Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4038 0 pikir 26 Mamyr, 2010 saghat 04:58

Qalmúqan Isabay. Getening óleni men Abaydyng audarmasy qatar túr

Úly Otan soghysynyng ardageri, belgili jazushy Qalmúqan Isabay «Jas Alash» gazetining redaksiyasyna kelip, jaqynda Italiyanyng Triyest qalasynda 104 kenes jauyngerine eskertkish ornatylghanyn, sol jauyngerlerding 36-sy qazaq ekenin aitty. Sonday-aq, 23 jasynda batalion komandiyri bolghan Beysen Raysov jәne bir rota fashisti jer jastandyryp, erlikpen qaza tapqan 10 qazaq jauyngeri jayyndaghy derekterdi aldygha jayyp saldy.

- «Erligi ýshin» medali jәne ordenmen marapattalghan Beysen Raysov alghash ret 1942 jyly tútqyngha týsken. Sovet adamdarymen birge ýsh ret konslageriden qashty. Iosif Broz Titonyng әskerine qosylyp, jaugha qarsy soghysty, - dep sóz bastady 85 jasty alqymdaghan Qalmúqan ata. - Sovet adamdarynan ba­talion jasaugha Tito búiryq beredi. «Kenes adamdary bizding jauyngerlerge erlikting ýlgisin kórsetedi», - deydi ol. 300-den astam adamnan batalion jasaqtalady. Dәl sol kezde Beysen qy­zyl armiyanyng serjanty bolatyn. Ba­taliongha kimdi komandir etip saylaymyz degende ózge­lerding ofiy­ser­lik shen-shek­pe­nine qaramastan Tito Beysenge toqtaghan.

Úly Otan soghysynyng ardageri, belgili jazushy Qalmúqan Isabay «Jas Alash» gazetining redaksiyasyna kelip, jaqynda Italiyanyng Triyest qalasynda 104 kenes jauyngerine eskertkish ornatylghanyn, sol jauyngerlerding 36-sy qazaq ekenin aitty. Sonday-aq, 23 jasynda batalion komandiyri bolghan Beysen Raysov jәne bir rota fashisti jer jastandyryp, erlikpen qaza tapqan 10 qazaq jauyngeri jayyndaghy derekterdi aldygha jayyp saldy.

- «Erligi ýshin» medali jәne ordenmen marapattalghan Beysen Raysov alghash ret 1942 jyly tútqyngha týsken. Sovet adamdarymen birge ýsh ret konslageriden qashty. Iosif Broz Titonyng әskerine qosylyp, jaugha qarsy soghysty, - dep sóz bastady 85 jasty alqymdaghan Qalmúqan ata. - Sovet adamdarynan ba­talion jasaugha Tito búiryq beredi. «Kenes adamdary bizding jauyngerlerge erlikting ýlgisin kórsetedi», - deydi ol. 300-den astam adamnan batalion jasaqtalady. Dәl sol kezde Beysen qy­zyl armiyanyng serjanty bolatyn. Ba­taliongha kimdi komandir etip saylaymyz degende ózge­lerding ofiy­ser­lik shen-shek­pe­nine qaramastan Tito Beysenge toqtaghan.

- Beysenning ai­tuynsha, - deydi aqsaqal: «1943 jyldyng kókteminde Tito: «Ke­zinde qazaq dalasyn 3 jyl panaladym. Búl últty óte jaqsy bile­min. Esepsiz er emes. Qazaq eseppen, sanamen soghysatyn halyq. Serjant bolsa da Beysen Raysovty ba­talion komandiyri etip taghayyndaymyn», - depti». Titonyng búl senimin Raysov ta, bataliondaghy jauyngerler de aqtaugha bar kýsh-jigerin saldy. Ásirese, qazaq jauynger­leri erlikting jarqyn ýlgisin kórsete bildi.

Mәselen, 1945 jyldyng sәuir aiynda Gitler: «Ontýstik әsker Berlindi qorghaugha kelsin», - dep búiryq bergen. Al Tito әskerining mindeti osydan tudy. Yaghni, Triyest qalasynyng manyndaghy Vipava ózeninen birde-bir fashisti soltýstikke qaray ótkizbeu kerek. Búl mindetti oryndauda Beysen Raysov basqarghan batalionnyng orny bólek. Ásirese, atalghan ózenning bir ótkelin barlaugha baryp, jaugha tap bolghan 10 qazaq jauyngerining erligi el esinde.

 

- Olardy býkil batalion bolyp kýttik. Kelmedi, - dep eske alypty Beysen Rayysov. - Barlaushylardy izdeuge shyqtyq. Sóitsek, barlaugha shyqqan 10 qazaq jauyngeri 150 adamy bar jaudyng bir rotasyna tap bolypty. Kópirden ótkizbeymiz dep sert­tesken-au shamasy. Jaudyng býkil rotasyn qyryp, ózderi de mert bolypty.

Soghystyng 65 jyldyq mereytoyy qarsanynda Qalmúqan aqsaqal Qazaqstan jәne Italiya ýkimetine hat jazady. Qazaqtyng er halyq ekenin kórsete bilgen dәl osy 10 qazaq barlaushysyna arnap Triyest qalasyna eskert­kish qoiy kerek dep. Sonday-aq, atalghan batalion Yugoslaviyanyng Sloveniya respublikasynyng jerinde soghysqan. Yaghni, jauyngerlerge qatysty qanday da bir qújat Sloveniyening astanasy Lublyana qalasynda boluy mým­kin. «Múny da eskerdim. Qazaqstandaghy Italiya elshisine hat jazdym. Batalionnyng izin Lublyana qalasynyng múraghatynan izdender dep. Triyest qalasy ýshin qaza tapqan kenes jauyngerle­rining tizimin tapty. 104 adam eken. Onyng 36-sy qazaq. Endeshe, azattyq ýshin jan pida etken azamattargha eskertkish ornatyluy kerek emes pe? Kerek. Mine, sol eskert­kishting ashylu saltanaty Italiya­nyng fashistik últshyldardan azat bolghan kýni, yaghny sәuirding 25-inde ótti. Biraq, barudyng sәti týspey qaldy», - deydi aqsaqal. Áriyne, erlerding eleusiz qalmaghanyna jenis jauyngerimen birge biz de quandyq.

Al 23 jasynda Titonyng seniminen shyqqan qazaq jigi­tining keyingi ómiri qalay órildi? Qalmúqan Isabaydyng aituynsha, jenis tuy jelbiregennen song elge oralghan Beysen Raysov KGB-nyng qyryna ilinipti. Titomen Staliyn­ning arasyndaghy salqyndyq óz saldaryn tiygizse kerek. Onyng ýstine Stalinning «tútqyn­gha týsken adam joq, onyng bәri satqyndar» degen qatal ýkimi bar. Al Beysen Raysov - Titonyng qaramaghyndaghy bataliondy basqar­ghan, әri tútqyngha týsken jauynger. Onyng ýstine, batalionda kim boldy, qalay soghysty, barlyq qújat Raysovtyng qolynda qal­ghan. KGB «bataliondaghy jauyn­ger­ler­ding tizimin ber» dep qysymgha alady. Qújatty tapsyrsa, maydandastarynyng bәri tútqyndalatyny anyq. Múny bilgen Raysov 1948 jyly bir týnde barlyq qaghazyn kóterip, Ashhabadqa ketip qalady.

- KGB Beysen turaly, onyng maghan aitqan әngimeleri turaly menen de súrady, - deydi Qalmúqan aqsaqal: «Keyinnen «Mún­day­lar bolghan» degen kitap shyghardym. Ýsh taraudan túrady. Birinshisi - «Múnday qazaq bol­ghan». Ekinshisi - «Múnday nemis bolghan». Ýshinshisi - «Múnday orys bolghan». Onda Beysen Raysov turaly keninen jazylghan. Ýsh últtyng erleri jan-jaqty salystyrylghan».

Kezinde Ilimenau qalasynyng komendanty qyzmetin atqarghan jazushy Qalmúqan Isabay: «Abaydyng Geteden audarmasy bar emes pe? «Qaranghy týnde tau qalghyp» dep bastalatyn. Gete búl óleng joldaryn dәl osy Ilimenau qalasynda jazypty. Qalada Getening múrajayy ashylghan. Sol múrajaygha Abaydyng audarmasyn tasqa qashap jazdyryp, ilgenim bar. Qazir Getening qalamynan tughan óleng men Abaydyng qazaqsha audarmasy qatar túr», - deydi. Arada 65 jyldan astam uaqyt ótse de sol súrapyl soghystyng әli de jazylmaghan, tolyq anyqtalmaghan syrlary qanshama?! Al onyng әrqaysysynda bizge belgili-belgisiz jauyngerlerding taghdyr-tәleyi jatyr. Maydanger jazushyny mazalaytyn da - osy jayt.

 

Dilara ISA

«Jas Alash», 25 mamyr 2010

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2277
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3596