyng ózi es boldy. Jaryqtyq kýnning qúlaghy Ayyrtaudyng iyghynan qyltighanda búlaugha týsip qalja jegendey, әlgi qaljyraghan jigitterimiz qaghanaghy qarq riza kónilmen alaqaylap edi.

— Aynalayyn, Kýn!

— Jýr, Bake,— dedi Amanjan qolyna balta alyp,— jýr, qasat qardyng betimen enbektep baryp, anau taldy otyndyqqa qiyp әkeleyik.

— Ýiden shyqqanda traktorist edik zingittey-zingittey, odan Qonqay memleketining tútqyny boldyq, odan týni boyy qasqyrlargha konsert qoyyp, artist boldyq, endi mine alipiniske ainaldyq...— dedi Baqytjan.

— Endi bir kýn dalada qalsaq, keri maymylgha ainalyp ketemiz, saspa,— dep arqasynan qaqty Amanjan.

— Tipti sonyng ózi jaqsy. Keyde adam bolyp jaralghanyma ókinemin de.

— Adam bolyp jetistirip jýrgening shamaly edi. Ayda, kettik. Baqytjan barghysy kelmey qipaqtap az-kem túrdy da, dosynyn

alaya qaraghan kózine kózi týsip, әlgi oiynan lezde ainydy. Boran soghyp, әbden berishtep, shegelenip qalghan qar betimen tau basyna qaray jorghalay jónelgen ekeuining sonynan ýnsiz qarap úzatqan Núrjan:— Jaqsy, jigitter!— dedi kýbirlep. Ózi traktor kabinasyn aqtaryp, asay-músayyn әzirley bastady. Qar betinde qarayghan ekeuding jyljyghanynan tayghanaqtap tómen susyghany kóp. Jel ýrip, jyltyrata qatyrghan tayghaq tym qatygez, tym qazymyr edi. Alda kele jatqan Amanjan beyne bir alipinister sekildi baltamen oiyp shúnqyrlap, basqysh jasaydy da, tabanyn tirep, izin basqan Baqytjangha belbeuin laqtyrdy. Ol qatarlasqan son, taghy da algha, qúzar taugha shabuyldaydy da itpektep órmeleydi... Ekeui de alty airyghynan ter sorghalap ystyqtady. Óne boyynan búrqyrap bu shyghady. Oidan qaraghan kisige órtenip túrghanday-tyn. Karterdi shúqylap, eki dosynyng qimylynan kóz jazyp qalyp edi, bir nәrse dәl janynan tómen qaray sonau shatqalgha zu etip aghyp ótti. Ol ne boldy eken dep oilap ýlgergenshe, jogharydan dauys estildi.

— Qolaba, lauhi, ynjyq. Jat solay say tabanynda! Amanjannyng laqtyrghan belbeuin qaqshy berem dep oqystan

ayrylyp qalghan Baqytjan ainaday jarqyraghan qar betine júp-júmsaq qúiryghy tiygen son, qol shana tepkendey syrghanap ketken eken. Anau oghan qarap alandamady, dúrystap túryp balaghattady da, ózi órmeley berdi. Búdan song ór jaqtan taghy da dauystady.

— Núrjan, au, Núrjan, sen oghan nazar audarma, ózi keledi it bolyp, boyynda shybyn jany bolsa.

Baltanyng dausy estildi. Ol talgha esen jetip, qiya bastaghan eken. Búdan song buda-buda bútaqty qúshaqtaghan ol oqtay zymyrap keshe traktor shiyrlap qazyp tastaghan qazan shúnqyrgha gýrs ete qaldy. Núrjan serigining eptiligi men qapshaghay shapshandyghyna tang qaldy әri shyn kónilinen riza boldy. „Esirik bolmay, er bolmaydy" degen sózding jany bar.

Tonazyghan jas tal byqsyp tútana qoymady. Ýstine eptep erip, mólt-mólt tamyp túrghan solyarka tiygen song ghana jylbysqylana janghansymaq bolghan. Álgi otty traktordyng qúiryq jaq astyndaghy bakqa qoyyp, myjyrayghan may-may shelekke toltyra qar nyghady da, әlgi bolar-bolmas týtindengen ottyng janyna taqady.

— Múnymyzdan týk te shyqpaydy, — dedi Amanjan.

— Solyarka jibigen song ýstine qúiyp, mening pidjagymdy jaghayyq. Senderdikinen góri eskileu ghoy,— dedi Núrjan.

— Anau lyauhiyding tonynyng ishine kiygen jeletkesi bar, sony qosa órteu kerek, әitpese bir shelek qardy qaynatyp, salqyndatqyshqa qúy mýmkin emes.

––Eng әueli onyng ózin shaqyryp әkelu kerek.

— Keledi ózi!— Zildene aitty. Baqytjandy ne sebepten suqany sýimeytinin Núrjan bilmeydi. Týnde retin tauyp, sabap ta aldy.

— Degenmen sen baryp shygharyp әkel,— dedi.— Tosyp otyramyz ba osylay.

Ornynan kerenau kóterilip bara jatyp:— Barsam da tek jeletkesi ýshin baramyn,— dedi. Sodan song qolyna sýimen alyp, sekirip baryp qatqan qargha jalp etip otyra ketip edi, etekke qaray syrghanay jóneldi. Ot jagha almay kýibendegen Núrjannyn

qúlaghyna say jaqtan baj-býj etken dauys taghy estildi. Baqytjan alda, Amanjan sonynda, sýimendi tayanysh qyla órmelep keledi. Baqytjannyng ne sebepten jan dausy shyqqanyn týsine almady. Traktor janyna kelip jetkende jelkeley núqyp, úshyryp týsirdi de: — Lyauhi, neghyp býgejektep jatyp aldy desem, bizden jasyryp qúrt jep otyr.

Núrjan ras pa degendey oghan qarap edi, úrty tompayyp, silekeyi shúbyra jalman-jalmang etkenin kórip shyndap týnildi.

— Úyat eken,— dedi.— Soghys bolsa nemese asharshylyq bolsa qayter edin. Qasqyr da qas qylmaydy joldasyna degen qayda? Apang qaltana salyp bergen bir uys malta qystan shygharady deding be?

— Qyzghanghandaryng osy bolsa mә, alyndar, talap jender, tipti qaryndaryng ashyp bara jatsa meni soyyp, qaqtandar,— dep qaltasynan alghan maltany shashyp jiberdi. Biraq Núrjan da, Amanjan da miz baqpady. Appaq qardyng betinde bir uys malta bytyray shashylyp jatty. Eshqaysysy enkeyip almady da.

— Shesh jeletkendi,— dep әmir berdi. Baqytjan ýnsiz sheshine bastady.

Janarmay jipsigen song pidjak pen jeletkening ýstine malshyta qúiyp, lap etkizip tútatty. Ómir oty laulady! Tirshilik bastaldy! Ot tiygen jigitterding betinen qan, ot tiygen jez týtikterden may jýgirdi. Birer shelek qar qaynatyp, salqyndatqyshtyng múz qabyrshyqtanghan óneshine qúidy. Karterding mayy jibidi! Janarmay tiygen song baghanaghy shylqyghan jas tal da sytyrlay jandy! Kýn jaryqtyq arqan boyy kóterilip, janaryndy jalaytyn sәulemen múqym manay, ainala — appaq qar әinektey jarqyrady-ay. Shynyltyr ayazdyng astynda shyny uatyp tastaghanday shaghylysa oinaydy... Ózining qynyr qylyghyna ókinip, seng bop qatqan úyaty ol da jibidi bilem, Baqytjan múrny qanaghansha dedektep júmys istedi. Qayys beldikti dóngelek ot aldyrghyshqa orap әkep, týiinshegin ilgishine ilip, kezek-kezek tarta bergen song eng aldymen puskash tyryldap iske qosyldy da, aqyrettey jayylyp, suyq jýzben syzdana sazarghan aqshaghyl taulardy janghyryqtyryp, traktor ot aldy. Birazgha deyin kóksau tiygendey qaqalyp-shashalyp baby bolmady. Núrjan baryp gazdyng tútqasyn basyp qalyp edi, ókirip-ókirip týni boyghy óksigin qúsyp tastap, bayaghy әuenine basyp, әueuley әnin shyrqady-ay... Jasasyn ómir! Jasasyn, jastar! Jasasyn, jasa-syn, jasasyn!..

Jigitter ony-múny, kerek-jaraghyn temir qobdiyna baqshalap túryp saldy, otyrghysh pen arqalyqty qar ýishikting astynan arshyp alyp, ornyna qoydy. Kabinagha qarghyp minip, „jolymyzdy onghara kór" dep kýbirlep sapargha, tirshilik joryghyna attandy әne! Ne bolsa da tәuekel jasap, mynau taudyng balaghyndaghy ózeksheni qúldap, mynau meken bolghan aq taudy shyr ainala orap, kelgen izderimen jogharyda qalghan shananyng qyr jelkesinen týspekke niyet bildirdi.

Biraq Núrjannyn búl úsynysyna Amanjan ýzildi-kesildi qarsy boldy.

— Esimiz barda — elimizdi tabayyq,— dedi ol.

— Sen qalay oilaysyn?— dedi Amanjan.

— Sen qalay oilasang — solay oilaymyn,— dedi Baqytjan.

— Týu... it arqasy qiyannan kýn demey, týn demey bar auyrtpalyqty arqalap shyqqanda, jol ortadan qaytyp ketuge dәtim shydamaydy. El-júrttan úyat.— Agha traktoristing búl sózine Amanjannyng kýlkisi keldi.

— Pah., hiy-hiy... shirkinning elden úyala qalghany-ay... Úlyghan qasqyr, úitqyghan borangha besikten beli jana shyqqan bizderdi aldap-arbap aidap salghanda, sol elin... úyalmaydy, biz úyaluymyz kerek! Ayda, byljyraqty qoyyp traktorgha mininder. Kýn barda etekke týsip alayyq.— Ózi qarghyp traktordyn tabanyna shyqty.

— Asyqpa, jigitim, dauysqa salamyz,— dedi Núrjan.— Odyrandama soqyrym, balany basyp ketesin degen eken bayaghyda bireu.

— Pah! Beyne bir kinodaghyday. Komsomol jinalysyn ashamyz deshi.

— Ar-úyat jinalysy.

— Hvatiyt!— dep aighay saldy Amanjan.— Shaltay-baltaydy qoyyndar. Eki tәulik alysqanda ar-úyatymnan airylyp qalghanmyn. Al qaryz alugha әrkimning óz qara basyna jetpey jýr.— Moynynyng tamyrlary bileudey bolyp isinip shygha keldi. Adamdardyng minez-qýlqy qyzyq qoy: qazir bylay, qazir olay. Al Amanjan óz aitqanyna kónbesen, basyn kesip alsang da ústanghanynan taymaytyndardyng biri-tin. Suyq qatty qysqanda tors-tors airylatyn qara jerding ózi ispetti, jan dýniyesine, psihologiyasyna say kelmeytin nәrse bolmasa eshkimning aitqanyna kónip, aidaghanyna jýrmeytin ol, qazirgi dau-damayda sózsiz jenem dep oilady. Eki kýn boyy ólim men ómirding qaqpaqyly bolyp, qar-qatynnyng tútqynynan endi bosandym ba degende, jalghyz shana shóp ýshin ajalgha bastaryn tigu — baryp túrghan aqymaqtyq dep oilady. Jo-joq, patriottyq ruh, jauapkershilik sezimi Amanjanda da sóngen joq, biraq kózsiz erlikting zamany emes qoy búl. Ne isteseng de aqyl, aila kerek.

Ol әsirese kesheden, shalmen arbasudan keyin, qatty ózgerip ketip edi. Nege ekenin kim bilsin, Baqytjan baghanaghy bir qúrt mәselesinen keyin, óz-ózinen ol da ózgerip sala bergen. Ásirese Núrjannyng keudesine tonnyng ishinen kiygen pidjagyn sheship otqa tastap, dirdektep túrghan keypin kórgen sәtten bastap, jan dýniyesine, psihologiyasyna say kelmeytin nәrse bolsa shydamy tars airylar edi. Óz yrqymen bolmasa eshkimning aitqanyna qónip, aidaghanyna jýrmeytin ol, qazirgi dau-damayda sózsiz jenem dep oilady. Eki kýn boyy ólim men ómirding qaqpaqyly bolyp, qar-qatynnyng tútqynynan endi bosandym ba degende, jalghyz shana shóp ýshin ajalgha bastaryn tigu–baryp túrghan aqymaqtyq dep oilady. Jo-joq patriottyq ruh jauapkershilik sezimi Amanjanda da sóngen joq, biraq kózsiz erliktin zamany emes qoy búl. Ne istesen de aqyl, aila kerek.

Ol әsirese kesheden, shalmen arbasudan keyin qatty ózgerip ketip edi. Nege ekenin kim bilsin, Baqytjan baghanaghy bir qúrt mәselesinen keyin, óz-ózinen ol da ózgerip sala bergen. Ásirese Núrjannyng keudesine tonnyng ishinen kiygen pidjagyn sheship otqa tastap, dirdektep túrghan keypin kórgen sәtten bastap, jan dýniyesine tamasha sәule tarap edi. Kýpirlikke toly kýnderimen mýldem qoshtasqanday, adamgershilik, dostyq, qimastyq degen týsinikterding mәnin shyndap paryqtaghanday bolghan. Bir baghytqa — bir maqsatpen attanghan adamdar arasynda qara sudy bólip úrttar qoyan-qoltyq yntymaq bolmayynsha, ilgerileu mýmkin emestigin úqqan. Anau ýzengiles kele jatqan dostarynyng totyqqan mys týsti sharshanqy didaryna úzaq ýnilip, olardy endi ghana tanyghanday, olarmen endi ghana shyndap dostasqanday balasha quanghan. Ári ózining keshe týnde onbay tayaq jegenine tipti ókingen joq, qayta „ózime de sol kerek" dep óz-ózin tabalaghan. Er-azamat ne maydanda, ne joryqta synalady degen osy. Ol — Baqytjan osynau qar shaghyldardyng arasynan dostaryn ghana emes, ózin de izdep tauyp alghanday edi. Ol úly janalyq ashty — ózin ashty...

Qonqay shalmen aradaghy qaqtyghystan son, minezi kýrt ózgergen Amanjan ghana. Ne kórindi?

— „Lyauqisyn, úiqyshylsyn, tamaqsausyn",— dep meni kelemejdegende patefonday sayraushy edin, bir barmaghymdy býgip jýrdim deshi... Birining jýnin biri júlyp jep qogham maly túr manyrap.— Baqytjannyng búl jalyndy sózi, shynynda da, әbes estilip edi, әsirese aq qar, kók múzdyng ortasynda, tis-tisine tiymey býrsendep, eki tәulik nәr tatpaghan ishekteri itshe úlyp jatqanda... Amanjan, ishin basyp qatty kýlgeni sonshama, traktordyng shynjyr tabany solqyldap ketti.

— Pah-pah, shirkinning patriotyn-ay, ha-ha u-u-ishegim-ay... Pavka Korchagin ortamyzda jýr eken ghoy...— Kýlkisin short tyidy da, ars etip jekidi.— Lyauqy neme, qoghamgha mal kerek bolghanda, adam kerek joq pa?! A! Ashtyqtan, lajsyzdyqtan bir-birimizdi tiridey jegeli túryp, jalyndy sózder aitamyz. Jalyndy sóz janymyzdy alyp qala almaydy, jarqynym. Nasihatshym men lektorym janymnan tabylyp raqat boldy-au. Qúlaghymnyng etin qoghamtanudan beretin yzyldaq múghalim jep edi... endi mine...

Dem alghan sayyn auyzdarynan budaq-budaq bu shyqqan ýsh jigitke sonadaydan qarap túryp, ishteri órtenip túr-au dep oilaugha bolushy edi. Al olardyng syrty qaltyraghanmen, jan dýniyeleri lapyldap janyp jatqany ras-ty. Amanjannyng ashulanyp aitqan sózinen son, ne isterin bilmey biraz oilanyp, ýnsiz qalghan. Qazirgi jaghdaydy salmaqtap qarasa, Amanjannyng sózin de teris dey almas edi. Ne isteu kerek múndayda? Jan baghyp auylgha tayyp túrsa, nege kelding dep aiypqa tartpas.

Qar shaghyldardyng arasynan, Qar qyzynyng synsyta salghan múnly әni estilgendey...

— Auylgha bir aiyr bolsa da pishen aparmay, keri oralmaymyz. Qazir taudy shyr ainalyp, anau shananyng jelkesinen týsemiz. Osy pikirge qosylam degendering qol kóterinder,— dep kesip aitty Núrjan. Ary tart, beri tartpen yryldasyp túra berse, qystyng kelte kýni qazir-aq batyp keter.

— Ol ýshin taghy da eki tәulik kerek. Onday jas jútar tәuekelge sening qarnyn, traktordyng mayy shydamas,— dedi Amanjan.

— Eger sening barghyng kelmese, osy jerde qala ber. Manevrdi biz ózimiz-aq jasap kelemiz.

Núrjan men Baqytjan qol kóterdi. Osy kezde Amanjan traktordy sóndirip jiberdi de, eki myqynyn tayana taltayyp, gusenisany solqyldata oinap, tisi aqsiyp túra qalghan.

— Búgha berse — súgha beruge әbden ýirengensinder,— dedi qargha shyrt týkirip.— Al endi tyrp etip kórindershi. Eng әueli ekeuindi, sodan song ózim qan bolayyn.— Qaltasynan bәkisin suyryp aldy. Eki jigit shoshyna qarap qalghan. Basqa-basqa, dәl osyny kýtpep edi. Bir jasynan birge ósken dos, zamandas, aghayyndas... taghysyn, taghylar — bәr-bәri byt-shyt, bәr-bәri beker, әnsheyin qayghy-múnsyz erigip jýrgende aitylar shartty úghym ekenine Núrjannyng kózi túnghysh ret jetken edi. Endeshe, anau auylda izdep barar kimi qaldy? Qay eki tuyp, bir qalghany bar. Sheshesi me, qaryndasy ma? Olar óz kýnin ózi, Núrjansyz-aq kóre beredi. Tәnirim-au, Núrjannyng osy eki jigitten basqa kimi bar edi? „Amanjan, sen... osynday ma edin?.. Pyshaq júmsaghany nesi... Jo-joq, auylgha endi qaytyp barmau kerek eken. Ne bolsa da osyna qar-elinde, adamdary az kenistikte ólu lazym eken..."

— Nadoely vy mne, nadoeliy!— dep kenirdegin sozyp baqyrghan Amanjannyng óreskel ýni onyng oiyn búzdy. Búlardan sәl biyikte, shynjyr tabanda túrghan onyng kózi ot shasha baghjang etkende, Núrjannyng aldynda birge ósip, bite qaynasqan jan dosy emes, Qonqay shal túrghanday jýregi dir ete qaldy.— Vot tak nadoely mne vse ludi. Vse chelovechestvo!

— Mynanyng orysshasy nichaua eken, a Núrjan,— dep Baqytjan әzilge shaptyryp edi, Amanjan tebinip:

— Yrjaqtama,— dedi.— Boq-jynyndy aqtara salarmyn. Upray әkene qosh deuge shamang kelmey qalar, oinastan tughan shata neme!..

— A-a!— dep anyryp túryp qalghan Baqytjan denesin toq soqqanday әserde basyn qos qoldap qysqan qalpy, osynshalyq auyr sózdi kótere almaghanday shókelep otyra berdi. Eki kózine qan tola bastaghan. „Shata" deydi-au. Osy bir qanqau sóz ýshin ózinen ary namystanyp, talay balanyng múrnyn dal qylghan Amanjan, endi mine, es bilip er jetkende, beti bylsh etpey ózi aityp túr. Nendey bir tylsym kýsh, ornynan tik kóterdi de, arsyldap túrghan alyp Amanjangha qaray atyp jiberdi. Álemde menen myqty eshkim joq dep әspensip túrghan jigitging eng әueli qolyndaghy pyshaghy shyr etip úshyp, qargha sinip joq boldy da, ózi kesken terektey súlap týsti. Mine keremet! Soqqy qay jerinen tiydi, ony Amanjan da, tipti osy әreketti baqqan Núrjan da bayqamay qalyp edi. Jalghyz-aq sәtte jeniske jetken Baqytjan traktor tabanyna qarghyp shyqty. Qarghyp shyqty da:— Ýndemegenge ýrulerindi qoymadyndar. Senderden kelgen keremetti kórip aldym,— dedi saspay sóilep.— Qonqay shaldan qoryq, qasqyr men ayazdan, ashtyqtan qoryq, endi Amanjannan shoshyp sýrgen ómirding ishin úrayyn. Ei, Núrjan, traktorgha ot aldyr. Shanagha baramyz. Ana qabaghan it jatsyn solay búralyp. Monshada bergen antty búzghan adamnyng tartar jazasy — osy.— Kishkene qayys jipti Núrjangha laqtyrdy.

— Jendik dep túrsyndar ghoy. Mә, mә...— dep sausaghyn shyghardy Amanjan. Túrayyn dep eki-ýsh ret talpynyp edi, býiiri uday ashyp kótertpeydi. „Atana nalet qay jerimnen úrghan" dep ynyrsy kýbirledi.— Bәribir ajaldaryng menen... býgin bolmasa er-ten, erteng bolmasa — arghy kýni.

Traktor dyryldap ala jóneldi. Qansha tózimdi, keng peyil, jýregi júmsaq bolghanymen, Núrjan birjola týnilgendey edi, DT-gha qarghyp mindi de, motordy jyldamdyqqa qosyp, rychagty tartyp qaldy.

— Kettik!— dedi janyna jayghasqan Baqytjangha,

— Kettik!— dedi ol da. Apay-topayy shyqqan jentek-jentek qardyng ýstinde beli ketken siyrday kiyrelendep Amanjan qaldy. Biraq ol: „Toqta, meni ala ketinder",— dep jalynbady. Kózi qantalaghan qalpy, qaqpangha týsken qasqyrday mәngilik kekpen, arlan ashumen qaldy. Denesining auyrghanyna, suyqtyng ótkenine qaraghan joq, sol qúlap týsken qalpynda — myzghymay, ójet bitim, bitispes óshpendilikpen qaldy. Traktor etekke qúldap, úzap ketken son, qorlana jylady. Say-sýiegi syrqyrap, qolqasy qoparyla enkildedi. Kóz jasy aqsha qardyng betine múz-monshaqqa ainalyp týsip jatyr. Basqa-basqa, dәl Baqytjannan osynday soqqy jeymin dep oilady ma. Múrny pysyldap, qalghyp-shúlghyp otyratyn boq qaryn emes pe edi. Jo-o-oq, búl oilaghanday emes eken. Týie boyyna senip qúr qalyptynyng keri osy da... Suyqtan dombyghyp, qyzaryp ketken sausaqtaryn jenimen sýrtip ýrledi de, qoynyna tyqty. Son-au-ou oigha moynyn sozyp qarap edi, beluardan qar keshken traktor týtini budaqtap, saymen yldilap shyrqap barady eken. Toqtausyz zyryldaydy. Myna ekpinine qaraghanda jalghyz-aq saghattyng ishinde taudy shyr ainalyp, qargha qaqalyp jatqan shananyng qyr jelkesine jetip keler týri bar. Amanjan dostaryna ermey qalyp qoyghanyna, ózining onbay qateleskenine ókindi. Endi onda jalghyz-aq amal qalyp edi. Ol — anau eki jýz metr jogharyda jatqan shanagha órlep baryp, eki jigitti tosyp otyru. Keshirim ótinu. Oghan Amanjannyng namysy jibere qoysa... Sonda ne isteu kerek? Yzgharly tynyshtyq. Tyrs etken ýn joq. Dýniyede óli tynyshtyqtan qorqynyshty ne bar eken?

Keshe búlar topshylaghanday say tabany sor, qoytasty kedir-búdyr oppa emes eken. Ol da bolsa alghashqy sәttilikting basy edi. Shynjyr tabannan asyp, qabyrshyqtana berishtengen qar senin qaq jaryp, jýze jónelgen. Keshegi kókirekterin ynghyruday keulegen jat sezim, jabayy qylyq seyilip, úly bir maydangha attanghanday týsteri әri týiilgen, әri ózi kýshine imanday sengen qaysarly, әri qasiretti. Shynday óshikken adamnyng qasaqana jasar eregespe dolylyghy bar. Týnilip baryp, ýmitin ýzip baryp, óz tileuin ózi ghana tiler-jalghyzdyqtyn, janashyrsyz jetimdikting zaryn tartyp, zapysyn shekken qayran kózsiz erlik-ay, ólimdi tek osylaysha, osynday kókperi, asau minezben ghana jene alasyn...

Aynala appaq qar: sendey siresip, tútasa qatqan suyq dýniye.

— Núrjan,— dedi Baqytjan tomagha-túiyq traktor jýrgizip otyrghan múnlylau jýzine qarap.

–Au.

— Ýsik shalynghan adam ystyqtap, ýstindegi bar kiyimin sheshe bastaytyny ras-au deymin... Týnde mening boyym endi ghana jylyp, kýiip-jana bastaghan shaghymda, Qol shatyrly qyz kelip, jeteley jóneldi. Sen siraghymnan júlyp oyattyn, әitpegende býgin sereyip qatyp jatar edik.

Olar birazgha deyin taghy da ýnsiz otyrdy. Anda-sanda qar astynda jasyrynyp jatqan úry tasqa tabany shaq ete qalghan DT-54-te min joq, zyrlap-aq keledi. Keshe әzer dep asqan taudy shyr ainalyp orap, óz izderine qayta týskende qystyng qysqa kýni enkeye berip edi. 

— Tonghan joqsyng ba?— dedi Núrjan pidjagy men jeletkesin solyarka qúiyp jaqqandary esine oralyp.

— Qaltyraghanym bolmasa, qyj-qyj qaynap otyrmyn,— dedi Baqytjan kýlip.— Tanertengiden qaltamnyng týbinde bir malta qalyp qoyypty, úyat bolmasa bólip kemirsek qaytedi.

Núrjan onyn, qipaqtaghan mýsәpirleu keypine qarap kýlip jiberdi. Nesine qybyjyqtaysyn, әkel.

Qaltada jýre-jýre әbden satalaqtanghan maltany eki jigit kezek-kezek kemire bastady. Maqau da dýley taudyng mazasyn alyp,

zәresin úshyrghan DT-54 kýni keshe ghana dәl osy mezgilde ózi salghan orma jolmen qayqaya órlep bara jatty.

Qasattanghan qargha batyp, qatynqyrap qalghan aghash shanany ainalyp ótip shegindi de, solq etip toqtady. Traktor toqtar-toqtamastan jerge qarghyp týsken Baqytjan qolymen ymdap; әli de shegine týs degen belgi jasap ýlgerdi. Al ózi shananyng zildey auyr temir múryndyghyn myqshyndap kóterip, ilgeshek tesigine dәl keltirdi. Qardy tepkilep tiyekti izdep edi, tappaghan son, dauystady:— Gusenisanyng palsysyn әkelmesen, tiyek joghalyp qalypty,— dedi. Núrjan laqtyrghan sausaq temirdi tesikke tyghyp, baltamen úryp kirgizdi. Odan son, kóz ilespeytin shapshandyqpen kabinagha qayta sekirip minip:— Bismilla, al attandyq!:— dep kózinen ot shasha algha qarady.

Kesheden beri it әurege týsirgen keri baqqan shanany sýiregen DT-54 eniske qaray qúiryghyna shelek baylaghan atsha zymyray jónelgen. Tәulik boyy ólim men ómirding arasynda ótken asqaraly kýreske moyymaghandar... jeniske jetti. Olardyng endigi maqsaty — Ayyrtaudyng arghy etegindegi Ognevka aulyna iligu. Sonda týnep shyghyp, jón súrap, kýzden qalghan shópting negizgi jobasyn tabu. Sóitip, bir maya shópti shanagha ynyrandyra tiyep, asu arqyly emes, auyl-auyldyng arasyn qosyp jatqan kýre jolmen shenber jasap ainalyp, esi barynda elin tabu. Áriyne, úzaq ta bolsa — qysqa jol tek sol bolmaq.

Shanany aman-esen tirkep alyp, kónilderi hosh qalpymen jogharydan tómen qúldilaghanda Amanjan baghanaghy ornynda әli jatyr edi. Sonadaydan qaraghanda, qar ýstinde qarayghan adamdy tiri dep, topshylau mýmkin emes. Alghashynda ashumen, qyrsyghyp jatqan shyghar dep mәn bermep edi, tipti tura qasyna kelgenshe qybyr etpegen son, shoshynysyp qalghan.

— Mertigip qalmasyn,— dedi Núrjan.

— Sýiek syndyrar soqqy mening qolymnan qaydan kelsin. Montansyp jatqan shyghar.

DT-54 — tapalap keterdey bolyp, túmsyghynyng aldyna kelip toqtaghanda da Amanjan tyrp etpegen. Sol, alysqa... qar basqan taulardan joq izdegendey, qadala qaraydy. Kabinanyng esigi ashylyp, Núrjannyng basy qyltidy.

— Túr endi, astynnan suyq ótedi. Kettik,— dep dauystady. Amanjan ýndegen joq, bedireygen qalpy — súp-súr bolyp jata berdi. Traktordan qarghyp týsip, qasyna kelgen Núrjangha nazar salmady. Qolynan tartyp:— Jýr deymin. Ókpege qisaq ta, ólimge qiyamyz ba bir-birimizdi. Aghattyq senen de, bizden de ketti. Kinәlasar

tús búl emes.

Búl kezde Baqytjan da shyday almay jetip kelip qalyp edi.

— Bitke ókpelep tonymdy otqa salmaymyn,— dep kergy túrdy ornynan. Biraq Amanjannyn, osynshalyq, ayaghynyng basyn qayqaytyp kimge búldanatynyn eki joldasy týsine almady. Sondyqtan da әlgi bir auyr sózi kónilderine kelmedi. Ýiden ýsheu bolyp shyghyp, ekeu bolyp oralu mýmkin emes, erteng Amanjan olay-búlay bolyp ketse, taghy da ekeui jauap beretini shәksiz. Endeshe, Amanjan búldanbaghanda — kim búldanady. Biraq aqqu, shortan, shayanday әrqaysymyz әr jaqqa tartyp, shalqasynan týser shataqqa barugha qúqymyz bar ghoy. Tym qúryghanda osyny týsinbegeni renjitip edi Núrjandy. Ózining jýregi bos, tym-tym kónilshek, aqsha qarday tazalyghyna túnghysh ret jyny keldi.

Amanjan traktorgha kerenau kóterilip, ýirenshikti ornyna shalqalay jayghasty da, kópke deyin әngimege aralaspay tomagha-túiyq onasha otyrdy. Eng alghashqy súraghy da týieden týskendey edi.

— Ei, lyauqiy,— dedi Baqytjangha. Búryn ayaq aldynda, temir jәshikting ýstinde býrisip, qalghyp otyratyn ony ayaghymen býiirinen týrtip qalushy edi, baghanaghy soqqy esinen әli kete qoymaghan sekildi...— Sen... oqtay atylghan shapshandyqty, keremettey auyr soqqyny qaydan ýirendin?..

Moynyn ishine alyp, traktor yrghaghymen basy iyzektep otyrghan Baqytjan myrs etip kýlip jiberdi.

— Qaydaghyny súraysyn-au. Qalay atylghanymdy, qalay, qay jerinnen úrghanymdy ózim de bilmeymin. Sening auzynnan ómir baqida estimegen sózing shyqqanda, miym yp-ystyq bolyp ketti de, bir tylsym kýsh ornymnan júlyp alyp, laqtyrdy da jiberdi...

— Senbeymin,— dedi Amanjan temeki izdep, qaltasyn qarmanyp.— Bәribir senbeymin. Núrjan ýiretken shyghar. Ekeuing maghan jabylu ýshin erteden dayyndalyp jýrgenderindi sezushi edim.

— Onday aram pighylgha barma,— dedi Núrjan.— Sende bes — beresi, alty — alasymyz bar ma. Joq bolmasa, әkemizdi sen óltirip pe edin...

— Ras-au,— dep qaldy Baqytjan qopandap.

Aynala appaq qar. Qaqaghan ayaz. DT-54 — eniske qarap, tabanynan qar boratyp zyrlap keledi. Alystan, qar shaghyldardyng arasynan... synsyta salghan, múnly әn emis-emis estilgendey...

Ayyrtaudan batys jaq saylauyna ilingende sonadaydan qaranday jýrgen adamnyng sýldesi boljandy. Ýsheuining de kózderine jas ala quanghan sәti osy edi. Aq qar, kók múzdyng ortasynda adasyp, sergeldenge týsken azapqa toly kýnder men týnderding alghashqy adamyn aimalap, sýige bar.

— Ura, әkiriy!— dedi jas balasha mәz bolghan ornynan qarghyp túryp. Basyn kabinanyng alasa tóbesine toq etkizip soghyp, tilin tistep alsa da auyrsynbady.— Qúmardan shygha bir ret sorar shayy bar bolsa, ne arman... Ókinishsiz kóz júmar edim.

— Áy, qaydam, shylymyndy ezuge qystyra sala tamaq, qyz izder me edin.— Baqytjan búl bolymsyzdau qaljynyma ashulanyp

qalmady ma dep betine jalt qaraghan. Biraq onyng tottanghan qara kýreng jýzinde mayda ghana jymiys bar eken.

— Ol da ghajap emes, pende degening mәngi qanaghatsyz ghoy,— dedi salmaqpen. Núrjan bolsa traktor qúlaghymen alysyp otyryp, eki dosynyng jalghyz-aq kýnde kýrt ózgergen minezine qayran qaldy.

Jigitger jaqyndaghanda totiyayynday kókpenbek shópti kýrt- kýrt jep, kәpersiz túrghan at qos qúlaghyn tige osqyrynyp edi, iyesi qolyndaghy kýregin tastay bere úmtylyp, tizginge jarmasty. Qardyng astynda júmyrtqaday júmyrlanyp jatqan otau shópting qaryn jartylay ashyp, shanagha birer aiyr tastap ýlgeripti. Traktordan

qarghyp-qarghyp týsken soqtalday ýsh jigit jarysa:

––Assalaumaghaleykum!— dep jamyray amandasty. Alpysty alqymdaghan múrtty adam alghashynda kókten qúlaghanday sap ete qalghan jolaushylardan seskenip qalghany ras edi. Jau emes, úrymtal kelgen úry

emes, uyzday ghana jas qazaq balalary ekenine kózi jetken son, qarsy jýrip, qolyn berip esendesti.

— IYә, jol bolsyn, shyraqtarym, qaydan jýrsinder?

— Sizderge kórshi Qaraghay audanynyng júmysshylarymyz, Fadihany asyp, kýzden qalghan pishendi alyp qaytugha kelemiz.

— Jón, jón,— dedi ol kýregin qayta alyp.— Biraq qystygýni Fadihadan tura tau asyp týser jol joq edi. Qalay ghana qamalyp qalmay shyqtyndar?

— Endeshe, sol joldy biz saldyq, aqsaqal,— dedi Amanjan.

— Shynynda da, búlaryng erlik eken,— dedi ol. Alaqanyna shyrt týkirip, mayanyng qaryn tazalaugha kiristi.— Búl jolmen qystygýni búryndy-sondy eshkim jýrip kórgen joq.

— Týnde qonghan ýiding iyesi: „Osy Ayyrtaudan asugha bolady; jol sayrap jatyr, men aldynghy kýni ghana-aq qarap keldim",— dep jón siltegen song jol qysqartayyq dep tәuekelge basyp edik, adasa jazdaghanymyz ras, aqsaqal,— dep, Núrjan shynyn aitty. Shal múrtyn sipap, basyn shayqady.

— Jón siltegen adamnyng aty-jónin bilesinder me?

— Bilmegende. Ol kisi bizdi tang atqansha tútqynda ústady. Esimi — Qonqay.

— Áy, atana nәlet-ay!— dedi shal bir kýrek qardy qúshyrlana laqtyryp jiberip.— Osydan ýsh-tórt jyl búryn taghy bir qyzdy aldap, anau qúzardyng shatqalynda at-shanasymen qatyp qalyp edi. Mysyq tileuinen ainymaghan deshi. Qonghan kisiden aqy alatyn auruy da qalmaghan shyghar. Ol jalmauyzdyng mandayyna adamdy aljastyrudy jazghan. Qonqay adastyrady, men tauyp alamyn. Ózine ókimetting de, qúdaydyng da tisi batpay-aq qoydy.

— Berip edik almady,— dedi Baqytjan. Búdan son, traktordan óz kýrekterin әkelip, shalgha kómektese bastady. Endi shaldyng kýregine Núrjan jarmasty.— „Jaqsy" kisi eken...

— Raqmet, shyraqtarym. Ol shalgha qúday birdene bereyin degen eken...— dep belin jazghan ol әli de Qonqaydyng ittigine nalyghan synaymen:— Asudyng dәl auzynda jalghyz ýy bop otyryp alady da, әri-beri ótken jýrginshilerdi tespey sorady. Maghan salsa bayaghyda atyp tastar edim, qútyrghan ittey qynsylatyp. Sender shóp ýigen jerden sәl qiys, batysqa oiysyp ketipsinder,— dedi kózin syghyrayta taugha qarap.— Býgin bizding ýige eru bolyndar, erteng erte ózim ertip aparamyn. Myqynyn tayanyp túrghan Amanjan:— Ei, shal, temeking bar ma?— dedi.

— Joq, shyraghym, nasybay atsang bereyin.

— „Boq jaman emes, joq jaman" depti qargha,— dedi de shaldyng shaqshasyna qol sozdy.

— Áy, shyraghym,— dedi shal jap-jas jigitting tik sóilegenin jaqtyrmay.— Qyzymdy almasan, alma, biraq jamandama degen sóz jәne bar.

— Onyng sonday — әkesindey adammen qaljyndasatyn әdeti bar. Ásirese shaldardy kórse, kózi qantalap shygha keledi.—Baqytjan juyp-shayghan boldy.

— Áziling jarassa, atanmen oina. Kónilime dik alyp túrghan joqpyn... E, qalay eken, bәlem. Endi ishing ótkenshe týshkiresin... Múrnyna atqan nasybaydy sinbirip, týshkirip-pysqyrghan Amanjangha bәri mazaqtay zilsiz kýldi.

— Nasybayy qúrysyn,— dedi ol tynyshy ketip.— Tanauym qansyp týsip qalsa da, jolaytyn dýnie emes eken.

— Ózine de sol kerek, әkiriy,— dedi Baqytjan.— Keshegi mening esemdi aqsaqal qaytardy. Aqylyng endi kirgen shyghar.

— Ata, (búl sózdi Núrjan aitqan) at-shanasyna shoqaytqansha bir otau pisheninizdi traktor shanasyna bir-aq tiyesek, әure bolyp qayta-qayta kelip jýresiz be?

— Qaydan bileyin, qaraghym, ózdering jol soryp, ayaz soryp sharshap kelesinder.

— Týk etpeydi, kimderge ketpegen esil enbek.— Búl sózdi esin әreng jighan Amanjan aitty; Qarap túra berudi әbes kórdi me, ol da amalsyz kýrek aldy qolyna.

— Jaqyndat traktordy,— dedi Baqytjan shirenip,— Úrysta — túrys joq.

Soytalday ýsh jigit jәne shal bir otau shópti traktordyng bóreneden qiyp jasaghan dәu shanasyna әp-sәtte tiyep aldy.

Aynala appaq qar, sendey siresip, tútasa qatqan suyq dýniye...

Alystan, qar shaghyldardan estiletin múnly әn, birte-birte jaqynday týskendey...

Ayyrtaudy etektep qystaqqa kelip jetkende kóz baylanghan. Shanadaghy shópti qoragha týsirip, traktordyng suyn aghyzyp, jalghyz bólmeli syghyrayghan terezesi bar aghash ýige kirgende, qas

qarayyp, kóz baylanghan, búl ýy ýsh jigitke keng sarayday kórindi. Yqtasyngha salynghan qystaqta júpynylau ómir bolghanymen, ýlken jýrek keng peyil angharylghan.

Búl jerding qúlaqqa úrghan tanaday tynysh tirligin tek úzynnan-úzaq sozylghan jabyq qoradaghy móniregen siyr men búzaudyng azan-qazan ýni búzady eken. Búl jerding taghy bir ereksheligi — qystaq janynan buy búrqyrap, jylyp aghar búlaq, boyy tal-terekpen kómkerilgen jәne ontýstiktegi biyik taudyng teriskeyi — aghashty, teginde, Altaydyng qalyng ormany osy tústan bastalatynday. Eger dәl osy qystaqtan túp-tura soltýstikke bet týzeseniz, ataqty HaTYN ózenine at basyn tireysiz, ar jaghy Rossiya. „Ishkeri jaq" dep atalar búl ónirding ala-bóten ereksheligi de sol — Altaydyng basqa jerlerindey emes, әzirshe qúiqasy búzylmaghan tyn: ayaz az tiygen, aghashy men any da әzirge aman. Qysy qatal, jazy jaysang taudyng taghy tabighaty tehnika yrqyna kónip, baghyna qoyghan joq. Songhy qúrghaqshylyqqa úshyraghan ýsh jylda sonau Búktyrma boyyn jaylaghan tamam el qiyndyghyna qaramastan mal azyghyn dayyndap, shamasy jetkenshe tasyp әketip jýr. Kelimdi-ketimdi kisi men jolaushylardyng jaqqan otyn sóndirmey, osyna shalghaydaghy Altaydyng synsyghan jynysy talay ret órtke shalyndy. Ótken jazda múqym tegis janyp, jýzdegen soldat kelip әreng óshirgen. Degenmen songhy bes jylda jaryqtyq ishki Alataydan da kýy kete bastap edi.

Alqa-qotan qoghamdasa dastarqangha otyrghanda ýy iyesi shal aitty:

— Jergilikti halyq búl jerdi Bekalqa dep ataydy. Ýlken Naryn audanynyng eng alystaghy qystaghynda biz otyrmyz. Bizden ary el joq — iyen. El joq degen de mýldem adamsyz emes, tauly Altay ólkesine deyin ara-túra anshylar kezdesedi nemese búl jerding tabighatyn qyzyqtap jýrgen turister jaz aiynda shúbyryp jatady.

Aghash ýiding teri qaptaghan esigin syqyrlatyp kirip-shyghyp shәy jasap jýrgen kempir asa pysyq adam emes sekildi-au. Bәlkim, qarttyqtan ba, mýmkin, salaqtyqtan ba, týtini basylmaghan eski jez samauryndy әreng degende qaynatyp әkelip edi. Iship-jemning berekesi de onsha bolmady. Bir jarym tәulik nәr tatpay, ýsip-jyghylyp kelgen ýsh jigit jyly ýi, qúrt-irimshik qosqan ystyq shaydyng ózine masayyp, terlep-tepship ólerdey soraptaghan. Ári-beriden son, manaurap, úiqylary kele bastady. Ásirese múrnynyng ýsti shyp-shyp terlegen Baqytjan qalghyp ketip, qolyndaghy kesesin týsirip ala jazdaydy.

— Adam balasy kórge kirgenshe ne kórmeydi, shyraqtarym,— dep, shal shalqalap jýkke arqasyn tirey otyryp nasybayyn bappen atady,— bәri de tirshilikting qamy, ýirenip ketkendikten be, mal baqpasaq otyra almaymyz. Qolyna qarap, asyrap-saqta dep búldanyp jatyp alar úlymyz joq, jalghyz qyzymyz bar, oghan da obal boldy, shyrghalap bizdi tastap eshqayda kete almaydy. Oghan da obal...

IYә, ólmeyin dep ókpe jegen zaman da... Áy, kempir,— dedi sonsong dauystap,— Almajan býgin keshikti ghoy, jas búzaularmen alysyp jýr-au, jalghyzym.

Tek Núrjan ghana bolmasa, ana ekeui shaldyng әngimesin zauyqsyzdau tyndady. Baqytjan baghana jantayyp jatyp qalghan. Amanjan, ol da shúlghyp, eki kózi qantalap, ýsik denesin ashyta ma qyrjiyp mazasy bolmay otyr. Búrysh jaqtaghy temir peshting oty mazday janyp, eki býiiri narttay qyzaryp ketken. Bolar-bolmas sәule shashqan shanyraqsyz shamnyng jaryghy ala kólenke ýiding múnlylau shyraqshysy. Irgede eski aghash tósek túr. Sol tósekting basyna qyzdyng kiyim-keshegi ilingen. Al әlgi tósek tirelgen qabyrghada aq matagha kestelenip salynghan kók kepterding sureti kaghylghan. Núrjannyng oiyn aitpay-aq oqyghanday shal:— Almajannyng kógershini ghoy,— dedi qanatqa qaghylghan suretke qarap.— Jaryghym, ózi de tordaghy qús sekildi jalyghady. Áyteuir, bar ermegi — kitap, kýndiz-týni bas almay oqy beredi. Qysta tughan on shaqty sauyn siyr bar, sýtin sauyp, anau oidaghy Ognevkagha shanamen aparamyz. Sonyng bәrin Almajannyng jalghyz ózi atqarady. Byltyr mektepti bitirgen son, tiyn-siyndy jiyp bereyik, qalagha oqugha bar desek, kónbedi. „Senderdi kimge tastap ketem",— deydi, jaryghym...

— Degenmen, qiyndau, aqsaqal, qiyndau. Jas jýregi eki jastyng birine kelmey qúsagha tolady ghoy,— dedi Núrjan.

— Endi qaytemiz... Ýlken jerden qagha beris, tau arasynda jatyrmyz. Keyde aqymaq bolsa da adamdardy, kórsoqyr bolsa da kórshi-qolandy saghynasyn. Osynshama sayaq tartyp jýre bersek, Qonqaygha ainalyp ketermiz dep shoshynamyn.

Núrjan aitty:— Ýlken jerdi ansap ta keregi joq-au. Óitkeni ýlken elding — ýlken dauy bolady... Al Qonqaydyng tirligi basqa aqsaqal. Ol kisi jalghyzdyghym — erkindigim dep, aldyna kelse tistep, artyna kelse teuip eshkimdi manaylatpaydy.

Siyrshy shal nasybayyn qúshyrlana iyiskep otyryp aitty:— Ottapty. Kópshilikten qorqady ghoy, qorqady qorqauyn... Ol da bir kózge shyqqan sýiel. On ekide bir gýli ashylmaghan qyzdyng obalyna qaldy.

Jigit eleng ete týsti:— Sol oqighanyng anyq-qanyghyn aityp berinizshi?— dep shalgha qolqa saldy.— Bizding jaqta әrkim әr saqqa jýgirtkeni bolmasa, shyndyghyn eshkim bilmeydi.

Eki jigit pysyldap úiqtap jatyr. Kempir kirip-shyghyp jýr.

Ýy iyesi әngimesin bastady:— Balam, ol bir qorqynyshty oqigha. Osydan eki-ýsh jyl búryn, on segiz jasar jolaushy qyz jón súrap Qonqaygha jolyghady. Qystaqtaghy sheshesi qatty auyryp, at-shanasymen Ýlken jerdegi auruhanagha aparady da, qaytarynda әlgi jalmauyz shaldyng jalghyz ýiine tap bolady: Shaldan: „Ata, asuda jol bar ma, tau ainalyp jýrgenshe tike tartyp keteyin dep edim. Asyghyspyn, ata, qorada qamauly qoy qalyp edi",— dep aqyl kýtedi. Búghynyng qanyn iship, kózi qarayyp otyrghan shal әlgi qyzdy tarpa bas salyp, júlmalay bastaydy... Týn ishinde shyryldap әreng degende jalanash, jalang ayaq qashyp shyqqan qyz... aq qar, kók múzdyng arasynda adasyp, tipti yzym-ghayym joq bolghan. Ne bóri jegenin, ne ýsip ólgenin kýni býginge deyin eshkim bilmeydi. Keybireuler aitady: „Ol qyz qargha ainalyp ketipti. Qysta osy taudy sharlap әn salyp jýredi eken de," jaz shygha jer astyna týsip ketedi eken". Anau bir kýni bizding kempir aitady, ótirik-shynyn qaydam (kempir dalagha shyghyp ketti.) Qoranyng syrtyna dәret syndyrugha shyqsam, appaq kýmis shashy bar... (oylanyp) iyә, beyne bir qardan jasalghanday, súp-súnghaq, qyz túr. Shoshynyp shalqamnan qúlap qaldym deydi. Ol da meni kórip qoltyghymnan kóterip ornymnan túrghyzyp, janary móldirep qarady da: „Elge, adamdargha sәlem ait, apa, endi men eshqashan da adam bolghym kelmeydi",— dep, zym-ziya joq bolyp ketti. Jýzin anyq bayqay almay qaldym. Betinde aq torghyn perdesi bar deydi bәibishem.

Áriyne, men senbedim. Al, kempirim: „Payghambar jasyna kelgende ótirik aityp ne kórindi",— dep ant-su ishedi.

Kempir bir qúshaq otyny bar qayta kirdi. Shalynyng sózsheng bolyp ketkenin jaqtyrmady bilem:

–– Qaqsamay, balalargha úiqy ber,— dedi.

— Byltyr qysta elikke qaqpan qúrdym. Qúdaydyng qúdireti, qaqpangha týsken elikti belgisiz bireu bosatyp jiberipti. Adam deyin desem, jana jaughan qarda izi joq. Eger týn ortasy aua dalagha shyqsan, bireu әn salyp jýrgendey synsyghan dauys estiysin.. Qyzyq, әiteuir. Óz qyzymyzdy da týn balasynda úzatpay, ýige qamap ústaytyn boldyq. Anau... tór aldyndaghy beynesi jippen órnektelgen sol — Qar qyzy. Almajannyng oilap tauyp jýrgeni ghoy...

Núrjan qar qyzynyng tórdegi suretin jana bayqap, tanyrqay qarady.

— Shynynda da, ertek syndy ghajap dýnie eken. Sol júmbaq qyz mening de týsime kirip jýr.

— Almajan da „týsimnen shyqpaydy, tipti syrlas bolyp kettim",— deydi. Al mening týsime bir ret te kirgen emes, shyraghym.

— Men bir nәrsege qayran qalamyn,— dedi Núrjan mayda qonyr ýnmen. Sharshanqy tartqan jýzi ala kólenkeli ýide anyq ajaryn boljatpaghanmen, osyna jas jigitting oishyldyghyn, әr nәrsening bayybyna barmay tynbaytyn mazasyzdyqtyng nyshandaryn sezuge bolushy edi. Nasybayyn atyp, maldas qúryp otyrghan shaldyng kókeyin tesken Núrjannyng jasyna say kelmeytin kósheligi, sypayy ashyqtyghy, balasha anqau tazalyghy-tyn. „Átten, osynday úlym bolsa",— dep arman qylar azamatyng osynday-aq bolar. Siyrshy óz-ózinen kýrsindi de, jigitting sózine den qoydy.—

Qar basqan qatparly jota, qaraghayly aq taulardyng ortasynda eki adam meken etesizder. Ayyrtaudyng kýngey betinde — Qonqay, teriskeyde — Siz. Eki týtin — eki basqa minez, eki basqa tirlik... Osy bir, ýsh qaynasa sorpasy qosylmas mýldem jat bótendik arasyn tau bólip jatqan Altaydy qoyyp, qaz-qatar avtobusta kele jatqan qala halqynda qanshalyqty mol desenizshi... Men oghan әste de tang qalmaymyn, mening tan-tamasha qalatynym, Sizdin, ata, osynau iyen jer it arqasy qiyan aidalada otyrghanynyz. Qonqaydyng jóni bir basqa.

— Men, shyraghym, Qonqay ýshin otyrmyn,— dedi siyrshy.

— Týsinbedim ghoy.

— Týsinbeytin ne bar. Ol adastyrady, men tauyp alamyi. Mondanaqtay jerding betin, bir jaqsy, bir jamandyq jaylaghan. Al eger men osy Ayyrtaudan kóship ketsem, Qonqay zәlimning jengeni goy. Osylaysha andysyp ómir jalghasady. Teginde, sening de óz Qonqayyng bar. Basqalardyng da...

— Qyzyq pikir eken,— dedi Núrjan oilanyp. Alabarqyn ýide kýrenitken jýzinde taghdyrdyng kóp-kóp qoynau, qaltarystaryn týsine almay, óz-ózinen kóndigu, mezgilsiz jýdeu bar.

— Jatyp, dem alsandarshy. Áy, shal, erteging ayaqtalsa balagha maza ber,— dep kempiri alaya bir qarady da, ydys-ayaqty jinastyra bastady. Eki jigit kәpersiz úiqtap jatyr.

— Qazir-qazir, bәibishe. Tósegindi qamday ber, men senen bir nәrse súrayyn dep edim, úlym,— dedi Núrjangha,— anau jigit neshe jasta?

— Qaysysy?

— Anau, úzyn boyly, sýiegi irisi.

— Á-ә, Amanjan ba?.. Menimen jasty, jalpy, osy ýsheumiz de danqúrdaspyz — jiyrma ýshten astyq. Qartayyp baramyz, aqsaqal.

— Qarttyqtyng auly senderdi qoyyp, maghan da alys... Sheshesi tiri ghoy ana jigittin?

— Tiri. Biraq aurushan. Kóp sóilemeytin túiyq kisi.

— Qúdaydyng qúdireti, sol jigitti alghash kórgende, jasaryp ketken Qonqay eken dep qaldym. Tura auzynan týse qalghanday...

— Siz de qaydaghyny aittynyz-au, ata. Kisige kisi úqsay bermey me... Aytalyq, Baqytjan bizding auyldyng bastyghynan ainymasa, baghana meni sizge úqsaysyng deydi jigitter. Kuәgha tartar әkemiz joq, ýndemey kóne beremiz,— dedi kýlip.

— Men senderding auyldarynda eki-aq ret bolghanmyn... IYә, adamgha adam úqsay beredi... Biraq mening oiyma osydan jiyrma tórt jyl búrynghy bir oqigha týsip otyrghany... IYә-iyә, ol 1945 jyldyng jaz aiy bolatyn.

— Áy, zar jaq shal, týn ortasy boldy, jatsandarshy endi,— dedi kempiri birjola keyip.— Arghy bette qalghan úlyndy endi izdep otyrsyng ba?..

— Qazir, bәibishe, qazir... Kýbir-kýbir sóileser kisi taba almay zerigemiz, úlym. Jylqy ekesh-jylqy da kýmbir-kýmbir kisinesip, sauyrynyn qasysar ýiirin izdeydi. Azban bolyp ketsek te Ýlken jerge qarap azynaytynymyz qalmaghan.

— O ne degeniniz, ata, aita beriniz. Men tipti teginnen úiqygha joqpyn.

— Ol jaqsy әdet. O dýniyede mәngi úiqtaytyn bolghan son, búl dýniyede az úiqtaghan lazym. Sonymen osydan 24 jyl búryn kerjaq auly Ognevkadan bir qyz joghaldy. Bәrimiz at sabyltyp izdep taba almaghanbyz. Onda da dәl osynday qaqaghan qys edi. Bir-eki jyl ótken son, ólip qaldygha joryp qoydyq. Biraq keyin bir sybys estildi. Qonqay ýiine qystatyp shygharghan eken de, eki qabat bolghan son, „Qonqaylar úrpaghy kókek sekildi, óz balasyn ózgege asyratyp ósirmese, júrt túqymyn qúrtady" dep, arghy bettegi auylgha aparyp tastaghan eken. Tipti, Qar qyzy turaly anyz sol kezden beri el auzynda...

Úiqydaghy Amanjan tisin shyqyrlata qayrap ary aunap týsti.

— Qyzyq eken...— Núrjan Amanjangha ýrke qarady.

— Ýy ishi qonyr, jayau sham birde órteytindey ekilenip, endi birde óshetindey әlsirep janyp, shalqyp túr. Bóreneli bólmede jibektey inirlik sәt bar. Tau quysyndaghy qystaq jalpaq jahannyng úmyt qaldyrghan jetim qozysynday búiyghy, úiqy qúshaghynda edi. Bәkin-shýkin sharuasyn tamamdaghan sirinke qara kempir jatar oryn qamdady.

— Al, balalar,— dep qolyn tayanyp, ornynan túrdy shal.— Sharshap keldinder, jatyp demalyndar.

Kesken terektey súlap qalghan eki dosyn týrtip oyatyp, dalagha ertip shyqty. Ayyrtaudyng kepeshtiginen syghalaghan ay núr shasha bastapty. Týn suyq. Ýsheui birdey „isha-ay" dep titirendi. Dostary syp etip, it qabatynday ýige qayta kirip ketken song da Núrjan syrtta kóp túryp qalghan. Qyzyq, bir týrli úiqysy keler emes, sharshaghany da bilinbeydi. Ayandap qarauyta sozylghan qora jaqqa barghysy keldi. Biraq jýrek qúrghyr daualamaghan. Ayaz qaryghan traktordy bir ainalyp shyghyp, taghy da jas búzaudyng móniregen ýni shyqqan qora jaqqa qarady. Erbeng etken adamsyz jym-jyrt dýniye... Aynala appaq qar. Taudyng teriskeyindegi baraghy — orman qorqynyshpen týneredi. Aghash ýiding terezesinen jyltyldaghan әlsiz sәule әne, jalp etip sóndi. Tegi, kempir kerosiyni tausylyp qalar dep sóndirip tastaghan bolu kerek. Núrjan ertengi saparlaryn oilady. Shaldyng aituyna qaraghanda tym alys emes, osy ashamayly ózekpen órley berse Ayyrtaudyng arghy túmsyghynda ghana eken. Kýzdi kýni jer qarada kelgende bәr-bәri mýldem basqasha syqyldy edi. Onda olar mynau Bekalqa degen qystaqty kórmegen. Basqa jolmen jýripti. Núrjannyng búdan әri melshiyip túra beruge shydamy jetpedi. Kýreng qabaqpen týnergen tau arasynan qualap ýzilip-ýzilip soqqan suyq jel óne boyyn qaltyratyp jiberip edi. Keshe, iyen taudyng basynda qalaysha ýsip ólip qalmaghandaryna qayran qala esikke bettegen. Esikting tútqasynan endi ghana ústay bergeninde óliktey súlaghan qora tústan sozylta shyrqaghan әn estildi. Sol tútqany shengeldep ústaghan kýii qalt túryp qalghan ol әn әuenine eriksiz qúlaq týrip edi. Ay astynda kýmis núrgha shomylghan enseli taudyn, ýrey úyalaghan qoynauynan suyryla shyqqan qyz dausy nәzik te erkin samghaumen týngi auada boztorghayday shyryldap, iline, mәngilikke qatyp qalghanday edi. Ýmit pen qauip kezek jenisken әnning qayauly shyrqaushysy kim? Álde tranzistor ma oinap túrghan, әlde әlginde ghana әkesi kýrsine eske alghan sauynshy qyz Almajan ba? Kim bolsa da jalghyzdyqtan, ógey ómirden múndyqty kýy keshken jannyn, jalyqqanda, tildesip sóileser, sybyrlasyp syrlasar adam izdep sharq úrghan kónilin әnmen әldiylegen, sabyr saqtap, sap-sap jýregim degen óz-ózin júbatuy, óz-ózin uatuy. Terbeter kisi tabylmay, ózin-ózi shayqap, yrghalyp, óksip baryp úiqtap qalar sәbiyding әlsiz әreketi sekildi. Osyna oqystan tughan tansyq kýy eliktirip, solay qaray jetelegendey edi, biraq tabighatynan salmaqty jigit, alystan tyndap, ayaghyn attap basa almady. Sәl qimyldasa, jana ghana bastalghan әsem әnnen airylyp qalarday, qazdiyp kóp túrdy. Nege ekeni belgisiz, onyng kóz aldyna keshe týnde „túr-túrlap" oyatqan Qar qyzy elestedi. Álde әn salyp, appaq núrda jýzip jýrgen sol — Qar qyzy shyghar. Án tolastap, ýige kirip, tórge tóselgen tósekke jatqan song da, әldekimdi tosqanday elegizip, kóz shyrymyn ala almady. Eki dosy men shal-kempir múryndary pysyldap, tereng úiqygha ketken. Temir peshke jatarda ghana toltyryp otyn salyp qoyghan sekildi; mazdap, shoq atyp janady. Ýy ishi alageuim. Irgedegi kógershinnen „kilemi" bar aghash tósek bos túr. Núrjan dәl sol aghash tósekting týbinde edende jatyr edi.

Shaldyng osy ertekke bergisiz әngimesin tyndaghanda, Núrjannyng jýregin „әtten, sol Qar qyzyn bir kórsem" degen qiyal terbegen, әri ózining jebeushisi sanaghan. Ishtey anqau kónilmen ilanghan da. „Eger ótirik bolsa, meni ýsikke shaldyrmay týnde týrtip oyatqan qyz kim?"

Qazir, sol Qar qyzyn saghynghanday armandy oida jatyr. „Bәlkim, әlginde әn salghan Almajan emes, ol Qar qyzy shyghar... Ol da mýmkin,— búl jalghanda mýmkin emes nәrse bar ma?.. Bәlkim, shaldyng Qar qyzy dep sandyraqtap jýrgeni jalghyzdyqqa shyday almay kýiip-janghan son, jalang ayaq, jalang bas, appaq ish kóilegimen dalagha atyp shyghyp, tizeden qar keship, alaulaghan ystyq jalynyn múzdatyp, әn salatyn óz qyzy — Almajan shyghar... Ol da mýmkin; búl әlemde mýmkin emes nәrse bar ma, tәiiri. Óng men týstin, úiqy men oyaudyn arasyndaghy júmbaq hal... peshting oty mazdap janady, shal oyanyp kempirine kýbirledi:— Almajan býgin keshikti ghoy, jaryghym. Almajan keshikti ghoy...

Alma-a-jan... Aynala appaq qar... Tizeden qar keship, әn salghan Qar qyzy. Núrjan elegizedi, saghynady. Joq, saghynbaytyn, saghymday ústatpaytyn әldeneni izdeydi, ýmittenedi; jýz jyl óter, myng jyl óter, Núrjan, әiteuir, sol Qar qyzyn izdep tappay qoymaydy... Traktormen býkil Altaydyng qaryn tazalap shyqsa da tabady... Ol endi Qonqay atty shaldy qarghap-siley bastady. „Bәse, kózi jaman edi, jylt-jylt etken, endi bir ret jolym týsip bara qalsam, DT-men jaman ýiindi týiip qúlatarmyn... Qaytarda kýre jolmen qaytamyz, ol ótirikshi shalgha endi qaytyp jolygha almaspyz. Qar qyzy... Ol qanday eken?.. barmysyng búl ómirde, joqpysyn?.. Jyly jerde erip ketetin shyghar, qyzyq... Jazdygýni jer astyna týsip ketetini ras pa eken. Almajan keshikti ghoy, Al-ma-a-jan, ol qanday eken?.. Erteng erte túryp kórermin... Jalghyzsyratpay, ala ketsem auylgha, әi, әke-sheshesi bәribir jibermeytin shyghar.

Múqym ómir: appaq qar, sendey siresken aq sireu suyq dýniye, tizeden qar keshken jalang ayaq, jalang bas bezektegen qar qyzy... dirildep tonady, ystyqtap әn salady, dausy qanday ghajap, kisining jylaghysy keledi, kisining jylaghysy keledi; qúlaghyna kýmbirlegen әldebir ýn keledi: „Almajan, keshikti ghoy, qayda jýr",— deydi; Núrjannyng kóz aldyna appaq qardan jaratylghan aq sýmbile qyz elesteydi; „Almajan, qayda jýr... Almajan keshikti... Alma-jan... Al... ma-jan..." osynau dauys yzyn-yzyng qaytalandy-ay, qúlaghyn tas qyp bitedi, bәribir estiydi; may sham óleusirey janady; múryngha ózgeshe: shamnyng ba, temir peshte qozday janghan ottyng ba, әiteuir, qansyq iyis keledi; kiyiz tútqan esik ashylghanday boldy; әldekim kirdi; syrtqy kiyimderin sheshti; teris qarap otyryp sylpyldatyp tamaq ishkendey boldy; Núrjan endi kórpening shetinen aqyryn jasqana syghalady, biraq kelgen adamnyng erkek-әielin aiyra almady; óitkeni: jýzin әli kórgen joq; ol endi taghy da sheshindi: sonda ghana top-tolyq aq baltyrgha kózi týsken; ol may shamdy aqyryn ýrlep sóndirdi de, tósegine bettedi; ol dәl Núrjan jaq irgedegi syqyrlauyq aghash tósekte jatady eken; peshting auzynan saulaghan sәulege baltyry shaghylysyp, jigitting basyn basyp keterdey óte jaqyndap tósekke keldi de, ayaghyn salbyratyp, әri-beri otyrdy: kýrsindi; sosyn jatty; Núrjan óp-ótirik pys-pys etip úiyqtady; sosyn kózin syghyraytyp bolar-bolmas ashady da, aq baltyrgha qyzygha qaraydy; sharshaghan kónilge oida joqta qúiylghan júmbaqty núr ayaz qaryghan sezimin jylatady; qybyr-qybyr tirile bastaghan sezim túla boyyn mazdatady; ol endi ystyqtady; múrnyn tartyp, jótkirinip, oyau jatqanyn jasyrudan qaldy; al qyzdyng jiyi-jii alghan demi betin sharpyghanday boldy; olar osylaysha ishtey arbasyp, temir peshtegi ot sóngenshe jatty, betin bir nәrse jybyrlatqanday boldy; aqyryn ústap edi tósekten qúlaghan qyzdyng qolang shashy eken: óne boyyn qytyq biylep, jýzin kórmegen sauynshy qyzdyng shashynan sipady, ol ýndegen joq: birdeme dese qazirgi ózining de, mynau jas jigitting de jýregin biylegen әdemi әri ayauly halin ýrkitip alarday, al ýrkitip alsa endi jýz jylda da, myng jylda da taba almasyn, ghúmyr boyy zar jútyp izdep qana óterin, osynau júldyzdy týndi jamylyp kelip, qonghan jalghyz týndik baqyt qúsyn (bәlkim, mahabbat qúsy) mәngige úshyryp alarmyn dep oilady bilem; ol tylsym kýshpen Núrjandy ózine jaqyndata týsti, ózi de qúlap keterdey bolyp tósekting shetinde jatyr, ol mynau irgesinde jatqan jigitti bilmeydi, osy jasyna deyin óni týgil, týsinde de kórgen joq, biraq dýniyedegi eng qimasynday, ertendi-kesh zarygha kýtken, jyldar boyy izdegen adamyn tapqanday, tanghajayyp quanyshpen kelip, siyrdyng sýti men qystyng ayazy jarghan qatqyldau alaqanyn betine basty, Núrjan da shyday almady-au, ol da traktordyng rychagy qajaghan kýs-kýs qolyn qyzdyng yp-ystyq qoynyna apardy; ol endi jigit betindegi sausaqtaryn jyljytyp, kir basyp biltelengen shashyn salalady; әlemde osyna taraq tiymey úipalanghan shashtan keremet, osyna janarmay men kýn núry singen, suyq sorghan bettey әdemi nәrse joq shyghar oghan; óitkeni Núrjan da osylaysha sheksiz bir qúshtarlyqtyn, kózsiz yntyzarlyqtyng qúshaghynda edi (sezim ortaq bolsa kerek) endi ol kýs-kýs alaqanymen týn qyzynyn, bәlkim, Qar qyzynyng kózin aqyryn ghana sipady; qúday-au, eki kóz, ol ómir baqida kórmegen júmbaqty janar aghyl-tegil jasqa toly; ol aghyl-tegil jylap jatyr, әlginde qos anaryna qoly tiygende ot kósep alghanday bolghan denesi asa salqyn qandylyqpen aqylgha, ayaushylyqqa, qyzdyng da, ózining de adasqan armanshyl jýregin mýsirkeuge kóshti; ekeuining qazirgi hali: úzaq joldan — appaq qar basqan qysqy adyrda aryp-ashyp bir-birin izdep kele jatqan eki jastyng búl dýniyemen qoshtasar sәtindegi eng alghashqy, ua eng aqyrghy jalghan jolyghuyndaytyn; olar qar jamylghan asqardan asa almay úzaq tyrmysqanday, kóktemdi kóksegen jýrekti alqyndyra kýresti; biraq mandaygha eki syzylmaytyn taghdyr sopaghy tek osy Ayyrtaudy-Qonqay asuyn basyp ótpeyinshe tabyspaytynday edi; mine, olar sol qúzardyng úshpa basynda túr: aighaylap bir-birin shaqyrady — ýnderi shyqsashy, qoldaryn sozady — sausaghy endi janasa bergende, syrghyp tómen qúlaghanday... mýmkin, endi myng jylda da appaq qardy syqyrlatyp, qol ústasa qatar sapar shege almaytyn shyghar... bәlkim, ol ekeui tek qana arghy dýniyede, mýldem toqtaghan tirshilikti әrmen qaray jalghastyryp, raqattyng múzdan jasalghan besigine birge bólenetin shyghar, iyә, sonda ol ekeuin aq kiyimdi, aq shylauyshty Qar — ana úzaq terbep úiqtatady... onyng peyishten esken leptey әsem әldii jer betinde bir-birin izdep óter ghashyqtardyng jerastynda tabysyp, júmaqtan aitar sәlemine ainalady... Shashyn salalaghan yp-ystyq, alaqangha ernin basyp, esinen airyla úzaq sýidi...

Núrjannyng del-sal talausyraghan masang tynyshtyghyn qyzdyng aqyryn aitqan qonyr ýni búzdy:— Siz kimsiz, agha?!

Ol da sybyrlap:— Appaq qardyng ýstimen bos shana sýiretken bozdaqpyn...— dedi jýregi dirildey.

Almajan:— Bos shanany nege sýireysiz?

Núrjan:— Sýire!— dedi, sýireymiz. Al, men Sizdi bilem, әkeng aitqan...

Almajan:— Al, men Sizdi bayaghydan... jer jaralmay túrghannan bilem. Baghana, siyr qoragha shóp týsirip jýrgenderinizde taghy bir ret — tipti tym jaqynnan kórdim. Tang qaldym, ylghy týsime kiretin, ýnemi qiyalymnan izdeytin beymәlim jigitting Sizge úqsaghanyna qayran qaldym.

Núrjan:— Men de... men de Sizdi kóp izdedim ghoy, qúrbym...

Almajan:— Sizding izdegeniniz Qar qyzy emes pe?..

Núrjan alaqanymen qyzdyng kózin taghy da sipaydy.— Janarynyzda jas bar ghoy. Sharshadynyz ba mynau appaq suyq dýniyeden...

Almajan da jigittin kózin sipaydy:— Siz de jylap jatyrsyz. Sharshatqany-au, mynau appaq suyq dýniye... Siz bilesiz be, atam men apamnyng Qar qyzy dep jýrgeni — menmin. IYә-iyә, irgenizde jatqan sol aty anyzgha ainalghan Qar qyzy...

Núrjan shoshyp qalyp, basyn qaqshang etkize kóterip edi.

— Mýmkin emes... Ol ólgen! Qargha ainalyp ketken... Mýmkin, emes, ol jәy ertek qana...— dedi zәrezap bolyp.

Almajan da basyn kóterip aldy.

–– Qoryqpanyzshy... Men qoryqqandardyng qorghany bolugha jaralghan adammyn...

— Siz shynymen-aq adamsyz ba?!— Núrjan esi shygha súrady. Almajan:— IYә, adammyn!..

Endi ekeui óz tósekterinde tizelerin qúshaqtap otyrdy. Qalghan kisiler qalyng úiqyda. Búlardyng sybyr-kýbirine oyanar emes.

Núrjan:— Sonda qalay, Siz shal-kempirding balasy emessiz be?

Almajan:— Anamyz bala kótermegen kisi... Men... sol týni adasyp ketken Qar qyzymyn... Borandy týnde ýsik úryp, kirpigim ghana qimyldap, qargha kómilip jatqan jerimnen osy ýidegi Ata tauyp aldy. Jan adamgha sezdirmey bir jyl baghyp-qaqty. Keyin... auruhanadaghy sheshemning qaytys bolghanyn estidim... „Shesheden qyz qalmasyn, týieden túz qalmasyn" degen emes pe, alystan qosylar aghayyn bolghanmen, et jaqynym joq, elge qaytudyng eshbir qisynyn tappadym. Sodan beri tipti tiri adamnyn betine qaraghym kelmeydi. Eki ayaqty ataulynyng bәr-bәrinen kónilim qaldy da, ýstime appaq kóilek kiyip qyrgha shyghyp әn salamyn... Al Qar qyzy turaly anyzdy ózim oilap taptym. Atam ekeumiz әdeyi el-júrtqa taratyp jiberdik. Mine, sodan beri kýndiz — sauynshy, týnde — Qar qyzy beynesinde jýrmin... Keyde japadan-jalghyz jata beruge shydamay, mynau aghash ýiden atyp shyghyp, tizeden qar keship alaulaghan ystyghymdy basamyn... Bәlkim, sizdi izdegen sezimning sergeldeni shyghar...

— Ghajap eken!.. Bәri týsimdegidey!— dedi jýregi atsha tulaghan Núrjan.— Qar ýishikte jatyp ýsuge ainalghanymda „túr-túrlap" meni oyatqan da siz be?

— Ol men emespin. Mening kisim, menin, iyem, yaghny mening elesim. Sol týni Sizdi qatty saghyndym, kóp oiladym. Ayaghyma shanghy ilip alyp, tau-tasty kezip әn saldym. Ózim osynda jýrsem de, elesimdi sizge jiberdim. Sizdi men búryn kórmedi dep oilaysyz ba?

— Áriyne, kórgen joqsyz?

— Kórgenmin,— dedi kýlip.— Kýzdi kýni mashinagha shóp tiyep jýrgenderinizde kórgenmin... Tura janynyzgha bardym, biraq siz bayqamadynyz. Mine, sodan beri senseniz, esimnen eshbir shyqpadynyz... Sodan son, shyday almay әnimdi sizding auylgha jiberdim. Osynda, mynau jetim qystaqqa jetelep kelgen de, sol — mening saghynyshym... Qazir ózim osynda otyrsam da, elesim sonau aq qar, kók múz shomylghan qarly taularda synsyp әn salyp jýr.

— Ol da mýmkin-au...

— Keshe Siz mening týsime kirdiniz.

— Siz de... Siz mening betimnen sipap oyatyp jiberdiniz, qolymnan tartyp túrghyzdynyz.

— Ol men emes, mening elesim ghoy... Sizdi oyatugha әdeyi jibergenim.

Almajan keshe kórgen týsin tolqyp, ózgeshe múnmen aitty: — ...Úzaq joldan ekeumiz de sharshap-shaldyghyp kele jatyrmyz eken deymin... Ýstimizde aq kebinnen ózge esh nәrse joq — jalang ayaq, jalang baspyz. Moynymyzgha ilip alghan shana — sol shanada Qonqay, taghy bir jigit otyrady... Kele jatqanda da qatar, qol ústasyp emes, siz shyghystan, men batystan bir-birimizge qarama-qarsy jýremiz. Aldymyzdan qar basqan tau kezdesedi. Ol — Qonqaytauy eken... Sol taudyng eki jaghynan tyrmysyp órmeleymiz, úshar basyna endi-endi iline bergen kezde syrghanap tómen týsemiz... Moynymyzgha qylghyndyra ilip alghan shana... Sol shanadaghy „qonqaydar" qarq-qarq kýlip bizderdi qamshynyng astyna alady... Sýirey almay jan terimiz shyghady... Sol uaqytta Qar qyzy keledi de moynymyzdy qylghyndyrghan shananyng bas jibin qiyp jiberedi. Qonqaylar sol shanamen aghyp qúzgha qúlaydy... Sodan song ekeumizdi appaq kýmis shanagha, ýlde men býldege orap otyrghyzady da, barlyq adamzat sýirep býkil әlemdi sharlap, aralatady eken deymin... Ghajap, ekeumizdi barsha adam atauly shanagha jegip sýirep jýr... sýirep jýr, sýirep jýr...

Jaqynnan... tym jaqynnan qar qyzynyng synsyta salghan, múnly әni estiledi. Núrjannyng óne boyy, arasangha shomylghanday balbyrap, kózi iline berdi.

— Qatty sharshaghan ekensiz, agha,— dedi onyng kórpesin qymtay japqan Almajan.— Sharshaghan ekensiz... Sharshatqan eken... Syrymdy beker-aq aittym. Qar qyzyna sýiispenshiligi búrynghysha arman qiyalynda qaluy kerek edi. Endi onday sezimnen airyldy ol.

Tanerteng oyana kelse, tósek bos jatyr; appaq qardyng arasynda adasyp jýrgende júldyzben birge jauyp týsken aqpannyng bir tal gýli joq, elen-alannan túryp, siyr sauugha ketse kerek; jastyghy shylqyghan su, týsinde jylaghangha úqsaydy.

Taghy da bozamyq sapargha attandy, endi ol ornyn Amanjangha berip, ózi temir jәshikting ýstine teris qarap otyrdy; traktor ornynan qozghala bergende, qystaqtyng qalyng qyrau basqan terezesi aldymen noqattanyp, sosyn birte-birte keneyip dóp-dóngelek bolyp tazardy; erigen әinekten dóp-dóngelek qap-qara móldiregen jalghyz kóz kórindi. Núrjan ony tasa bolghansha, ózining әinekten qaraghan qara kózindey kishireyip, alysqa úzap, appaq qardyng ishine әbden singenshe janarymen shygharyp túrghanyn sezdi; týn qaranghysynda Núrjangha onyng didaryn, tipti ekinshi kózin kórudi jazbady, mýmkin, soqyr shyghar, biraq ol ýshin onyng sholpan júldyzday jarqyraghan jalghyz janary da jetetin edi. Sol jalghyz janar arqyly júmbaq qyzdyng didary, beymәlim qyzdyng aidalada — appaq qardyng arasynda adasyp jýrgen tendesiz jetim súlulyghyn ruhany quat etti; kýni býginge deyin sol enbekten jaralghan alaqannyng jyluy jalyqqan, tәnirim-au, keyde bir sharshaghan janyn jannatqa, sol jaqqa Qar qyzynyng otanyna jýr-jýrleydi...

Olar ýnsiz keledi. Ýndese qyzyl sheke bolyp tóbelesetindey. Núrjan byrshyp terlep, al janyndaghy ekeui dir-dir etip tonady, óitkeni olar ómirde Almajanday Qar qyzy baryn bilmeydi — algha qarap otyr; Núrjan Almajanday týrin kórmegen qimasynan birte-birte alystap mәngige qoshtasyp barady; óitkeni ol artqa qarap otyr...

Býkil әlem appaq qardyng astynda jatyr... qúlaqqa syzylta salghan múngha toly әn keledi, mýmkin, adasyp jýrgen Qar qyzynyng synsuy shyghar...

Qar qyzy... Ol qanday eken? Barmysyng mynau jalghan dýniyede, әlde joqpysyn?..

Álemning әinegin qyrau basqan, ainala appaq qar, sendey sirestirip qasattap tastaghan aqsireu kireuke, qarasang kóz qaryqtyratyn shanqan bel-belester әldeqayda... alysqa birin-biri qualap jarysady; erbeng eter tirshiliksiz salqyn bedireygen qarly adyrlar úly ómir shuylynan beyhabar-ayqara jamylghan aqshaghy kórpesin qymtap, kýrk-kýrk jóteledi — mәngilik tymaudan býtkil tabighat aryla almaghanday...

Nәn shana shópti toltyra tiyep alyp, qar-tenizinde jýzip kele jatqan DT-54 markaly traktory ýsh-tórt kýngi tynyshtyqtan, iyesiz kenistikten әbden sharshaghanday, sonau auylgha — Ýlken ómirge asyghys attanyp barady. Kabinadaghy ýsh jigit osy ainalany qorshaghan appaq taulargha tilsiz telmirip, әrqaysysy óz oiyn maltalap otyr. Jaryqtyq, tehnikada min joq, shóp tiyelgen shanany myqshiya tartyp, әzirshe syr bermey keledi. Úzaq jol, auyr sapargha syr berip alghan, tek adamdar ghana edi... traktordy Núrjannyng ózi jýrgizip otyratyn. Týnde qonyp shyqqan qystaqtyng ókpe túsyna

kelgende, tormozdy tabanymen kilt toqtatty da, gazdy azaytty. Esine әldene týskendey, qabaghyn týie sәl ýnsiz otyryp qaldy da:

— Al, dostarym, aiyp etpender, men sendermen qoshtasayyn dep otyrmyn,— dedi eki joldasynyng suyq sorghan jýzine kezek qaray.— Bala jastan birge oinap, birge ósip edik, artyq-auyz aitylghan sóz bolsa, keshirinder. Ómir atty úzaq sapardy birge bastasaq ta, birge ayaqtau mýmkin emes eken. Men osy jerde — Qar qyzy mekeninde mýldem qalamyn, mal-jannyng kýizelmeui ýshin qalamyn. Eger men osynau kenistikte qalmasam Qar qyzy ókpeleydi. Al ol ókpelese, býkil halyq onyng kәrine jolyghady... Qayyr!

— Shóp tiyelgey shanany sýirep ótu bizding moynymyzgha jazylghan shyghar. Qalam deseng — qarsy emespin. Qar qyzy eline de erkek kerek-au,– dedi Baqytjan. Amanjan qol berip qoshtaspady, „sau bol" dep ýndemedi. Sol týiilgen qalpy menireyip otyryp qalghan.

— Bar eskerterim,— dedi traktordan omby qargha qarghyp týsken song Núrjan.— Qanattarynmen úshsandar da, qúiryqtaryndy úmytpandar.

Appaq qardyng betindegi mendey bolyp, kókjiyekke sinip barady, әne...

Álemning әinegin qyrau basqan, ainala appaq qar, sendey sirestirip, qasattap tastaghan aqsireu kireuke, qarasang kóz qaryqtyratyn shanqan bel-belester әldeqayda... Alysqa bir-birin qualap jarysady. Erbeng eter tirshilik belgisi joq, salqyn bedireygen ayazdy aimaq. Búlar Qonqay asuynyn ókpe túsynan ainalyp ótip bara jatyr edi.

DT-54-ting rychagyn endi Amanjan ústap otyrghan. Tabanymen tormozdy basty da, traktordy toqtatty.

— Al, Bәke,— dedi janynda qalghynqyrap otyrghan Baqytjandy shyntaghymen týrtip.— Mynau qarghys atqan jerde qalyp kongha men de bel baylap túrmyn. Mýmkin, az jylgha, bәlkim, mәngilikke, әzirshe ózim de bilmeymin... Taghdyrdyng jazuy osy shyghar. Qonqay shaldan ne jenilem, ne jenem, ne sonyng jolyn quyp ketermin, әiteuir, Ýlken ómirge barghym kelmeydi. Ýlken ómirge kishkentay adamdar ghana syya alady... Hosh. Endigi kelgeninde búl jer — Amanjan asuy atalady.

Traktordan sekirip týsti de, әli tyshqan izi týspegen tap-taza tyng qardy ombylap, tau basyna qaray tyrmysa órlep bara jatty.

Alghashynda menireyip túryp qalghan Baqytjannyng kózi ashyp, janaryna jas ýiirildi. Jiyrma jyl bir-birinen eki eli ajyramaghan dostaryn, mynau appaq kenistikting әr jerine bytyrata taratyp, auylgha soqa basy qalay ghana qayta alady. Biraq óz-ózinen mýjilip, aq qar, kók múzdy ayazdy aimaqta túra beruge әste de bolmaydy, tek qana algha jýru kerek, tolassyz mәngilik qimyl kerek...

 

63 pikir