Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 6053 0 pikir 12 Sәuir, 2016 saghat 10:37

SERGEY ESENINDI KIM ÓLTIRDI?

Orys jәne sovet әdebiyetining iri túlghalary:S.Eseninnin, V.Mayakovskiydin, M.Svetaevanyn, O.Mandelishtamnyn, M.Gorikiydin...o dýniyelik bolulary turaly Reseyde ghana emes, shet elderde de kóptegen maqala shyqty, әli de shyghyp jatar. 

Búl mәselede, әriyne, sovet-orystyq әdebiyetshi-zertteushi ghalymdar әu degennen belsendilik tanytty. Alayda әlige deyin barshasy bәtualasqan ortaq tújyrym joq, әrqaysysy ózining sózin ong etip keledi. Ásirese IY.Stalinning aruaghymen alysqan alayaq N.Hrushevtyn: «Stalin ziyalylardan qoryqty, olardy qughyndady» degen suhit sózin maldana órshitushiler, myna atalghandardy, iyә, aqyn Sergey Esenindi de «stalindik qúrbandardyn» tobyna qosyp qoydy. Al shyndyq qalay edi? Búl túrghyda aqyn qazasy jayyndaghy maghlúmattarda eki núsqa eleuli. Biri – aqyn IY.Lyssovtyng payymy. «Molodaya gvardiya» jurnalynda 1990 jyly jariyalaghan «Sergey Eseninning ólimi» maqalasynda ol bylay dedi:

«...Aqyn dostar: Sergey Eseniyn, Alek­sey Graniyn, Petr Oreshiyn, Sergey Klychkov Mәskeudegi әdeby keshterding birinde, 1923 jyldyng jeltoqsan aiynda, Reseydi evrey­ler biylep-tóstep aldy, orys mәdeniyetine núqsan keltire bastady degendi batyl, ashyq aitady. Soghan ile-shala S.Esenin «Jeksúryndar eli» («Stranane­god­yaev») degen dramalyq dastan jazypty. Ziya­lylar qauymy onyng bas keyipkeri – Temir­joldar kýzetining komissary Chekisovtyng týr-týsi, sóz sóilesi, jýris-túrysy, qimyl-qare­ketterinen Lev DavydovichTroskiydi (Leyb Davidovich Bronshteyndi) birden tanyghan.
S.Esenin 1922-1923 jyldary әieli, amerikandyq ataqty biyshi Aysedora Dunkanmen birge Europanyng birneshe elinde, AQSh-ta bolyp qaytqan. Ol sol jaqta da antiysemittik oi-pikirlerin ashyq aityp jýrgen. Mәskeu polisiyasy sonysy ýshin onyng sonyna týsken. Sudiya Komiys­sarov 1924 jyly aqpanda aqyndy tútqyn­dau turaly sheshim shygharady, biraq, onyng ataq-danqynan seskenip, tiyise almaydy. Áytkenmen, Esenin jasyrynyp jýruge mәjbýr bolady da, 1924 jyldyng qyrkýiek aiynda Baku qalasyna ketip qalady. Arada bir ay óte bere Baku meymanhanasynda Mәs­keuden GPU (Memlekettik sayasy bas­qar­manyn) qyzmetkeri Yakov Blumkin payda bola qalady da, aqyndy onashalap alyp, alty ataryn kezenip túryp, boqtap-balaghat­tap: «Auzyna ie bola almasan, GPU-dyng podvalynda kezdesemiz!» dep qoqan-loqqy jasap ketedi. Sergey sol kýni Tiyf­liske qashyp, ondaghy dos-joldas­tarynda birneshe kýn bolyp, qorghanysy ýshin alty atar satyp alyp qaytady. 
Mәskeu pana bolmasyn bilgen Esenin Leningradqa kóshudi oilap, 1925 jyly jeltoqsannyng 23-i kýni sonda baryp, әdeby keshterge qatysyp, satyp alugha ýy izdey de jýredi. Ol «Angleter» meymanhanasyna ornalasqan eken. 28-ine qaraghan týnde Blumkin adamdary Eseninning bólmesine basyp kirip, aqyndy úryp-soghyp, asyp ketedi. Blumkin jasaghan jauyzdyghyna kuә jaq­tasyna – jergilikti Volif Erlihke: «Esenin ózine ózi qol júmsap, asylyp óldi» dep sóz taratudy tapsyrady.
Súmdyqty birinshi bolyp estigen jur­nalshy Georgiy Ustinov әieli Elizaveta ekeui Esenin jatqan bólmege tanerteng birinshi bolyp barghan (olar da sol mey­man­hanagha toqtaghan eken). Kórshi bólmedegiler de kelip, týnde tasyr-túsyr birdene bolgha­nyn estigenderin aitady. Ne bolghanyn an­ghar­ghan Ustinov: «Sergeyding kýshtep óltiril­geni sózsiz, sabalghan, basy jarylghan, shyndyqty aitu kerek!» depti. Jinalghan­dardyng arasynda Erlih te bolghan. Al kelesi týnde ustinovter de «asylyp qalghan» kýilerinde tabylypty...».
Blumkin bir jyldary S. Eseninning jaqsy joldastarynyng biri bolghan, keyinde Troskiyding sosial-revolusiyashylar partiyasyna mýshe bolyp, 1918 jyly mausymnyng 6-sy kýni Germaniyanyng elshisi graf Viligelim fon Mirbahty óltirgen. Blumkin ol qylmysty KSRO tarihynan mәlim Brest-Litovsk kelisimin jasatpaudy kózdegen Troskiyding tapsyrmasymen ja­sap­ty. Kezinde Leninning ol kelisimge Syrt­qy ister komissary Troskiydi jiber­geni, al Troskiyding qúr sózden qyrman jasap, Germaniyagha ishi búrghany belgili. Ol oqigha da, S. Esenindi óltiru de, keyin, 1929-jyly, Blumkinge bolghan sotta jete ai­ghaq­talyp, qylmysker atu jazasyna kesilgen.
Ekinshi. Viktor Kuznesovtyng núsqasy («Sergey Esenin qazasynyng qúpiyasy», 1998) basqashalau. Ol kitaby shyqqanyna bir ay shamasy bolghan kezde Mәskeuding «Chudesa y priklucheniya» jurnalynan zapastaghy mayor Viktor Titarenkonyng Esenindi atqan Nikolay Leontiev turaly maqalasyn oqyp, eriksiz tandanady. Ol, Kuznesov, kitabynda aqyndy Blumkinning atqanyn aitqan bolatyn. Áriyne, meylinshe dәleldep. Al Titarenko bylay degen: ...Búdan jiyrma birdene jyl búryn Habarov ólkesindegi Urgau poselkesine issaparmen barghanymda úzaq jyl lageride tútqyn bolghan qart, syrqat Leontiev basynan keshken oqighalardy әngimelep otyryp: «Viytek, men aqyn Sergey Esenindi myna qolymmen attym ghoy...» dep nalydy.
«...Pәlening basy Troskiyde jatyr, – deydi V. Kuznesov. – Aqyn ekeuining ara qatynasy óte kýrdeli bolypty. Birde Le­niyn­gradta dos-joldastarymen yrdu-dyrdu jasap otyrghan Eseniyn: «Reseydi Leyba Bronshteyn biylep-tóstep túrghanda men Mәskeuge barmaymyn!» depti. Sayasy bas­qar­manyng qúpiya qyzmetkeri Gleb Alekseev aqynnyng ol sózin Troskiyge dereu jetkiz­edi. Eseninning «Jeksúryndar eli» dastany­na keyipker bolghanyn, ondaghy bir keyipker Chekistovtyn: «Sen jid emessing ghoy? Sen – Veymardan kelgen myrzasyn» degenindegi «myrza» Veymarda túrghan, oqyghan ózi eke­nin bilgen Troskiy qalaysha alasúrma­syn! Ekeui­ning arasynda basqa da qiyam­púrys­tyq­tar bolghan. Troskiyge búzaqy antiysemit orys Eseninning tónireginde u-shudyng kó­beye týskeni kerek te edi.
Aqyn dastanynan ýzindi:
Zamarashkiyn(sochuvstvuiyshiy kommu­niys­tam dobrovoles):
Slushay, Chekistov!..
S kakih eto por
Ty stalinostranes?
Ya znai, chto ty
Nastoyashiy jiyd.
Familiya tvoya Leybman,
Y chert s toboy, chto ty jiyl
Zagraniysey...
Vseravno v Mogiyleve tvoy dom.

Chekistov (komissar iz ohrany ­jelezno­doro­jnyh liniy):
Ha-ha!
Ty obozval menya jidom?
Net, Zamarashkiyn!
Ya grajdanin iz Veymara
Y priyehal suda ne kak evrey,
A kak obladayshiy darom
Ukroshati durakov y zverey. 
...Troskiyding astyrtyn búiryghymen tútqyndalghan Esenin qalanyng (Leniyn­gradtyn) Mayorov danghylyndaghy №8/23 ýide tórt kýn tergeledi. Ony qorqytyp-ýrkitip, tipti Memlekettik sayasy basqarma­nyng qúpiya agenti bolugha kóndirgileri ke­ledi. Sol әreketke ashynghan Esenin bir sәtte Blumkindi iyterip qalyp, shalqasy­nan týsiredi de, oqys qimyldan qatty sho­shyghan Leontiev, Blumkinning serigi, aqyn­dy atyp salady, al qorlanghan Blumkin atqyp túryp baryp, Sergeydi pistoletimen man­dayyna qoyyp kep qalady. Óli Ese­ninning sol kýni týsirilgen foto-suretinde onyng keudesine oq tiygeni, mandayy jaryl­ghany ap-anyq kórinedi.
Blumkin Mәskeudegi Troskiyge dereu telefon soghyp, Eseninning óligin qaytu ke­re­gin súraydy. Troskiy: Erteng gazette mening jelókpe, saryuayymshyl aqynnyng ózin-ózi óltirgeni turaly maqalam jariya­la­nady, eshkim basqasha eshtene dey almaydy, dep jauap beredi. IYә, solay boldy da...».
Sergey Esenindi «derevnyanyng aqyny», paryqsyz, antiysemit dep atap, óte jek kórip jýrgen Troskiy 1926 jyly qantarda «Pravda» gazetinde jariyalanghan maqala­synda bylay dep tilin bezepti (týpnúsqa­sy­nan ýzindi):
 «...My poteryaly Esenina – takogo prekras­nogo poeta, takogo svejego, takogo nastoyashego. Y tak tragichesky poteryali! On ushel sam, kroviu poproshavshisi s neoboznachennym drugom, – mojet byti, so vsemy nami. Poraziyteliny ponejnosty y myagkosty ety ego poslednie stroki. On ushel iz jizny bez kriklivoy obidy, bez pozy protesta, – ne hlopnuv dveriu, a tiho prikryv ee rukoi, iz kotoroy sochilasi krovi. V etom jeste poeticheskiy y chelove­cheskiy obraz Esenina vspyhnul nezabyvae­mym proshalinym svetom...».
Qúbylyp tilin bezeu, ótirik ókinip jylau degen osynday-aq bolar. Orystar aita­tyn­day: «krokodilovy slezy».
«Sóiler sózge kelgende taghalaghan jor­ghaday» bolghan Troskiy jәne onyng sayasatta­ghy shәkirtteri ózderine qarsy shyqqandargha talay tasyrlyq jasaghan.

Ghabbas QABYShÚLY (Ayqyn gazeti)

Abai.kz

 

0 pikir