Eki týsti tónkeris ótkennen keyin qazirgi Qyrghyzstan preziydenti A.Atambaevqa kýrdeli әleumettik-ekonomikalyq jaghdaydaghy el tiydi.

2010 jylghy sәuirdegi tónkeriske deyin halyqaralyq zertteulerding derekteri boyynsha Qyrghyzstan 2009 jyldyng qorytyndysy boyynsha TMD-ghy eng kedey memleket atandy. Barlyq halyqtyng 32 payyzgha juyghy kedeylik sheginde boldy nemese auyldyq jerlerde túratyndardyng 76 payyzyna juyghy, yaghny 1,7 mln. adam, júmyssyzdyq dengeyi resmy baghalau boyynsha 8 payyzgha artqan, resmy emes derek boyynsha  14-16 payyzgha juyq dep baghalandy.  

Eldi túraqty damu jolyna shygharu men zandylyqty qamtamasyz etude  jaqyn uaqyttan bergige deyingi qyzmet atqarghan memlekettik basqaru jýiesining qabiletsizdigi turaly kóptegen faktorlar dәlel boluda.  

Sonymen qatar, qyrghyz memlekettiligining jaghdayy men elding keleshegi turaly  manyzdy qorytyndylar úzaq uaqyt jasalmady. Búdan basqa, býldirgish ýrdister ekonomikada, әleumettik salada, ónirlik sayasatta,  etnoaralyq qatynastardaghy zandylyqtyng bolmauy, sheshilmegen mәselelerding boluy saldarynan kýsheydi.

2005 jylghy nauryz tónkerisinen keyingi jaghymdy ózgeristerding kýtilui ózin aqtamady, yaghny taghy da 2010 jyly sәuirde halyqtyq tónkeris pen biylikting auysuyna әkeldi.

Postsәuirlik kezendegi kýtiluler men realiya

Jana Konstitusiya qabyldau, sonday-aq alghash ret tәuelsiz Qyrghyzstan tarihyndaghy 2010 jәne 2011 jyldardaghy erkin demokratiyalyq saylaular azamattardyng әdildik pen layyqty ómir sýruge ýmitterin qayta jandandyrdy.

Sol uaqytta 2011 jәne 2012 jyldarda qoljetkizgen túraqtylyq ornyqty jetkiliksiz bolyp qaldy. Jalpy eldegi ishki sayasy jaghdaylardyayla-sharghy jasau mýmkindikteri, onyng ishinde syrtqy kýshter әzirge alynbaghan bolatyn. Memleket jәne el ishindegi ýderister әli de syrtqy yqpalgha sezimshil.  Ózining jeke strategiyalyq damu jobasynyng joq boluynan syrtqy jobalardyng jaghymsyz yqpalynyng mýmkindikterinen elding tәueldiligi  joghary bolyp qaluda. 

Qoghamnyng manyzdy bóligining toqyrau jaghdayynda qaluy jalghasuda, onyng intellektualdy qúraushy bóligi songhy eki onjyldyqta edәuir jinishkerdi.  Údayy óndiristing tiyimdi tetikteri jәne qoghamdyq-sayasy jәne kәsiby elitanyng ósui joq. 

Qyrghyzstannyng qúqyqtyq jýiesi zamanauy talaptar men syn –qaterlerge sәikes kelmeydi. Onyng jaghdayy qoghamdaghy,  sonday-aq memleketting óz instituttarynda qúqyqtyq dәlelsiz qarsylyqty tughyzdy.

Memlekettik basqaru qazirgi uaqytqa deyin tranzittik kezende túr. Kóptegen reformalardyng nәtiyjesinde basqaru formasy ózgerdi, biraq memlekettik organdardyng júmys әdisteri, olarmen sheshimder qabyldau men olardyng oryndaluy búrynghy kýiinde qalghan. Memlekettik biylikting organdary arasynda túraqty kommunikasiya joq. Kóbinese sheshimder әzirleu  tar salalyq jәne korporativtik mýddelerge negizdelgen, sheshimder qysqa merzimdi sipat alady.

Memlekettik basqaru jýiesi  qay jaghynan alsaq ta irkilis beredi. Biylikting ortalyq jәne jergilikti organdary arasynda әlsiz jәne tiyimsiz kommunikasiya bar bolyp qaluda. Oblystyq jәne audandyq dengeydegi biylik organdarynyng qúzyrettiligi men qyzmet atqaruy týsiniksiz., olardy iske asyruda naqty tetikter bekitilmegen. Memlekettik biylikting jergilikti organdary kópshiligi men jergilikti ózin ózi basqarudyng resurstary shektelgen, yaghny ózderining qyzmet atqaruy men mindettemelerin tolyqtay oryndaugha olargha mýmkindik bermeydi.

Songhy uaqytta qúrylghan sheshimder әzirleuding ortaq alandary әli de jetkilikti tiyimdi emes, yaghny memlekettik dengeydegi  mindetterdi sheshu kezinde birynghay tәsildemeler әzirleuge mýmkindik joq.

Qyrghyzstan ekonomikasynyng ósu kórsetkishi songhy 10 jylda TMD elderi ishinde eng tómen ekendigi anyqtaldy.

Sonymen birge, ishki ekonomikalyq túraqsyzdyqtyng negizgi sebepteri memlekettik basqaru sektoryn reformalaudy qosa alghandaghy eldegi jýrgizilip jatqan qúrylymdyq reformalardyng ayaqtalmauy men dәieksizdigi, banktik jәne qarjylyq naryqtaghy әlsiz damu, jeke kәsipkerlikti damytu men  investisiya tartu ýshin týsiniksiz jәne údayy ózgerip otyratyn jaghdaylar bolyp tabylady. Osyghan qosymsha, ekonomika syrtqy jaghymsyz faktorlardyng yqpalyna qatty úshyraghan:   әlemdik azyq-týlik jәne qarjylyq naryqtaghy jaghdayattargha tәueldilik dengeyi óte joghary, negizgi halyqaralyq tauarlyq jәne qarjylyq naryqtardan alshaqtyghy, kórshi elder tarapynan syrtqy ekonomikalyq qyzmetterdegi qoldampazdyq rejimderding bar boluy.

Songhy jyldarda memlekettik budjettegi ýlken jetispeushilik eldegi basty ekonomikalyq problemalardyng biri bolyp tabylady. Memlekettik qaryzdardyng qyzmet kórsetui  memlekettik shyghyndardyng eng ýlken tarmaqtarynyng biri bolady, sonday-aq memleketting negizgi qyzmetterin oryndaugha júmsalatyn onsyz da tapshy qarajatty  qysqartudy talap etedi. Budjetting jetispeushiligin jabugha arnalghan syrtqy alys-beristerdin  kýrt tómendeui aldaghy jyldardaghy elding túraqty  damuynyng qajetti sharttary bolady.  Budjetting tengerimsizdigi  Qyrghyz Respublikasy Últtyq statistika komiytetining baghalauy boyynsha IJÓ 18 payyzdy qúraytyn (halyqaralyq qarjy instituttarynyng baghalauy boyynsha - 40%-dan 60%-gha deyin) eldegi beyresmy sektordyng aitarlyqtay kóp qúryluymen baylanysty.

Qyrghyzstandaghy makroekonomikalyq jaghday songhy jyldar ishinde әli de jetkilikti túraqty dәrejede emes kýiinde qaluda.

Eldegi budjet kirisining 25%-yn qúraytyn syrtqy kómekke memleketting asa kýshti tәueldiliginen, sonday-aq boryshtyq auyrtpalyqtyng ósuinen memleketting qarjylyq túraqtylyghyn qamtamasyz etu salasyndaghy tәuekelder artuda.   

Osy jaghdayda memlekette zeynetaqyny, jәrdepaqy men enbekaqyny kóbeytu boyynsha naqty mýmkindikter shektelgen, soenday-aq ekonomikalyq jobalar men baghdarlamalardy qarjylandyrugha bos aqshalay qarajat is jýzinde joq. Joldardy, mektepterdi, auruhanalardy, balabaqshalar, teatrlar, uniyversiytetter, múrajaylardy  qayta qalpyna keltiru men jóndeu júmystary qarjylandyrugha óte múqtaj. Sondyqtan, býginde búryn-sondy bolmaghan qogham qajettiligine baghyttalatyn memlekettik qarjynyng basqaru jýiesin reformolau mәselesi ótkir túr.

(Qyrghyzstan Respublikasynyng túraqty damuy jónindegi Últtyq kenesting «2013-2017 jyldardaghy kezenderge arnalghan Qyrghyz Respublikasynyng túraqty damuynyng últtyq strategiyasy» materialdary paydalanyldy)

Qyrghyzstannyng post tónkeristik kezendegi ekonomikasynyng tarihy

Halyqtyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ

Últtyq statistikalyq komiytetining statistikasy kórsetkendey, halyqtyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ 2014 jyly 374 dollardy qúrady, al 2009 jyly halyqtyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ dengeyi 885 dollardy qúrady.

2014 jyly eldegi sayasy jaghdaydyng túraqtaluynan keyin osy kórsetkish 1206 dollargha deyin kóterildi.

Halyqtyng kedeyshilik dengeyi

Statistika boyynsha 2004-2014 jyldar arasyndaghy Qyrghyzstandaghy halyqtyng kedeyshilik dengeyi 1,5 esege tómendedi. Eger birinshi tónkeriske deyingi  bir jylda әrbir ekinshi  qyrghyzstandyq (45,9%) kedeyshilik sheginde ómir sýrgen bolsa, onda 10 jyldan keyin búl kórsetkish  30,6%-gha deyin tómendegen. Biraq әzirge eldegi әrbir ýshinshi otbasy kirispen qiynshylyqtar kórude, búl sandy layyqty dep ataugha bolmaydy.

Qylmystyq ahual

 Qylmystyq ahual (kedeylik, júmyssyzdyq, araqqúmarlyq) óte tómen qarqynmen azayda jәne qylmystyq dengeyding aitarlyqtay tómendeuine mýmkindik berilmeydi. 12 jyl ishinde eldegi jasalghan qylmys sany tek 3,6%-gha azayghan. Eger 2014 jyly qúqyq qorghau organdary qylmystyng 32,6 myng jaghdayyn tirkegen bolsa, al  2015 jyly sәl azghantay – 29 myng oqighany tirkegen. .

Ýzdiksiz ósetin qaryzdar

 Qyrghyzstannyng aqshalay-qarjylyq jýiesi auyr jaghday ýstinde. Bir jaghynan últtyq valuta – som  qúnsyzdanuda, ekinshi jaghynan syrtqy qaryz kólemi artuda. Songhy 12 jylda elding syrtqy qaryzy  2 esege artqan. Syrtqy qaryz kólemi dollar baghymynyng ósuinen úlghangda. Sebebi QR zaymdardy amerikalyq valutada alady, al ishiki naryqtaghy dollardy satyp ala otyryp, tóleydi.

Inflyasiya

2010 jylghy sәuir tónkerisine deyingi eki jyl ishinde Qyrghyzstanda inflyasiyanyng rekordtyq dengeyi – 24,5 % tirkeldi. Búnyng sebebi әlemdik daghdarys boldy. Qyrghyzstan ýshin onyng saldary importtyq ónimge, shiykizatqa, energiya tasymaldaghyshtargha baghanyng ósui, sonday-aq dollarlyq inflyasiyanyng boluyna (múnay men shiykizattyng әlemdik baghasynyng yntalandyru ósui, әlemdik naryqtaghy dollardyng túraqty qúnsyzdanu) jәne sheteldik kapital aghynynyng azangyna әkelip soqtyrdy.   Alayda 2009 jyly inflyasiya ósui  6,9%-gha deyin bәsendedi. 2011 jyly  songhy 12 jylda taghy da bir inflyasiyanyng aitarlyqtay óskendigi anyqtaldy, 2015 ejyldyng qorytyndysy boyynsha Qyrghyzstanda TMD boyynsha inflyasiyanyng eng tómen  dengeyi - 3,4% tirkelgen bolatyn.

(akchabar.kg- Akchabar qarjylyq portalynyng «Ekonomikalyq tónkeris. Biz jaqsy mir sýre bastadyq pa?»maqalasynyng materialy boyynsha).

Abai.kz