Júma, 19 Sәuir 2024
Biylik 6275 0 pikir 25 Qyrkýiek, 2015 saghat 02:00

QANDASTARGhA QÚShAGhYMYZ AShYQ

QANDASTARGhA QÚShAGhYMYZ AShYQ

 

Tarihy Otanyna oralugha niyet etip jýrgen qandastarymyz ýshin barlyq jaghday jasalghan dep aitudan aulaqpyz. Biraq kóptegen sharalardyng jýzege asyp jatqandyghyn da biluimiz kerek. Jaqynda qaralghan «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine halyqtyng kóshi-qony jәne júmyspen qamtyluy mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasynda biraz jayttardyng eskerilui sonyng bir dәleli bolsa kerek. Biz osy zang jobasynan tuyndaytyn keybir tústargha toqtala ketkendi de jón kórip, Mәjilis deputaty Qúttyqoja YDYRYSOVPEN әngimelesken bolatynbyz, - dep jazady "Egemen Qazaqstan" gazeti. 

– Jaqynda qaralghan halyqtyng kóshi-qonyna qatysty zandyq qújatta kóp­tegen ong ózgeristerding bar ekendigi bay­qaldy. Osy jaghyn tarqatyp aita ketseniz.

– Zang jobasynda oralmandargha qatysty kóptegen mәseleler óz sheshimin tapty desek, artyq aitqandyq emes. Sonyng ishinde oralmandargha Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn beru merzimin túraqty túru yqtiyarhatyn alghannan keyin bir jyl ishinde sheshu kózdelgendigi ýlken jetistik. Bizde eng qiyny osy tirkelu bolatyn. Endi bir jylgha deyin uaqytsha tirkelu oryndary qúrylady. Búghan deyin әrkimning ýiine bir tirkelu ýshin ótinishpen shyghyp jýretin. Búl mәsele sheshimin tapqannan keyin ol etnostyq qazaqtardyn, yaghny qandastarymyzdyng tarihy Otanyna oraluyn yntalandyru tetigine ainalady dep senemin. Eng bastysy, qay el bolmasyn ishki sayasy túraqtylyghy dúrys boluy shart. Osy túrghydan kelgende Qazaqstan aitarlyqtay tabystargha qol jetkizip otyr.

– Zang jobasyn talqylau barysynda «sottylyq» turaly anyqtama alu mәse­lesi ótkir qoyylghany belgili. Sol anyq­ta­many alu mindeti ne ýshin engizilip otyr?

– Júmys tobynyng otyrystarynda elimizge kelip jatqan qandastarymyzdyng barlyq týitkildi mәselelerin sheshu ýshin barymyzdy saldyq. Qytay Halyq Respublikasynan keletin qandastarymyz ýshin әlgi anyqtamany alyp keluin talap etu normasy dúrys emes degen pikirler de oryn alyp jatyr. Milliardtan astam túrghyny bar elding tiyisti oryndary onday «sottylyq» anyqtamasyn bere me degen uәjder de aityldy. Biraq ózge memleketterding osynday anyqtama beretindigin qaperge sala ketsem deymin. Ishki ister ministrligimen, tipti qauipsizdikke jauap beretin oryndarmen osy mәseleni jan-jaqty talqygha salyp, onyng әlemdegi jaghdaylargha da qatysty ekendigin bildik. Áriyne, qandastarymyzdyng qatarynda pighyly jaman jandar bola qoymas jәne boluy da mýmkin emes. Dey túrghanmen Qytaydan kelgen qandastarymyzdan sot­tylyq turaly anyqtamany alyp tastasaq, bizge ózge elderge de solay jasaugha tura keler edi. Sondyqtan, ministrlikter ózderining qúzyretteri shenberinde Ýkimetpen kelisip, oralmandardyng anyqtama aluyn barynsha onaylatu joldaryn qarastyru qajet degen toqtamgha keldik.

– Sol anyqtamany talap etu normasyn zang jobasynan birden alyp tastaugha bolmas pa edi?

– Basqa memleketting barlyghy da onday anyqtamany beredi. Qazir әlemdegi qalyp­tasyp jatqan jaghdaydan qay el de qauiptenude. Osyny qaperge ala otyryp, zang jobasynda atalghan normany әdeyi qaldyryp otyrmyz. Al qalghan ózge mәse­lelerding barlyghy da óz sheshimin tapty desem artyq aitqandyq emes. Kóptegen azamattarymyz zandyq qújatta kórinis tapqan biraz jayttargha ózderining quanyshtaryn bildirude.

– Alyp kórshimiz Qytay anyqtama beru jaghyna qalay qarap otyrghandyghyn bile aldynyzdar ma?

– IYә, ministrlikterding ózderi keyde bizding hatymyzgha jauap bermeydi degen renishterin de bildirip jatady. Áytse de búl mәseleni sheshude ózderining barlyq mýmkindikterin qoldanatyny turaly Ishki ister ministrligi uәdelerin de berdi. Son­dyqtan, qatyp qalghan qaghida joq, qandas­tarymyzdyng elge oraluyna barynsha jaghday jasaugha atsalysatyn bolamyz. Ózge jerde qysylyp kelgen qandastarymyzgha ken-baytaq qazaq dalasynan oryn әrqashan tabylady. Elbasy «Mәngilik El» iydeyasyn beker úsynyp otyrghan joq. Qazaq jerinde túryp jatqan kóptegen etnos ókilderining tatu-tәtti ómir keship, bir-birine degen dos­tyghy men syi-qúrmetining saqtaluy osynday ómirsheng iydeyalargha bastaytyny belgili.

– Oralmandargha Ýkimet belgilegen ónir­lerge qonystanghan jaghdayda ghana jagh­daylar jasalyp, júmyspen qamtu boyyn­sha kólik shyghyndaryn óteu, qy­zmettik baspana nemese jataqhanadan bólme beru siyaqty әleumettik paketter qam­tylady eken. Osy jaghyn tarqata ketseniz.

– Elimizge birjola kelgen adam әriyne, óz mamandyghy boyynsha júmys isteuge tyrysuy kerek. Ishki kóshi-qongha qarasanyz, soltýstik ónirlerding túrghyndary ózderining tarihy otanyna kóship ketti. Olay bolsa, sol ónirlerge nege barmasqa? Adam atajúrtyna kóship kelgennen keyin júmystyng ynghayyna qaray ornalasuy qajet. Ontýstik oblystarda onsyz da halyq tyghyz ornalasqan. Ótkende Soltýstik Qazaqstan oblysynda 246 oryn bar dedi. Sol ýshin baspana da, júmys ta berip, qayta dayarlyqtan ótki­zemiz degen de úsynys boldy. Jalpy, oralmandargha qanday әleumettik paket úsynylatyny zandyq qújatta kórsetilip otyr. Dey túrghanmen, onda barlyghynyng bas-basyna ýy salyp beremiz degen sóz joq. Qazaqstandyqtargha jasalyp otyrghan jaghdaylar syrttan birjolata kelushilerge de birdey taralatyn bolady. Biz ózimizding ministrlikterimizge senuimiz kerek, óitkeni olar da qandastarymyzdyng jaghdayyn oilap otyr.

– Qazaqstan Respublikasynyng aza­mat­­tyghyn beru mәselesi qanshalyqty she­­shilgen dey alasyz?

– Eshqanday da qiyn emes. Barlyq tiyisti qaghazdary bolsa jetkilikti. Búryn bes jylgha sozyp keldik, sodan keyin tirkeletin jerleri de bolmaytyn. Densaulyq saqtau salasy boyynsha aitar bolsam, Aqtóbe oblysynyng shekarasyndaghy eldi mekende túratyndar ýshin týrli júqpaly aurular turaly anyqtama alu ýshin Batys Qazaqstan oblysynda ornalasqan medisinalyq mekemege barghan onay. Osylaysha, tipti ózderining oblys ortalyghy alys bolyp jatsa, basqa oblystan anyqtama әkelu jayy da qarastyrylghan. Bylaysha aitsaq, at tóbelindey ghana qazaqpyz, biz qalaysha bir birimizden bólinemiz. Qay elde jýrse de olar bizding qandastarymyz ghoy.

– Qabyldanghan normalar qogham tarapynan qyzu qoldau tauyp jatqan siyaq­ty. Olar­dy erterek engizuge bolmas pa edi?

– Qanday da bolmasyn zang el mýddesin eskeredi. Mәjilistegi «Núr Otan» partiyasy fraksiyasynyng deputattary ónirlerdegi kezdesuler kezinde jazyp alghan әrbir túrghynnyng úsynys-pikirlerin alyp keledi osynda. Búrynghyday arnayy jinap, kezdesu ótkizu degen joq. Zauyttargha barar bolsaq, sehtardy aralap júmysshylarmen tikeley aralasyp, olardyng basyndaghy jaghdaylarmen jaqyn tanysamyz. Zang shygharushy organ bolghandyqtan, biz solardyng oi-pikirleri men úsynystaryn barlyghyna tiyimdi bolatynday etip jasaugha mýddelimiz. Solardyng úsynystary dúrys bolsa, onda ekonomikamyz damyp, әleumettik jaghdayymyz týzeledi. Búryn jinalystardan qashushy edi, qazir túrghyndar deputattardy ózderi izdeytin boldy. Ótkende Baqytbek Smaghúl әriptesimizben Qyzylorda oblysy Ja­laghash audanyndaghy Aqsu degen auylda bolyp, kezdesu ótkizdik. Aqsaqaldar kenesining tóraghasy túryp, Almaty-Atyrau poyyzynyng óz stansalaryna toqtap ótse degen ótinishin jetkizdi. Deputattyq saual joldap edik, mәsele ong sheshimin tapty. Auyl aqsaqaldary bizge ghana emes, «Núr Otan» partiyasyna, tipti barlyq Mәjilis deputattaryna da rah­metterin aityp jatyr. Qyzmette jýrgen azamattar halyqtyng arasyna bara bermeydi, oghan uaqyttary men mýmkindikteri de joq. Qarapayym túrghyndardyng osynday mәselelerin sheship otyrsaq, Elbasynyng jýrgizip otyrghan sara sayasatyn erterek týsinuge jol salamyz.

Halyqtyng qoldauy, әsirese Elbasynyng sayasatyn jýzege asyruda qoldau kórsetui ýlken mәsele. Qazaqstannyn, ony basqaryp kele jatqan Elbasynyng dýniyejýzindegi abyroyynyng artyp otyrghandyghy da hal­qynyng qoldauynyng arqasy. Birikken Últtar Úiymy Bas Assambleyasynyng 70-shi sessiyasyndaghy sózin qazaq tilinde jetkizui zandylyq. Áriyne, elding ishinde keyde orys tilinde bayandama jasaytyny ózge últ ókilderi týsinsin degen niyetten tuyndaghanyn bilemiz. Ýsh tildi mengeruimiz kerek dep otyrmyz ghoy. Ózimning bir orys kórshim bar. Onyng balalaryna deyin sәlemdeskende qazaqsha jetkizedi. Búl da betbúrys.

Eger halqymyz bir-birin jaqsy týsinetin bolsa, onda aramyzdaghy senim men týsinik te úlghaya týsetini anyq. Elbasynyng sayasaty da osy elding birligi men birtútastyghyn qamtamasyz etu emes pe. Osynshama jerdi saqtap qalghan ata-babalarymyzdyng armanyn oryndau ýshin tek enbek etuimiz kerek. Baydy da, kedeydi de Jaratqan birdey etip ómirge alyp keldi. Endigisi tek olardyng enbek etui men izdenisine baylanysty bolmaq. Dana kisiden bireuler baqyt ne dep súrapty. Qarsy súraq qoyghanda birinshisi «baylyq», al ekinshisi «densaulyq» dep jauap bergen eken. Sonda әlgi danyshpan «joq, baqyt degenimiz – jaryq dýniyege keluin» dep jauap bergen kórinedi. Biz basymyzdan nebir qiyndyqtardy ótkerdik, sondyqtan aldaghy qiyndyqtardan esh qorqudyng qajeti joq.

– Ángimenizge rahmet.

Ángimelesken Asqar TÚRAPBAYÚLY

 

 Súhbatqa qosymsha retinde tómendegi maqalalardy úsynamyz

Endi qandastarymyzdan «Sottylyq» turaly ANYQTAMA súrau artyq!

Býgin Mәjilisten deputat, “Aq jol” partiyasy fraksiyasynyng mýshesi  Almas Túrtaev qonyrau shalyp, quanyshty habar jetkizdi. QHR-dyng elimizdegi Elshiliginen QR Syrtqy ister ministrligine  «Sottylyqqa» baylanysty jauap hat kelip týsipti. Shauyp baryp, kóshirmesin aldyq! Al, kettik...

Esterinizde bolsa, Mәjilistegi Júmys toby «Qazaqstan Respublikasynyn territoriyasynda auyr nemese asa auyr qylmys jasaghany ýshin sottalghandyghy bolghan;» dep ózgeris engizgen 49-baptyng 9)-tarmaghy Ýkimetten«auyr nemese asa auyr qylmys jasaghany ýshin alynbaghan nemese ótelmegen sottylyghy bar;» degen redaksiyamen qaytyp kelgen bolatyn. Zang jobasy Ýkimet úsynghan osy núsqamen qoldanysqa ense de, bәribir, túraqty tirkeuge túruda qandastarymyzdan «Sottylyghynyn» bar ne joqtyghy turaly «ANYQTAMA» talap etiler edi. Osy anyqtamagha Aldan Smayyl aghamyz bastaghan barlyq Mәjilis deputatattary qynjylys tanytqan.. Sosyn, Mәjilistegi júmys tobynyng jetekshisi Gýlnәr Seytmaghambetova apayymyz búl mәseleni kelesi otyrysqa qaldyratynyn, ol otyrysqa Ishki ister ministrining orynbasary Erlan Túrghynbaevty shaqyratynyn aityp, tarasqan...

Kelesi otyrysqa Erlan Túrghynbaev Kóshi-qon polisiyasy departamentining bastyghy Serik Sayynovty jәne Sabyrjan Seytjanovty erte kelgenin, deldaldar jasaghan jalghan anyqtamany kórsetem dep, deputattardan syn estigenin kezinde jazghanbyz. Sol joly ministrding orynbasary deputattargha «QR Ishki ister ministrligi Syrtqy Ister ministrligi arqyly Qazaqstandaghy Qytay Elshiligining qabyldauyn súrap, Hat jazamyz. Sol kezdesude Elshilikten búl mәsele turaly súraymyz» – dep, uәde bergen. Biz de Qytay Zanyn audarmasymen qosyp, Erlan myrzanyng qorjynyna salyp jibergen edik. E.Túrghynbaev uәdesinde túryp, Qytay Halyq Respublikasynyng Elshiligine hat jazypty. Elshilikten, mine, jauap ta kelip ýlgirdi. Erlan Zamanbekúly er eken! Úly Abay aitqan «Sóz ben ising bir bolsyn!» degen osy! Júz jasanyz, Erekem!!!

Osy nәtiyjege jetuge yqpal etken Mәjilistegi júmys tobynyng jetekshisi Gýlnәr Sýleymenqyzyna, júmys tobyndaghy Aldan Zeynollaúly, Núrtay Saliyhúly, Baqytbek Smaghúl, Meruert Aytqajyqyzy, Almas Úzaqúly… bastaghan barlyq Halyq qalaulylaryna biz kóp rahmet aituymyz kerek, aghayyn!

 Jalpy Kóshi-qon Zanynyng kóp talqylauyna basty sebepting biri osy – «Sottylyqqa» baylanysty ANYQTAMANYN«jyry» boldy! Biz de búl Zang jobasynyng Qytaydan keletin qazaqtar ýshin qúny kók tiyn bolghaly túrghanyn, oralmandardy sergeldenge salatynyn aityp, qadalyp otyryp aldyq…

«Eshten kesh jaqsy!» degen, aqyry Qytay Elshiliginen jauap alyp tyndyq!

Sonymen, atalghan jauap hatynda Qytay Elshiligi: «Qytay aumaghynda әkimshilik jәne qylmystyq ister boyynsha  ortaq derekqordyng joq boluyna baylanysty, azamattyng sottylyghy nemese sottalmaghany turaly anyqtamalardy ótinish berushining túrghylyqty jeri boyynsha QHR Qoghamdyq qauipsizdik  ministrliginin  әr  provinsiyasyndaghy  nemese  qaladaghy aumaqtyq polisiya  bólimsheler  beredi. Búl anyqtamalardyn  ortaq  standarty  nemese ýlgisi bekitilmegen» dep jazypty. Sodan keyin: Elshilikting Konsuldyq bólimi Qazaqstangha QHR azamattarynyng kópshiligi Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq audanynan keletindikten, atalghan audannyng qúzyretti organdary beretin anyqtamalardyng jәne olargha lauazymdy túlghalardyng qoyatyn qoly men mórlerining ýlgilerin úsynuy turaly Qytay halyq Respublikasynyng Syrtqy ister ministrligine   saual joldaghanyn jәne jauap kelip týsken jaghdayda qosymsha habarlanatyndyghyn jetkizedi.

Osylay dey kelip Qazaqstandaghy Qytay elshiligi: «Kiru men shyghu mәselelerin retteu turaly» 2012 jyly 30 mausymdaghy QHR Zanynyng 12-babynyng 2, 3-tarmaqtaryna sәikes, eger de Qytay azamaty sottalyp, onyng merzimi ótelmegen bolsa, azamatqa qarsy qylmystyq is qozghalyp ne qylmys jasady dep kýdikke ilinip, tergeu ýstinde bolsa, sonday-aq ayaqtalmaghan azamattyq sottyq is boyynsha elding aumaghynan tys ketuge shekteu qoyylghan jaghdayda, oghan shetelge shyghugha tyiym salynuy mýmkin.«Pasporttardy beru turaly» 2006 jyly 29 sәuirdegi QHR Zanyna sәikes búl sanattaghy Qytay azamattaryna últtyq pasporttar resimdelmeydi (aqparat qosa tirkelgen)»dep anyqtap jazypty.

Demek, «Pasporttardy beru turaly» 2006 jyly 29 sәuirdegi QHR Zanyna sәikes, bizdin Ýkimet úsynghan «auyr nemese asa auyr qylmys jasaghany ýshin alynbaghan nemese ótelmegen sottylyghy bar;» azamattargha  Qytay últtyq pasport bermeydi. Búl – pasporty joq adam shetelge de shygha almaydy degen sóz! Bizding Ýkimetke talmay aityp jýrgen uәjimiz rastaldy!!!

Endi Qytaydan keletin qandastarymyzdan «Sottylyq» turaly ANYQTAMA súrau artyq! Osy sergeldeng de jetedi!«Ortaq  standarty  nemese ýlgisi bekitilmegen» anyqtama kimge kerek!? Oghan basylatyn tanbanyng bәri hansulardyng qolynda. Qazaqtardy telmendetip qon – eldigimizge syn!!

Eng jaqsysy búl mәseleni Zang jobasynda sheshken dúrys! Bolmasa,  «Shyghu paraghyn» kýshinen qaldyrghan №315 búiryq sekildi QR Ishki ister ministrligi arnayy búiryq shygharu arqyly sheshse de bolady!

Aytpaqshy, Zang jobasy erteng Mәjilisting ekinshi oqylymyna joldanady.

Arnayy Abai.kz aqparattyq portaly ýshin Auyt Múqiybek

 

Ombydaghy qandastar: tarihy

           

Osy kýni Resey elinde bir milliongha tayau qandastarymyz ómir sýrip jatsa, olardyng basym bóligi ózderining ata-babalary meken etken tughan jerinde, ata qonystarynda ornalasqan. Ombynyng qazaq auyldaryndaghy eski zirattargha birneshe ghasyr bolghanyn aqsaqaldardan kóp estidik. Sondyqtan ol jaqtaghy qandastardy diaspora emes, irredent dep ataghanymyz oryndy jәne әdil bolmaq. Qazaqtar qonys etken shúrayly alqaptar býginde basqa memleketting enshisinde. Taghdyr solay sheshti. Kýn tәrtibinde túrghan endigi mәsele – ormanday orystyng ishinde qalghan qazaqtyng últtyq bolmys-bitimin saqtap qalu, tili men salt-dәstýrin joghaltpaugha jәrdemdesu, týptin-týbinde olardy qazaq sapynan joghaltyp almau.

Assimilyasiyalyq ýrdisting jýrip jatqany aidan anyq. Onyng obektivti sebepterin kórsetuge bolady. Kórshi memleket songhy uaqytta últtyq sayasat isin qatty qolgha alyp, aimaq basshysy atauynan preziydent degen lauazymdy qysqartudy úighardy. Reseyding últtyq avtonomiyalyq aimaqtarynda jergilikti túrghyndardyng kónil-kýii ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynday emes. Songhy jiyrma jyl ishinde Omby qazaqtarynyng da, әsirese qalalyq qazaqtardyng sana-sezimderinde birshama ózgeris bayqalady. Qazir Ombynyng irgeli oqu oryndaryn bitirgen jastardyng keybiri Qazaqstangha kóshuge asygha qoymaydy. Ishterinde Qazaqstannyn, әsirese Astananyng qarqyndy damyp jatqandyghyn estigender, kórgender, osy jaqqa kóshudi oilaytyndary bar. Degenmen, Qazaqstangha kelip alyp, túraqty júmys tappay, ýisiz, kýisiz jýrip, Ombygha qaytyp oralghan tanys qazaqtardy da bilemiz. Múndayda taghy da sanany túrmys biyleydi degenimiz oryndy bolar.

2009 jyly Ombyda ótken «Kazahy Rossii: istoriya y sovremennosti» atty halyqaralyq ghylymy konferensiyada ghalymdardyng keltirgen derekteri bizdi oilandyryp tastady. Qazaqstan tәuelsizdik alghannan beri Reseyden Qazaq eline resmy kvotamen kóshken bauyrlarymyzdyng sany RSFSR-da túrghan qazaqtardyng bes-aq payyzyn qúraydy degenin estidik. Onyng sebebi nede? Resey qazaqtary Qazaqstangha nege jappay kóship kelmedi? Bizdinshe, ol jaghdaydyng birneshe sebebi bar.

Birinshiden, jogharyda atap ótkenimizdey, Resey qazaqtary, sonyng ishinde Ombydaghy qandastar ata-babalary meken etken eski júrtta ómir sýrip jatty. Ásirese, jasy ýlken adamdar ata-babasynyng molasyn tastap, tughan jerden alys ketuge qúlyqsyz boldy.

Ekinshiden, Resey men Qazaqstan – búrynghy Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan memleketter. Eki jaqtyng túrmys-tirshiligindegi, әleumettik jaghdayyndaghy, adamdardyng qarym-qatynasyndaghy aiyrmashylyqtyng kóp emestigi, tildik túrghydan kedergining bolmauy, yaghny orys tilining eki jaqta da erkin qoldanysta jýrgendigi – Qazaqstan men Reseyding bir-birinen aiyrmashylyghynyng sonshalyqty kóp bolmaghanyn bayqatty. Qazaqstanda bar dýniyeni, ómir sýruge qajetti jaghdaydy Reseyden de tabugha bolady. Kenestik zamanda Qazaqstan telearnasyn kóruge, qazaq radiosyn tyndaugha qúmar ombylyq aghayyn ol mәseleni de tez sheship aldy. Endigi kezde arnayy qondyrghyny satyp alyp, jer serigi arqyly qazaqtyng әn men kýiin tynday da, kóre de aldy. Onyng syrtynda, internet jýiesining damyghan zamanynda qyzyqtyrghan bar mәlimetti ghalamtordan tabugha mýmkindikteri bar.

Ýshinshiden, Reseyde túratyn qandastar býgingi tanda әleumettik jәne materialdyq túrghydan alghanda, ómir sýru dengeyleri birshama joghary. Biri kәsipkerlikpen ainalyssa, endi biri jalaqysyn, әleumettik jәrdemdi qanaghat tútyp, kýnderin kórip otyr. Tipti, Qazaqstannyng auylymen salystyrghanda, Resey derevnyasynyng jaghdayy tәuir sekildi. Sebebi auylda túryp, mektepte júmys isteytin bolsanyz, sizding qys boyy jaghatyn otynynyz da, kómiriniz de ýkimetten tegin beriledi. Reseyding basqa aimaghyn bilmeymiz, ózimiz jii baryp túratyn Omby jerindegi jaghday solay. Jana tughan balagha Reseyde beriletin iri tólemaqy, balanyng ata-anasyna jasalatyn әleumettik jenildikter, materialdyq kómek, sonday-aq, zeynet jasynyng tómendigi, zeynetkerlerge qosymsha ýstemaqylar t.b. jenildikter – qazaqstandyqtardy qyzyqtyratyny jasyryn emes. Mysaly, Omby oblysynda shanyraghynda ýsh-tórt bala sýigen bizding tuystarymyz bar. Olar janaghy aitylghan jenildikterdi tolyq paydalanuda. Tipti, Ombydan kóship kelip, Qazaqstannyng azamattyghyn alghan keybir tanystar 55, 57 jasqa kelgen kezde azamattyqtaryn auystyryp, Reseyden zeynetkerlikke shyghyp jatyr. Osynday jaghdaydyng barlyghy býgingi tanda qazaqtardy Reseyde, sonyng ishinde Ombyda ústap otyr.

Alayda bizdi alandatatyny – shetelde qalghan qazaqtardyng últtyq bet-beynesining joyylyp bara jatqandyghy. Ol jaqtaghy qazaqtar jyl ozghan sayyn tamyrynan ajyrap, tughan salt-dәstýrin, ana tilin joghaltuda. Ásirese, qalada tuyp-ósken qazaq bauyrlarymyzdyng boyynda barghan sayyn últymyzgha tәn minez, qasiyet joghalyp barady. Balabaqshadan bastap jogharghy oqu ornyna deyin jat tilde bilim alyp, tәrbie kórip otyrghan ol aghayyndarymyzdy kinәlaugha dәtimiz barmaydy. Ashy shyndyqty moyynday otyryp, Qazaq eli tarapynan alda isteletin naqty júmystardyng jospary jasalsa degen oidamyz.

Jalpygha mәlim obektivti jaghdaylar Ombydaghy qandastargha baylanysty últtyq mәselede belgili bir qiyndyqtardy tuyndatyp otyr. Osy orayda Qazaqstandaghy tiyisti organdar men vedomstvolargha úsynys, pikirlerimizdi joldasaq degen oidamyz. Óitkeni birinshiden, dәl býgin shetelden, onyng ishinde Reseyden sonsha halyqty Qazaqstangha kóshirip әkele almaymyz. Oghan qazaqtar mekendeytin memleket te qarsy, qandastarymyz da týgel niyetti emes. Búl – ýlken sayasy is. Ekinshiden, onday jýkti kóteruge qazir Qazaqstan da qauqarsyz. Sondyqtan Qazaq eli ensesin tolyq kótergen quatty memleketke ainalghansha, azamattaryn júmyspen tolyq qamtamasyz etip, olardyng әleumettik túrmysyn týzegenshe, Reseydegi, onyng ishinde Ombydaghy qazaqtardyng últtyq kelbetin saqtaudyng naqty joldary, bizding pikirimizshe, tómendegidey:

Alayda bizdi alandatatyny – shetelde qalghan qazaqtardyng últtyq bet-beynesining joyylyp bara jatqandyghy. Ol jaqtaghy qazaqtar jyl ozghan sayyn tamyrynan ajyrap, tughan salt-dәstýrin, ana tilin joghaltuda. Ásirese, qalada tuyp-ósken qazaq bauyrlarymyzdyng boyynda barghan sayyn últymyzgha tәn minez, qasiyet joghalyp barady. Balabaqshadan bastap jogharghy oqu ornyna deyin jat tilde bilim alyp, tәrbie kórip otyrghan ol aghayyndarymyzdy kinәlaugha dәtimiz barmaydy. Ashy shyndyqty moyynday otyryp, Qazaq eli tarapynan alda isteletin naqty júmystardyng jospary jasalsa degen oidamyz.

Jalpygha mәlim obektivti jaghdaylar Ombydaghy qandastargha baylanysty últtyq mәselede belgili bir qiyndyqtardy tuyndatyp otyr. Osy orayda Qazaqstandaghy tiyisti organdar men vedomstvolargha úsynys, pikirlerimizdi joldasaq degen oidamyz. Óitkeni birinshiden, dәl býgin shetelden, onyng ishinde Reseyden sonsha halyqty Qazaqstangha kóshirip әkele almaymyz. Oghan qazaqtar mekendeytin memleket te qarsy, qandastarymyz da týgel niyetti emes. Búl – ýlken sayasy is. Ekinshiden, onday jýkti kóteruge qazir Qazaqstan da qauqarsyz. Sondyqtan Qazaq eli ensesin tolyq kótergen quatty memleketke ainalghansha, azamattaryn júmyspen tolyq qamtamasyz etip, olardyng әleumettik túrmysyn týzegenshe, Reseydegi, onyng ishinde Ombydaghy qazaqtardyng últtyq kelbetin saqtaudyng naqty joldary, bizding pikirimizshe, tómendegidey:

Resey qazaqtarynda atameken, atajúrt, ýlken úghymdaghy tughan jer, tughan el, Otan sekildi qasiyetti týsinikter turaly jan-jaqty nasihat júmystaryn jýrgizu. Ol sharalardy mәdeni, aghartushylyq, gummanitarlyq baghyttaghy qarym-qatynastar barysynda ótkizu;

Ghalamtor jýiesi arqyly Qazaq elining jetistikteri men tabystaryn keng taratu. Osy baghytta arnayy sayttardy kóbeytu;

Qazaqtar qalyng qonystanghan aimaqtargha qazaqstandyq telearnalardy taratudy memlekettik dengeyde qoldau. Jer serigi arqyly taratylatyn telearna qúraldaryn Resey qazaqtaryna jenildikpen jetkizu;

Ýkimet tarapynan kóp qarjyny Reseyden otbasylardy kóshirip әkeluge júmsamay, naqty kómekti Qazaqstannyng jogharghy oqu ornyna týskisi keletin jastargha beru;

Qazaqstan ýkimeti shetten kelgen mektep bitirushi qandastardan emtihan alghanda olargha qatysty jenildik joldaryn qarastyru. Ol kómekti test júmystarynyng jenil formasy nemese arnayy kvota t.b. týrinde oilastyru;

Reseyde qazaqtar oqityn mektepterde (Ombydaghy resmy biylik olardy últtyq komponenti bar mektep deydi) fakulitativtik jolmen «Qazaqstan tarihy» pәnin oqytu;

Syrtta túratyn qazaq jastaryna, mektep oqushylaryna, studentterge Qazaqstandy keng tanystyru. Olardy mausymdyq, sessiyaaralyq demalys kezinde Qazaqstangha tegin shaqyryp, elding tarihi, mәdeny oryndaryn kórsetu. Mysaly, Burabaydaghy «Baldauren» demalys lagerine elimizding týkpir-týkpirinen keletin talantty balalarmen birge ombylyq qazaqtardy da shaqyru, Astanany tegin kórsetu, Týrkistangha sayahat jasau t.b. sharalar úiymdastyru;

Baspasóz mәselesining ong sheshimin tabu. Ombygha Qazaqstannyng resmy basylymdaryn, qazaq tilindegi gazet-jurnaldardy taratugha rúqsat alu;

Qazaqstan azamattyghyn alugha niyet bildirgen Resey qazaghyna meylinshe jenildikter jasau. Osy jauapty iste burokratiyalyq kedergilerdi joi;

Qazaqstannan Reseyge últtyq dәstýr men ónerdi nasihattaytyn mәdeniyet, óner qayratkerlerin, kino júldyzdaryn jii shaqyryp, jergilikti qazaqtardyng últtyq ruhyn kóteru. Qalada Qazaqstannyng belgili teatrlarynyng festivalin ótkizip otyru;

Resey qazaqtarynyng әdebi, mәdeni, tildik múrasyn, óner tuyndylaryn, jalpy tarihyn Qazaqstan tarapynan keshendi zertteu. Mysaly, «Omby qazaqtary: bibliografiyalyq anyqtamalyq», «Omby óniri qazaq aqyndarynyng antologiyasy» syndy basylymdardy jaryqqa shygharamyn degen ghalymdar, izdenushiler bar. Solargha jәrdem jasau;

Ombydaghy qazaq auyldarynyng oryndaryna belgi tas qong, atauly mereytoylardy ótkizu, kórnekti túlghalargha as beru, tanymal qazaq mektepterining toyyn ótkizu sharalaryna Qazaq eli mýmkindiginshe jәrdem kórsetu. Ol ótetin sharalardyng bir jyl búryn tizimin belgilep, soghan say nendey qoldau, kómek kórsetu kerektigin bildiru;

Ombyda oqyghan, qyzmet istegen qazaq halqynyng kórnekti túlghalary, sonyng ishinde alash qayratkerlerine baylanysty Omby jerinde eskertkish taqtalar ornatu, olardyng mereytoylaryna arnalghan ghylymy konferensiyalardy úiymdastyru, esimderin úlyqtaugha baghyttalghan sharalardyng ótuine sebep bolu;

Ombyda júmys isteytin qazaq tilin oqytu, qazaq mәdeniyetin nasihattau ortalyqtaryna oqulyqtardy, oqu-әdistemelik qúraldardy tegin beru;

Omby qalasynda jәne auyldarynda qazaq mәdeniyetin, salt-dәstýrin, últtyq ónerin nasihattap, damytyp jýrgen jergilikti ónerpazdargha, qayratkerlerge Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy tarapynan marapat jasau. Olardy Qazaqstanda ótetin mәdeny jәne ózge de sharalargha shaqyryp otyru.

Jalpy, Omby qazaqtary búl kýnde ana tilin týgel úmytyp, últtyq salt-dәstýrinen, qúndylyqtarynan mýlde ajyrap qaldy dey almaymyz. Áli kýnge deyin ol jaqtaghy qandastarymyz ýlkendi syilau, ata-anany qúrmetteu, kishige izet kórsetu, aghayynshylyqty joghaltpau, kishipeyil bolu syndy últymyzgha tәn asyl qasiyetterdi saqtap otyr. Qazaqtyng últtyq oiyndaryn, Nauryz meyramyn, qúrban shaludy, Payghambarymyz Múhammedting (s.gh.s.) bes paryzyn óteytin qandastarymyzdy Ombyda kezdestire alamyz. Ásirese, auyldaghy aghayyn otbasynda balalarymen qazaq tilinde sóilesip, últymyzgha tәn salt-dәstýrlerdi mýmkindiginshe saqtap otyrghanyn aitugha tiyispiz. Qazaqtar meken etetin ýlken auyldardyng kóbinde meshitter júmys istep, sharighat jolymen neke qii, ólgen adamdy jerleu rәsimderin búrynghysha jýrgizude. Qys bolsa, soghym soyyp, onyng biraz bóligin aghayyn-tuysqa, qúda-jekjatqa tattyru, qonaq kelip jatsa, qoradaghy qoyyn soyyp tastau – ol jaqtaghy qazaqtardyng bayaghy qonaqjaylylyghyn, kónilining darhandyghyn bayqatady. Basqa últ ókilderine ýilenu nemese qyz alu jaghdayy siyrek kezdesedi, al jeti atagha deyin qyz alyspau saltyna qandastarymyz meylinshe berik. Qazaqtyng dombyrasy últtyq merekelerde, jiyn-toylarda kýmbirlep, últtyq әnderimiz shyrqalyp jatady.

Ombyny meken etetin qalyng qazaqtyng taghdyr-talayy Qazaqstandaghy aghayyndy alandatady. Bir zamanda Omby qalasy dala qazaghyna bilim berip, Omby jeri Qazaqstandaghy asharshylyqtan bosqan qandastarymyzgha pana bolghanyn tarihtan bilemiz. Segiz seri, Shoqan Uәlihanov, Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Aydarhan Túrlybayúly, Erejep Itbayúly, Jaqyp Aqpayúly, Otynshy Áljanúly, Múqan Aytpenúly, Rayymjan Marsekúly, Maghjan Júmabayúly, Sәken Seyfollaúly, Nyghmet Núrmaqúly, Bekmúhammed Serkebayúly, Asylbek Seyitúly, Qoshke Kemengerúly, Shaybay Aymanúly, Dinshe Ádilúly, Smaghúl Saduaqasúly, Múhtar Samatúly, Birmúhammed Aybasúly, Júmabay Shayahmetov, Shapyq Shokiyn, jәne ózge de kóptegen qazaq halqynyng birtuar memleket jәne qogham qayratkerlerinin, kórnekti ghalym azamattarynyng esimi Ombymen taghdyrlas. Olardyng birazy Omby jerinde tuyp-ósse, kóbi sonda bilim alyp, qyzmet istedi. Sondyqtan Qazaq eli tәuelsiz memleket bolyp, dýniyejýzine tanylyp jatqan zamanda ol jaqta ómir sýrip jatqan qandastarymyzdy qazaq qatarynan joghaltyp almaudyn, olardyng últtyq bet-beynesin saqtaudyng keshendi baghdarlamasyn memlekettik dengeyde bekitkeni oryndy әri әdiletti bolmaq dep esepteymiz.

Qayyrbek KEMENGER.

Abai.kz

SONY.

 

 

0 pikir