Senbi, 20 Sәuir 2024
Alang 6377 0 pikir 3 Shilde, 2015 saghat 16:08

Saylau BAYBOSYN. BELGISIZ DERT BAYaNAUYLGhA KELIP JÝRMESIN!

Keyingi jyldary elimizding әr aimaghynda payda bolghan júmbaq jaghdaylar qoghamdy barynsha alandatuda. Jәne osynday týsiniksiz qúbylystargha býgingi ghylym jauap beruge dәrmensiz bolyp otyr. Mysaly, Batys Qazaqstan oblysyndaghy Berezovka, Aqmola oblysyndaghy Qalashy auyldarynda bolghan jaghdaydan oqyrmandar qúlaghdar. Juyrda ghana Aqtóbe, Qostanay jәne Aqmola oblystarynyng aumaghynda myndaghan bas kiyikter belgisiz keselden qyrylyp qaldy. Eng qiyny, resmy oryndar әli kýnge deyin osy oqighalardyng birde birine naqty jauap aita almay otyr. Degenmen, búdan shyghatyn jalghyz qorytyndy: elimizdegi ekologiyalyq ahualdyng adam tózgisiz jaghdaygha jetkendigi. Ókinishke oray resmy oryndar búny da moyyndaghysy kelmeydi. Qazir osy apattardyng sebebin anyqtamaqqa sheteldik ghalymdardyng da tartylyp jatqanyn bilemiz. Al, últ janashyrlary men qogham belsendilerining qaysy biri búny gharyshtyq zymyrandardan tógilgen uly geptilding zardaby  dese, endi biri Qazaqstannyng әr aimaghynda ornalasqan әskery poligondardyng әseri deydi. Taghy bireuleri uran jәne basqaday ekologiyagha qauipti ken óndiretin kenishterden taraydy dep jatyr. Osy boljamdardyng qay-qaysy da shyndyqtan alys emes.

Sonau HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap, aghylshyndar men orys kópesteri sahara dalanyng tauy men tasyn qoparyp, kenishter ashyp, zauyttar túrghyzghanyn bilemiz. Búlardyng kóbi qazir bir ghasyrgha juyq uaqyt qarausyz, ashyq kýiinde jatyr. Al osylardan qorshaghan ortagha keler qanday qauip bar ekenin zertttep jatqan eshkim joq.

Kenes biyligining qolastynda bolghan ondaghan jyldar ishinde qazaq jerinen birneshe әskery poligon, bir gharysh ailaghy ashyldy. Búlardan da kelip jatqan ekologiyalyq ziyandy әli eshkim de jýieli týrde zerttep, qorytyndy shygharghan joq. Tek Semey atom poligonyn aitamyz da qoyamyz.

Endi osy әngimeni qozghaugha sebep bolghan jaghday. 2010 jyldan beri Pavlodardaghy «Ekoserviys-S» seriktestigi oblys ónirin arnayy zerttep, birinshi kezekte túrghan ekologiyalyq problemalardy anyqtap keledi. Osy zertteuding bir baghyty Bayanauyl audanyna qarasty eldimekenderdegi radon gazynyng mólsherin anyqtaugha arnalghan bolatyn. ( Radon-týssiz iynertti gaz, radioaktivtili, adamnyng ómiri men denaulyghyna ziyandy, bólme temperaturasynda eng auyr gazdardyng biri bolyp esepteledi).

Búl sekildi bir zertteu júmysy osydan 4-5 jyl búryn, 2010 jyly da jýrgizilgen eken. Sol jyly Pavlodardyng Ertis-Bayanauyl ónirindegi auyldardyng 33,8 payyzyn, ghimarattardyng 12,3 payyzyn, qyzmet bólmelerining 8,6 payyzyn, su kózderining 9,7 payyzyn zerttegende, radon mólsherining birneshe ese kóbeyip ketkeni anyqtalghan. Ásirese, Bayanauyl audanyndaghy Torayghyr auylynyng Mәdeniyet ýiindegi sport zaly men Qúndykól auylyndaghy túrghyn ýilerde.

Sóitip 2010 jәne 2014 jyldardaghy tekseruding nәtiyjeleri boyynsha, audandaghy birneshe eldimekenderde rodon gazynyng dengeyi eki, eki jarym esege kóterilgeni belgili bolghan. Ásirese, ghimarattar men túrghyn ýiler ishindegi auagha radonnyng aralasu dengeyining tym joghar ekeni aitylady. Aytalyq, Qúndykól, Toryayghyr, Aqsan sekildi auyldardaghy búnday jaghday ekologtardy alandatyp otyr.

Endi osy kesel taratatyn radon gazy qaydan shyghady desek, mamandardyng aituynsha, ol jer astynan, su kózderinen bólinetin kórinedi. Sosyn irgetastyng jaryghy nemese basqaday joldar arqyly ýiding ishine kirip, auagha aralasady eken.

Al, radonnyng densaulyqqa naqty ziyany qanday degenge keler bolsaq, әlemdik medisina búl jóninde birneshe jyldardan beri dabyl qaghyp keledi deydi ekologtar. Sebebi, Halyqaralyq radiyasiadan qorghanu jónindegi komiytetting mәlimetine jýginsek, dýniyejýzi boyynsha ókpe ragynyng 10 payyzy osy radon gazynan bolady eken. Búdan basqa ol: tynys alu joldarynyng keseline úrynugha, asqazan men nesep joldary, tik ishek jәne teri ragyna úshyraugha soqtyryp, odan basqa jýrek-qan tamyrlary, bauyr, jynys bezderining syrqatqa úrynuyna sebep bolatyn kórnedi.

Jogharydaghy kórsetkishterding aighaghy ispettes, Pavlodar oblysy qazir rak dertine shaldyghu jóninen elimizde aldynghy qatarda túrghan aimaqtardyng biri. Oblysta 2 myngha juyq adam jyl sayyn onkologiyalyq keselge úrynady eken. Onkologiyalyq emdeu mekemesinde myngha tarta adam tirkeude túr. Búlardyng ishinde jas balalar da baryn eskersek, aldaghy kýnderde búl kórsetkishting biyiktep ketu qaupi bary da anyq.

Ókinishke oray, «Ekoserviys-S» seriktestigi eldi mekenderdi ghana zerttegen. Al, shyndyghynda býginde Bayanauyl ónirine ekologiyalyq qauip tóndiretin búdan basqa da kóptegen apat oshaqtary bar ekenin eskertkimiz keledi. Aytalyq, kenes ókimeti ornaghansha, Ertis-Bayanaula ónirinde mys óndiretin 5 zauyt bolghan. Olar: Aleksandrovskiy qorghasyn-mys-kýmis zauyty (Bayanauyl taularynan 10 shaqyrym Qandyqarasu degen jerde); Ioanno-Predtechenskiy mys zauyty (Qyzyltau-Josalyda); Vladimirskiy (Ertis ózenine jaqyn, qazirgi Kurchatov qalasy manynda); Bayandyqúdyq (Maykóbe kenishinen 18 shaqyrym jerde); Voznesenskiy ken bayytu zauyty (Ekibastúz qalysynyng janynda). Mine, osy  zauyttargha ken óndirip berip otyrghan kenish kózderining kóbi býgin qarausyz, ashyq-tesik jatyr. Búlardan auagha qanshalyqty uly zattar bólinude, onyng qanday ziyany bar ekenin eshkim zerttep jatqan joq.

Bir ghana mysal keltireyik. Jogharyda atalghan Aleksandrovskiy zauyty men qazirgi Birlik aulynyng arasynda Utas degen jer bar. Qazaqtar sol kezde búl arany ainalyp ótip, ol tónirekke mal jayghyzyp, el qondyrmaghan. Yaghni, ol jerding radiasiyalyq dengeyi joghary bolghanyn qazaqtar bilgen. Jәne osy Birlik pen Toryayghyr auyldarynyng arasynda uran kenining ýlken kózi jatyr. 1960 jyly osy jerding ýstimen úshqan úshaqtyng priborlary istemey qalyp, artynan ghalymdar kelip zertegende, uran kenining bar ekeni anyqtalghan. «Key aimaqtarda uran keni jerding syrtqy qabatyna jaqyn bolady. Al búl tústa jatqan uranynyng qorshaghan ortagha qanshalyqty ziyany bar ekeniin eshkim әli anyqtaghan joq»-deydi qalamger, ólketanushy-ghalym Serik Jaqsybaev degen aghamyz.

Keyin kenes ýkimeti ornap, Mayqayyng altyn kombinaty júmys istep túrghan kezde, Bayanauyldyng soltýstik-batysynan Suvenir dep atalatyn altyn kenishi ashyldy. Qazir búl kenish te qarausyz jatyr. Toryayghyr kólinen bastysqa qaray on shaqty shaqyrym jerde Qazan auzy degen eski ken orny bar. (Ertede Saryadyr kenishi dep atalghan). Arnayy baryp bayqaghanda kórdik, kók qúrysh tasty jaryp, tikeley qazylghan shúnqyr, týbi kórinbeydi. Erte uaqytta bireuler astyna týsken eken, týbinde ken tasityn temir vagonetkalar bar depti-mys. Búl kenishterding kóbinen mys óndirilgen. Al, mamandar mys pen urannyng mindetti týrde birge jýretinin aitady. Sondyqtan iyesiz qalghan shahtalardyng qorshaghan ortagha ólsheusiz ziyany bar ekeni aitpasa da belgili.

Osydan birer jyl búryn Ekibastúz qalasyna qarasty Álkey Marghúlan auyldyq okrugining aumaghynan «Fonet Er-Tai AK MINING» dep atalatyn, mys kenin bayytatyn kәsiporyn ashyldy. Jol kartasy boyynsha taghy da bir ken orny iske qosyldy dep bórigin aspangha atyp jatyr resmy oryndar. Biraq ol kenishting әkeler ekologiyalyq zardabyn eskermeymiz. Erteng kәsipkerler kenishting bereri tausylghan kýni tastaydy da ketedi. Sosyn onyng qasiretin tartatyn ainala otyrghan qalyng qazaq. Ony eskerip jatqan jan joq.

Búl jaqtaghy eski ken oryndarynyng radiyasialyq dengeyi óte biyik ekenine taghy bir mysal: Jogharyda atalghan «Fonet Er-Tai AK MINING» kәsiporyny ornalasqan Qojan shaty degen jerge jaqyn jatqan Tesikmola degen eski ken orny bar. Osy Tesikmolany ótken ghasyrdyng basynda orys ken izdeushileri ashyp, biraz uaqyttan song tastap qashyp ketipti. Sebebi әlgi aranyng radiasiyalyq dengeyi óti joghary bolyp, eshbir sebepsiz adamdary óle bastaydy. Sol zamannan beri osy ken ornynyng beti ashyq jatyr. Bertin, sol jerge jaqyn túrghan Úzynbúlaq auylynyng keybir adamdary kenishting shúnqyryna enkeyip qaraymyz dep, bastaryndaghy shashtary týsip qalghan. Qazir el-júrt ol manaygha jolamaydy. Osyny kózderi kórgen ýlkender әngimelep otyr. Biraq búl da jergilikti biylik pen ekologtardy әzirshe alandatyp otyrghan joq.

Ertis-Bayanauyl ónirining býgingi ekologiyalyq ahualyna oy jýgirtip otyryp, sonau Esil audanyndaghy Qalashy men Batys Qazaqstandaghy Berezovka auylyndaghy júmbaq jaghday jәne әr jerde búrq etip jatqan ekologiyalyq apat Bayanauylda qaytalanyp jýrmes pe eken dep oilaysyn.

 

Abai.kz

0 pikir