Investisiyalar jәne damu ministri Áset IYSEKEShEV: Tehnologiyagha salynghan investisiya – órkendeuge salynghan jol

Otandyq kәsiporyndardyng jahandyq naryqtaghy bәsekege qabilettiligin shynday týsu jana bilim men tehnologiyalardy tartudy talap etedi. Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyng tapsyrmasy boyynsha osy maqsatpen Ýkimet kәsipkerlik salasynda, ghylymiy-tehnikalyq qyzmet nәtiyjelerin kommersiyalandyru, standarttau jәne ziyatkerlik menshik boyynsha qaghidatty týrde tyng zannamalyq aktilerdi dayyndady. Engizilip jatqan janalyqtardyng basty maqsaty – shaghyn jәne orta biznesti yntalandyru, kәsiporyndardy tehnologiyalyq túrghydan damytu jәne eldegi innovasiyalyq belsendilikti kýsheytuge baghyttalghan sharalardyng birtútas keshenin jýzege asyru. 9 – 13 qarasha aralyghynda Astana men Almatyda «Innovasiyalar aptalyghy» ótkizilip, onyng ayasynda birqatar manyzdy is-sharalar úiymdastyrylady. Búl is-shara Ýkimetting innovasiyalyq sayasatynyng jәne industriyalyq-innovasiyalyq damudyng ekinshi besjyldyq josparynyng bir bóligi bolyp tabylady. Osynau eleuli oqighanyng qarsanynda biz Qazaqstan Respublikasynyng Investisiyalar jәne damu ministri Áset IYSEKEShEVKE jolyghyp, súhbattasqan edik.

– Qúrmetti Áset Órentayúly, eldegi investisiyalyq saya­sat­tyng jýzege asu barysy qanday? Bizdi búrynghydan góri innovasiyaly bola týstik degizetindey naqty nәtiyjeler bar ma?

– Súraghynyz qarapayym siyaq­ty kóringenimen oghan jauap qaytara qoy onay emes. Nege deseniz, múnyng ózi birneshe beles­terge bólip qarastyrugha bolatyn, údayy jýretin ýderis. Eng bastysy, innovasiyalyq damu iydeya­sy halyqtyng kónilinen shyqty. Adamdardyng oilau jýiesi ózgere bastady. Innovasiyalar shek-shekara degendi bilmeydi. Olar bizding ómirimizge kýnbe-kýn enip, bizdi dәiim qorshap túrady. Internet arqyly, smartfondar arqyly, basqa da gadjetter arqyly. Áriyne, búl ónimderding Qazaqstanda jasala qoymaghany týsinikti. Áytse de biz osynau jahandyq innovasiyalyq ýderisting bir bóligine ainalugha tiyispiz. Aynala da bastadyq. Jas әri kreativti kәsipkerlerdin, startaperlerding tútas bir jana tolqynyn kórip otyrmyz. Olargha qoldau kórsetip, tәjiriybe almasu ýshin shetelderge shyghuyna kómektesip jatyrmyz. Osy jazda biz innovatorlar arasynda Technation konkursyn ótkizdik, konkurs nәtiyjesi bo­yynsha birneshe jastar jana bilim, tyng daghdylar alu ýshin Kremniy alqabyna attanyp ta ketti. Múnyng ózi óte tamasha! Jalpy, men son­ghy birneshe jyldyng ishinde inno­vasiyalyq ekonomika negizin qalau­dyng sәti týsti dep sanaymyn.

– Onyng naqty nәtiyjeleri neden kórinedi?

– Júmys nәtiyjelerining jaq­saruynan kórinedi. Múny tek Últtyq statistika agenttigining mәlimetteri ghana rastamaydy, olar tarihy maksimumnyng barlyq negizgi indikatorlary boyynsha jetistikterge qol jetkenin aityp otyr. Oghan qosa halyqaralyq sarapshylar úiymdary da osyny rastauda. Býkilәlemdik ekonomikalyq forumnyng songhy esebi boyynsha Qazaqstan bәsekege qabilettilik reytinginde 140 elding arasynan 42-shi oryngha kóterilip, ótken jylghy shebinen 8 satygha ilgeriledi. Reytingte múndaylyq tez kóteriluge eng aldymen innovasiyalardy damytu mәselesinde júmysty eleuli jaqsartugha qol jetkizilgendigi septesti. Osy nәtiyje, sonday-aq halyqaralyq sarapshylardyng ondy pikirleri bizding dúrys jolda kele jatqanymyzdy kórsetedi.

Biyldan bastap elding indus­triyalyq-innovasiyalyq damuynyng ekinshi bes jyldyghynyng bagh­dar­lamasyn jýzege asyru bastal­ghanyn bilesiz, búl damu ghylym men biznesting әleuetin arttyrugha da baghdarlanghan.

Qazaqstan ekonomikasynyng naqty qúrylymy ondaghy kәsip­oryndardyng 65 payyzy ýshinshi teh­nologiyalyq ukladqa, 34 payyzy tórtinshi ukladqa jatatynyn, tek 1 payyzy ghana besinshi jәne al­tynshy tehnologiyalyq uk­lad­qa sәikes keletinin kórse­tedi. Basqasha aitqanda, bizding ekono­mikamyzdyng negizgi «qozghau­shylary» ótken ghasyrdyng ortasynda damy bastaghan salalardyng negizinde júmys istep otyr. Son­dyqtan da biz tehnologiyagha salyn­ghan investisiya – órkendeuge salynghan jol dep aitamyz.

– Búl orayda eng aldymen qan­­­day salalar damityn bola­dy?

– Týiindi mindet ekeu. Onyng bi­rinshisi – ekonomika arqa sýiey­tin auyl sharuashylyghy, tau-ken óndirisi, múnay-gaz sektory jәne basqa da salalardyng teh­nologiyalyq túrghydan artta qaluyn qysqartu. Onyng ekinshisi – robot tehnikasy, nano-tehnologiyalar, taghy basqa bolashaqtyng salalarynyng damuy. Biraq biz qazirgi tanda qalyptasyp otyrghan kýrdeli ekonomikalyq ahualdy eskere kelip, shyghyngha týsirmeytin zertteuler men әzirlemelerdi ghana qarjylyq túrghydan qol­day­tyn bolamyz. Maqsatty tehno­logiya­lyq baghdarlamalardy jýzege asyru josparlanyp otyr, olardyng bәri de salalardy damytugha baghyt­talady. Sala ýshin baghaly tehno­logiyalargha ie kәsiporyndar granttardan ýmit kýte alady.

– Jana tehnologiyalardy qalay izdemeksizder, olardy taldap-әzirleytin ghalymdardy qaydan tappaqsyzdar, olardyng arasynan memleket senimdi týrde qarjy qúya alatyndaryn qalay iriktemeksizder?

– Ekonomikagha bilikti kadr­lar­dyn, jas ghalymdardyn, ónertap­qysh­tardyn, innovator­lardyn, injenerler men janashyl­dar­dyng údayy qúiylyp jatuy óte manyzdy. Býgingi tanda bilim berudegi eng baghaly nәrse bilimdi jiy­nay bilu ghana emes, ol – negiz ghana, búl arada jana sheshimder ýshin, tyng taldamalar men innovasiyalar ýshin kreativti oilau da óte manyzdy. Elimizde EKSPO-2017 halyqaralyq kór­mesine qyzu dayyndyq jýrip jatyr, onyng negizgi taqyryby – «Bolashaqtyng energiyasy». Búl memleketke ózining innovasiyalyq dengeyin myghymdau jәne bar janalyq ataulyny kórsetuge ghana emes, elge býkil әlemning barsha tehnologiyalyq «kilegeyin» qúiyp alugha da berilgen mýmkindik. Taghy da aitamyn, Qazaqstan jahandyq tehnologiyalyq revolusiyanyng bir bóligine ainalugha tiyis. Al múnday halyqaralyq dengeydegi is-sharalar bizge bolashaqtyng energiyasyn damytu ýshin tyng tehnologiyalar tartugha kómektesedi. Elimizde qazirding ózinde quat ýnemdeu jәne quat tiyimdiligin arttyru salasynda memlekettik sayasat kónildegidey jýzege asyrylyp keledi.

– Sizding oiynyzsha, bizding elimizde innovasiyalar engi­zuding qolayly ekojýiesi qalyp­tasqan ba?

– Innovasiyalardyng qolayly ekojýiesining qalyptasuy bәrinen búryn kәsipkerlikting barlyq subek­tilerin, talant iyelerin ghylym men innovasiyadaghy ózin-ózi tanytu ýderisine bel­sen­di týrde qatystyryluyn qamta­masyz etetin sharalar jýiesin qamtidy. Múnyng ózi bizding Últ josparyn («100 naqty qadam») jәne industriyalyq damudyng ekin­shi besjyldyghynyng baghdar­lamasyn jýzege asyru ayasyndaghy manyzdy basymdyghymyz bolyp tabylady.

Birinshiden, zertteushilik bel­sendilikti jedeldetu maqsatynda jyldyng sonyna deyin ghylymy jәne ghylymiy-tehnikalyq qyz­met nәtiyjelerin kommersiyalandyru jóninde arnauly zang qabyldanady. Zannyng basty maqsaty – tehnologiyalardy jәne olardyng kommersiyalyq ainalymyn útymdy paydalanudy yntalandyru, ghylymiy-zertteu instituttary men joghary oqu oryndaryn osy iske tartu jәne júmys tiyimdiligin arttyru, jana startap-kompaniyalardy kóbeytu.

Ekinshiden, eki basym últtyq innovasiyalyq klasterlerding – Astanadaghy Nazarbaev Uniy­versiytet pen Almatydaghy Inno­vasiyalyq tehnologiyalar parkin odan әri damytu, olarda qajetti innovasiyalyq ekojýie jasaluda.

Mysaly, Nazarbaev Uniyver­siy­tetting innovasiyalyq klasterin damytu ayasynda qazirding ózin­de qajetti ghylymiy-zertteu infra­qú­rylym jasaldy jәne oghan ghylymnyng týrli salalarynan 350 sheteldik ghalym tartyldy.

Innovasiyalyq tehnologiya­lar parkining innovasiyalyq klas­terinde 67 ghylymiy-zertteu ins­titutynyn, 45 joghary oqu or­ny­nyn, 40 mynnan astam bitirushining qabilet-qarymy úiystyrylghan, onda tehnologiyalyq daghdylardy alugha, jobalar akselerasiyasyna jәne serpindi iydeyalardyng jýzege asuyna qajetti jaghdaylar jasaluda. Bolashaghy mol әzirlemelerdi qarjylandyru ýshin Parkting mamandandyrylghan avtonomdy klasterlik qory qúrylghan. Qolgha alynyp jatqan ekojýiening negizgi elementteri studentterdin, ghalymdar men innovatorlardyng tyghyz shoghyrlanghan aimaqtary. Búl júmysqa investorlar, damu­dyng bastapqy belesterinde kompa­niyalargha qarjylyq jәne sa­raptamalyq qoldaudy qamtamasyz etetin jeke venchurlyq inves­torlar («biznes perishteleri»), kәsiporyndar, joghary oqu oryndary, ghylymiy-zertteu instituttary belsendi týrde tartylatyn bolady. Biz әlemge dýniyening qiyr-qiyrynan jәne bizding elden tehnologiyalyq biznes qoghamdastyghynyng jana oiynshylaryn tartu ýshin barynsha qolayly әleuetke ie ekenimizdi tanytqymyz keledi. Múnyng ózi EKSPO-2017 kórmesining al­dyndaghy ózindik bir shirap-shynyghu ispetti.

– Alda bolatyn forum jónindegi әngimeniz ýshin rahmet. Ministrmen súhbattasudyng sәti kýnde týse bermeydi ghoy. Son­dyqtan men orayy kelip túr­ghanda әngimening basynda ai­typ ótken bir jaqsy jaygha bay­lanysty qosymsha maghlú­mat beruinizdi súraymyn. Siz Bý­kilәlemdik ekonomikalyq forumnyng songhy esebi boyynsha Qazaqstan bәsekege qabilettilik reytinginde 140 elding arasynan 42-shi oryngha kóterilip, ót­ken jylghy shebinen 8 satygha ilgeriledi dediniz. Múnyng ózi Elbasymyz «Qazaqstan-2050» Strategiyasynda algha qoyghan maqsatqa – әlemning eng damy­ghan 30 elining qataryna qosy­lugha jetuge naqty qadam jasa­gha­nymyzdy kórsetedi. Osy jaydy tarata aitsanyz.

– IYә, búl jaqsy janalyq. IYn­dustriyalyq-innovasiyalyq damu baghdarlamasy naqty nәtiyjesin bere bastady. Osy ilgerileude memleketimizding tehnologiyalar men innovasiyalargha arqa sýieuining sheshushi manyzy boldy dey alamyz. Qazaqstan әlemdik reytingterde biznes jýrgizu jónindegi pozisiyalaryn nyghayta týsude. Tayau kýnderde Býkilәlemdik bank pen Halyqaralyq qarjy korporasiyasy biznesti jýrgizuding jaylylyghy jónindegi Doing Businness әlemdik reytingting kezekti esebin jariyalady. Inves­torlar óz kapitaldaryn qayda salu jóninde sheshim qabyldaghanda dәl osy reytingke arqa sýieydi. Búl joly Qazaqstan 41-shi oryngha kóterilip, óz pozisiyasyn birden 12 punkt­ke ilgeriletti. Esep bo­yynsha elderding jalpy tiziminde Qazaqstan qazir Horvatiya men Vengriyanyng arasynda túr, kóp­tegen europalyq memleketter bizden keyin qalghan. Biyl Bý­kilәlemdik bank bir jyldyng ishinde tórtten artyq reforma engizgen әlemdegi nebәri 12 ekonomikany bólip atady. Olardyng arasynda әrtýrli baghyttarda jeti reformany jýzege asyrghan Qazaqstan birinshi qatarda túr. Sonday-aq, Qazaqstan biznes jýr­gizudi onaylatugha mýmkindik bergen naqty jaqsarugha qol jet­kiz­gen әlemdegi tandauly on eko­nomikanyng qataryna qosylghan.

– Olardy sanamalap bere alasyz ba?

– Bereyin. Biznes ashu. Shaghyn jәne orta biznes ýshin, tirkeu tólemderi alynyp tastalghan, tirkeu merzimi qysqartylghan, kompaniyalardyng mórlerin paydalanu talaby joyylghan. Odan keyin qúrylys bastaugha rúqsat aluda da ilgerileu bar. Rúqsat beru onaylatyldy, jer telimining topografiyalyq týsirilimi talap etilmeytin boldy. Menshikti tirkeude de jaqsy janalyqtar bar. Endi menshikti beru onaylatylghan resimmen jýredi, tehnikalyq pas­port alu ýshin satushynyng notariusta bekitilgen qújattary jәne satyp alushynyng qúryltay qújattary qajet emes. Kredit alu da jenildetildi. Qamtamasyz etiletin mәmileler turaly arnauly zang qabyldandy, onda kepil túrghysynda beriletin aktivterding kategoriyalary naqty kórsetildi. Basqa da ontayly jaylar barshylyq.

Bizding elimizde investorlargha jayly jaghday jasau jóninde jýieli júmys jýrgizildi. Doing Busi­ness zertteuine sәi­kes Qa­zaq­stan 2015 jyly «Inves­tor­lar­dy qorghau» kórsetkishi boy­ynsha 185 elding ishinen 25-shi oryngha shyqqan. Elimiz salyq tóleu jenildigi boyynsha 18-shi orynda, investorlardyng qúqyghyn qorghau boyynsha 22-shi orynda túr.

Memleketting tayau bes jyldyng ishindegi basty maqsattarynyng biri – Qazaqstandy barynsha on­tayly әleueti bar ónirlik inno­vasiya­lyq habqa ainaldyru. Qazaqstan ýkimeti innovasiyalargha jәne startap jobalardy jýzege asyrugha, perspektivaly iydeyalargha, sonday-aq olardy óndiriske engizuge ashyq­tyghyn anyq kórsetip keledi. Qa­zirgi qalyptasqan geosayasy jagh­dayda Qazaqstannyng eldi Ortalyq Aziyadaghy asa iri investisiyalyq ortalyq retinde tanytuyna biregey mýmkindik ashylyp otyr...

Súhbattasqan Sauytbek ABDRAHMANOV.

«Egemen Qazaqstan».