Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 9370 0 pikir 18 Sәuir, 2016 saghat 10:31

TIRIDEY SOYYLGhAN QAZAQTYNG QASIRETI

1912 -jyly Altaydy ata- meken kóne baba jerimiz dep, mekendep jatqan Kerey qazaqtaryna mәngilik qasyretti oqigha tuyldy. Adamdy ata salu, asa salu, úryp óltiru,әr týrli tәsilmen zorlap óltiru ber jaghy eken. Adamdy etinen tiridey terisin sypyryp túlyp jasap, irep soyyp óltiru oqighasy tuyldy. 


Ja Lam Dambiyjansan


Monghol elining sol kezdegi biyleushisi Boghdyhannaa (dyn basy tegi tiybettik) Mongholiyanyng eng batys aimaqtaryn retteushi, arnayy ókil rúqsatyn alghan Dambiyjansan (jendet) Altay taularyna kelip sondaghy mekendep jatqan Qobda betindegi qazaqtardy shekaradan úzaqqa, yaghny mongholdyng ishine qaray kóshirip aparsaq, búl qazaqtardy biyleuge de qolayly, bolyp oiyna kelgendi isteuge de taptyrmas oray dep oilaydy. Mongholdy biylegen din basshylaryna qazaqtar shekaranyng arghy, bergi jaghynada kóship qonyp erkin jýr, keybir auyldary sol kezdegi qytaydy biylegen ching patshalyghynan shen- shekpen alghan el biyleushileride bar, sondyqtan key qazaqty ishkeri kóshirsek, qytay jaghynan qauip joq deydi. Qazaqtardy biyleuge de qolayly dep sendiredi. 

Keyin myltyq, sayman kómegin alyp bes jýz әskerimen qazaq auyldaryn birinen keyin birin basyp alyp, toptastyryp Dorvod dalayhanyng damby óletting hoshunyna (eldi-meken) qaray zorlyqpen kóshirip aiday bastaydy. Qazaq kereyleri qashanda erkindikti ansaghan, óz degeni bolmasa ózgege jóp- jókim bas iygen be? Keybiri qarsylasamyz dep túyaghy qalmay qyrylyp jatty, olar qarsylasqan sayyn tisin batyra týsti. Sol kezdegi monghol qazaqtarynan el biylegen biylerding biri sherushi ruynyng Qylang bastaghan top aidaugha óz erikterimen qosylady. Alayda Dambiyjansyngha sol qazaqtardyng qarsylasy qatty soqqy boldy. Bes jýz әskermen shayqasyp, ýsh jýzi ghana qaldy. Keyin ol aiuandyq әreketke kóshe bastaydy. Qarsylasqan adamdy qoyyp, malyna deyin qyryndar, ayamandar- degen tapsyrma beredi
Sonymen Dambijansynyng bir top әskeri Qaraqas ruly Aqynbekting auylynda kóshire bastaydy. Jastaryn ayamady úryp- soghyp kempir shaldardy da tez jýrmeding dep tayaqtyng astyna alady, mine sony kórip qatty qorlanghan Aqynbek qolyna 12 taspa qamshysyn alyp әskerlerge qarsy úmtylady, olar qamshymen búnyng qolynan ne keledi -dep tayap kelgen 4 әskerdi ap- sәtte- aq qamshymen bir-bir úryp sespey qatyrady, qanysher әskerler kirpikterinde qozghay almay jan tәsil etedi. Qalghan әskerler esterin tez jyiyp alystan shalma laqtyryp ústamaq bolghanda qolynan qamshysyn tystamaghan Rys taghyda arpalysyp jýrip 2 әskerdi úryp óltirdi. Sol kezde top basshysy Aqynbekti ayaghynan atyp esengiretip baryp, top әsker qaumalap jýrip ústap baylady. 
Búl habardy estisimen Dambiyjansan qarsylasqan jigitti auylynyng aldynda tiridey terisin sypyryndar-dep búiyrady. Birazdan qazaqtyng arystanday azamaty qolyndaghy qamshysyn qasarsyp qysqan qalpy túlyp bop etinen terisi tiridey aiyrylyp, sypyrylady. Endi qarsylasqandaryndy osylaysha soya berem dep eldi qorqytyp aidau ýshin terini adamsha keptirip túlyp jasap, bosaghasyna ilip qoyady. 

… Dambijansynnyng taghy bir jauyzdyghy sol kezde qazaqtarmen birge mongholdyng úsaq rularynyng biri uranhay últimen qazaqtardan 15 boyjetkendi tartyp alyp baylargha tartu etip әsker jәne qaru almaq bolady. Biraq jolda syrqattanyp qalghandyqtan baqsy -bәlgerding әituimen eng súlu qyz degen uranhay últynyng qyzynyng basyn shaptyryp sonyng qanyna qolyn malyp túmauynan aiyghudyng joraghasyn istetkenin kýni- býginge deyin aqsaqaldar kýrsine aitady. Al ana 15 qyzdy qazaq-uranhaydyng anshy jigitteri baspalap jýrip jauyzdardy birin qaldyrmay qyryp baryp, qútqaryp qalady. 
Ja lama qazaqtardy batys Mongholiyadan quyp Resey men Qytay jerine tyqsyra týsti. Dәl osy kezden músylman men budda ara qatynastarynda týitkildi mәseleler payda bola bastady. Ja lamanyng din jolyndaghy eng qatal aiuandyghy músylmandardy zorlyqpen pútqa tabyndyrudan bastaldy. Músylman dindarlary Smayl (Qalmaq) Tólenbayúly, Shybarayghyr ruynyng azamattary Túrap Kitapbayúly (1898-1949), Múratbay Shinkeúly, Botaghara Shәku ruynan Arsalang Beldemsheúly (1865-1922) qatarlylardyng basyna temir noqta salyp Mýnjigtegi Shar seh púthanasyna qaray aidady. Qazaq jastaryn әsker qataryna kýshpen tartyp, jasóspirimderdi Shivert kýrenine (hýree) shavi nemese shәkirt lama dәrisine jýgindirip, tóbelerine shyny tónkerip aidar qoyghyzdy.
Aydaghan kóshke kedergi bolady, jýre almaydy eken- dep qyryq balany Uvs ólkesindegi Qyzyl belding ýstine qayys arqan men baylap qaldyryp ashtan it qúsqa jem qyldyryp óltirdi…
Auyldy sabalap aidaghanda jas balalardy tura kóshke kedergi bolady dep anasynan tartyp alyp óltirip otyrypty…
Áyteu jeter jerge jetti, endi aitqandaryng bolsyn- dep songhy birneshe kýn esh bir kisi qarsylaspaghasyn ózderi de sharshaghan әskerler sәl bosansyp demalugha kirisken kýni týnde barlyq qazaq qoparyla әskerlerge tap berdi. Key bir jigitter әielshe kiyinip alyp úiimdastyryp, Kórimbәy bastaghan jigitter kiyiz ýiding uyghynan nayza istep әskerlerdi kindiginen shanshyp kókke tik kótergende shyryldaghan әskerding jan aiqayy soghystyng bastalu belgisi edi. Tang atqansha ózderine tisin batyryp, aiuandyq, zúlymdyq pen aidap kóshirip kelgen әskerding birin qaldyrmay qyrghan qazaqtar, tang ata kelgen jaqtaryna qayta kóship Qobda betine mekendeuge attanady. Biraq osy joly qazaqtar ýshke bólinip, Qylang bastaghan sherushi ruy mandaydaghy jazmyshyn tosyp Altay-Qobda betine baryp mekendeymiz desedi. 
Al Sýgirbay bastaghan 300 otbasyny budda dinine kirgizemiz- dep kelgen 33 әskerding birin qaldyrmay qyryp saldy da últymyzdy saqtau ýshin qayda kósh desende kóshemiz biraq basqa dindi qabyldamaymyz babalardan jalghasqan islammen qalamyz Reseiyge kóship jan saughalayyq- dep bir toby qazirgi Shýi, Qos-aghash qazaqtaryna, kezindegi nayman ruyna baryp panalaydy. 
Qylanmen ergen toptyng jartysy Shinjyangha kóshe ketedi. Al Qylang toby Qobda betine kelgen song mongholdyng astanasyna din basy el biyleushisi Bogdhangha bolghan jәidi bayandap hat joldaydy. Ózderining monghol eline degen adaldyqtaryn bildirdi, jәne bolghan oqighany dúrys týsinuge tyrysuyn ótinip, sol kezdegi bar qazaqtyng atynan Qobdadaghy orys konsuli arqyly hat jiberedi. 
Búl oqigha bolghan jer mongholdyng batys aimaghynyng biri Uvs jerindegi *óróg nuur*- degen jer edi. Yaghny qazaqsha Órikti kól. Sol aidalghan júrtpen birge bolghan baryn óz kózimen kórgen sherushi ruynyng kýishisi Seiyitjәn búl kól Órikti kól emes "ólikti kól" boldy, sondyqtan esten ketpes qasyretti úrpaghymyz mәngilik úmytpay sabaq ala jýrsin dep *Órikti kól *kýiin shygharghan edi. Al sherushi ruynyng batyry Qylannyng arman maqsaty oryndalyp mongholyadaghy qazaqtar jeke últtyq aimaq bop ornap sondaghy az qazaqtyng arystay úldary men qyzdary úzaq jyldardyng qatal taghdyrdyng synaghynan aman ótip bir el bolyp beybit ómir sýrude.
Al Qylang shinjyandaghy qalyng maldy, manjurgha baghynushy adamdy mongholgha baghyndyryp әketip, manju biyliginen bas tartqandyqtan manju әkimshiligi artyna týsip timiskilep jýrip ne bir tynshy, qanysher jauyzdaryn jiberip jýrip Qylannyng basyn shapqyzghan edi…

Jalamanyng basy 

Derekkózi: massaget.kz

Abai.kz 

0 pikir