Júma, 19 Sәuir 2024
Qogham 6474 0 pikir 25 Mausym, 2015 saghat 16:56

RESEY KENES ODAGhYNYNG QYLMYSYN JASYRGhYSY KELEDI

Ótkende ghana tarih ghylymdarynyng doktory, professor Mәmbet Qoygeldi myrzamen Ermúhan Bekmahanovtyng 100 jyldyghyna baylanysty әngimelesip qaytqan edik. Súhbat barysynda 1920-1930 jyldardaghy asharshylyq pen qughyn-sýrginge qazaqtardyng ózderi kinәli me? Álde kinәni orystardan izdegenimiz jón be? degen sekildi súraqtargha jauap bergen bolatyn. Belgili tarihshynyng túshymdy oilaryn ýzip alyp jariyalaudy jón kórdik.

1920-1930 jyldardaghy asharshylyq pen qughyn-sýrginge qazaqtardyng kóre almaushylyghy men qyzghanshaqtyghy, kernaulyghy men jalqaulyghy sebep bolghan degen әngimeler jii aitylyp jýr. Men ÚQK-ning múraghattarymen biraz júmys istegen adam retinde búl pikirlerge týbegeyli qarsymyn. Búl dúrys pikir emes, negizsiz pikir. Áriyne, onday kórsetuler bolghan, ony joqqa shygharugha bolmaydy. Mýmkin qyzghanysh, kórealmaushylyq bolghan shyghar. Biraq múny jalpy qoghamdyq qúbylys dep aitugha bolmaydy. Oghan negiz joq. Onday kórsetuler basqa halyqtarda da bolghan. Mәselen bizben kórshi, taghdyrlas elderde de. Osylay eken dep, ony jalpy halyqqa tanugha bolmaydy. Ekinshiden, osy pikirlerge sepepshi bolyp otyrghan mәsele osy kýnge deyin repressiya materialdarynyng tolyq jariyalanbauy. Eger búl materialdar tolyqtay jariyalanatyn bolsa, el ishindegi sybystar, negizsiz sózder, ótirik anyzdar tiylatyn edi. Sondyqtan múnday pikirlerden arylu ýshin repressiya materialdaryn mýmkin bolghansha tolyghyraq jariyalaghan dúrys. 1998 jyly bizding elimizde qabyldanghan «Memlekettik qúpiyalar» turaly zandyq akti fbar. Oghan preziydent qol qoyyp, bekitken. Sonyng 17-baby jәne t.b. baptarynda kórsetilgen sheshimge sәikes: «Repressiya materialdary 30 jyldan keyin jariyalanuy tiyis» delingen. Yaghni, zertteushilerge berilui tiyis. Áriyne, 30 jyldan keyin de jariyalanbaugha tiyis materialdar bar. Olar memleketke, qoghamgha qarsy timiski shpiondyq әrketter turaly qújattar. Al repressiya materialdary, anyqtap aitqanda, ótken ghasyrdyng 20, 30, 50 jyldaryndaghy totalitarlyq jýie jaghdayyndaghy materialdar eshqanday qúpiya saqtaugha jatpaytyn qújattar. KSRO kezinde ÚQK-ning tarapynan aitylghan:  «Eger repressiya materialdaryn jariyalasaq, bir jaghynda repressiya qúrbandarynyng tughan-tuysqandary, ekinshi jaghynda solardy ústap bergender bolyp qogham ekige bólinip ketedi», – degen sóz bar. Ol da qisyngha kelmeytin ótirik әngime. Búl KGB-nyng taratqan ósegi. Demek, repressiya materialdaryn jariyalaudan qogham ekige bólinbeydi. Ol materialdardyng jariyalanbauyna sebep izdesek, búghan mýddeli – Resey. Olar KSRO kezindegi OGPU, NKVD, MGB, KGB-lardyng qylmysyn jasyrghysy keledi. Olar imperiyalyq biylikting qazaq eline kórsetken qiyanatyn, zorlyghyn kólegeyleuge tyrysady. Osy maqsatpen repressiya materialdaryn jariyalaugha qarsy. Kezinde olar KSRO qúramynda bolghan respublikalargha úsynystar tastaghan bolatyn. Yaghni, qúpiya materialdardy jariyalamas búryn Reseymen aqyldasyp, kelisip otyru turaly. Oghan biraz memleketter keliskenimen, Qazaqstan ol úsynysqa qol qoyghan joq. Búl óte dúrys sheshim boldy. Óitkeni biz tәuelsiz memleketpiz. Óz tarihymyzdy qorytu ózimizding ghana qolymyzda boluy kerek. Sol sebepti tarihy shyndyq ashyluy kerek. Eger tarihy shyndyq ashylmasa, KSRO tarihyn zerdeleu mýmkin emes. Búl olargha da payda әkelmeydi. Ony qúpiya saqtaghan sayyn týrli jalghan anyzdar men ósek-ayandar  saltanat qúrady degen sóz. Tarihy shyndyqtyng ashylmauy biz ýshin de ziyan. Eger biz repressiyagha baylanysty irgeli zertteu júmystaryn jýrgizbesek, qughyn-sýrginge baylanysty zertteu enbekter men monografiyalar jariyalanbasa, qújattar kórsetilmese, shyndyq aitylmasa, qoghamgha jetpese, onda bizge reseylik ghalymdardyng jasaghan tújyrymdaryn qabyldaugha tura keledi. Solardyng aitqanymen kelisuimiz kerek. Onday qadam tarih ýshin de, bolashaq ýshin de úyat nәrse. Derbes tanym salasy retinde tarih ghylymyn da jauyp tastauymyz kerek. Óz mindetin atqara almaghan tarihtyng keregi qansha? Biz óz halqymyzdy syilauymyz qajet. Halyqty tarih túrghysynan syilau degenimiz olardyng shyndyqty bilui. Sondyqtan halyqqa tarihy shyndyqty biluge kómektesuimiz qajet. Tarihy shyndyqty bilgen halyq – ol alghyr, myqty halyq. Ol ózine ózi senimdi halyq. Al tarihy shyndyqty bilmegen halyq jaltaq әri qorqaq bolady. Biz halqymyzdy bilimdi, intellektualdy, aqyldy, óz mýddesin qorghay alatyn halyq túrghysynan kórgimiz kelse, oghan tarihy shyndyqty biluge jәne mengeruge әri óz qajetine jaratugha qoldau kórsetuimiz qajet.

Qazaqstan men Resey, qazaq halqy men orys halqynyng arasyndaghy qatynas jaqsy bolsyn desek, olardyng qarym-qatynasyna baylanysyty barlyq shyndyqtar ashyq aityluy kerek. Jasyryn esh nәrse bolmauy kerek. Sonda eki taraptyng da beti jaryq bolady. Mening oiymsha, bizding elimizde bolghan sovettik reformalargha, qazaq halqyna tragediya alyp kelgen totalitarlyq jýiege, sonday-aq, bizding birinshi jәne ekinshi buyn ziyaly qauym ókilderimizdi joi sayasatyna, aldamshy últtyq sayasatyna baylanysty orys halqyn kinalaugha bolmaydy. Áriyne, orys halqynyng belgili bir bóligi imperiyalyq iydeologiyanyng yqpalyna týsti. Ony joqqa shyghara almaymyz. Dúrys emes sayasy sheshimder ýshin jalpy orys halqyn aiyptau jansaqtyq. Halyqtar arasynda eshqanday jaulyq pighyl joq. Biz onday pighyldy sol kezdegi jýieni qúraushylardan izdeuimiz kerek. Ol sol tústaghy jeke túlghalardyng qyzymetinen de kórinedi.  

Dayyndaghan Núrserik Tileuqabyl

Abai.kz

0 pikir