Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Janalyqtar 3406 0 pikir 25 Mamyr, 2010 saghat 08:10

ShÝKEEVTING ETI KIMDI QARYQ QYLADY?

Premier-ministrding birinshi orynbasary Ómirzaq Shýkeev pen auyl sharuashylyghy miy­n­­iys­­tri Aqylbek Kýrishbaev bastaghan, basqa da atqaminerler qostaghan resmy top Reseymen uaghdalasyp, Qazaqstannan importqa shyghatyn et kólemin jylyna búrynghy 6 myng tonnadan 60 myng tonnagha jetkizuge kelisim-shart jasasty. Shynymen búl uaghda iske asyp jatsa, - el ýshin eleuli oqigha. Búl degeniniz - 60 million keli et. Al eger búl etting taza salmaqtaghy әr kelisin keminde 300 tengeden ótkizer bolsaq, agrosektordaghy sharualar kalikulyatordyng sany jetpeytin kiriske keneledi.

Biraq maman-sarapshylardyng pikirine qaraghanda, búl etke maldanghan qazaqty aldarqatudyng amaly kórinedi. Reseymen jasalghan әlgi kelisimning bir kiltipany sol - Kedendik odaqqa qarsy óre túruy mýmkin qazaqtardy tumaghan siyrdyng uyzymen aldandyryp, «eger biz búl odaqqa kirer bolsaq, auyl halqyn qaryq qylamyz» degen sayasy oiynnyng siqy - osy. Óz halqyn aldap-arbap, ajdahanyng auzyna salu degen osy bolsa kerek.

Áytpese qaranyz - 60 mln keli degeniniz onay salmaq emes. Bordaqylanghan iri qaranyng ózi taza 300 keli et beredi dep shamalasaq, jylyna 200 myng bas iri qarany bordaqylaugha tura keledi eken. Birinshiden, múnshama bas maldy kim bordaqylaydy jәne bir búzauly siyryna qarap qalghan qazaqtan osynsha maldy qalay jinap almaqpyz?

Premier-ministrding birinshi orynbasary Ómirzaq Shýkeev pen auyl sharuashylyghy miy­n­­iys­­tri Aqylbek Kýrishbaev bastaghan, basqa da atqaminerler qostaghan resmy top Reseymen uaghdalasyp, Qazaqstannan importqa shyghatyn et kólemin jylyna búrynghy 6 myng tonnadan 60 myng tonnagha jetkizuge kelisim-shart jasasty. Shynymen búl uaghda iske asyp jatsa, - el ýshin eleuli oqigha. Búl degeniniz - 60 million keli et. Al eger búl etting taza salmaqtaghy әr kelisin keminde 300 tengeden ótkizer bolsaq, agrosektordaghy sharualar kalikulyatordyng sany jetpeytin kiriske keneledi.

Biraq maman-sarapshylardyng pikirine qaraghanda, búl etke maldanghan qazaqty aldarqatudyng amaly kórinedi. Reseymen jasalghan әlgi kelisimning bir kiltipany sol - Kedendik odaqqa qarsy óre túruy mýmkin qazaqtardy tumaghan siyrdyng uyzymen aldandyryp, «eger biz búl odaqqa kirer bolsaq, auyl halqyn qaryq qylamyz» degen sayasy oiynnyng siqy - osy. Óz halqyn aldap-arbap, ajdahanyng auzyna salu degen osy bolsa kerek.

Áytpese qaranyz - 60 mln keli degeniniz onay salmaq emes. Bordaqylanghan iri qaranyng ózi taza 300 keli et beredi dep shamalasaq, jylyna 200 myng bas iri qarany bordaqylaugha tura keledi eken. Birinshiden, múnshama bas maldy kim bordaqylaydy jәne bir búzauly siyryna qarap qalghan qazaqtan osynsha maldy qalay jinap almaqpyz?

Al, ekinshiden, 60 myng tonna etti sharuanyng kýndelikti baghymyndaghy maldyng esebinen toltyramyz desek, 300-350 myng bas iri qara qajet. Búl - Qazaqstandaghy soyysqa jaraytyn barlyq iri qaranyng ýshten bir bóligi. Bar maldyng ýshting birin Resey asyryp jibergende, keler jylghy 60 myng tonnany kimnin, nening etimen toltyrmaqpyz?

Mine, osynday qarapayym esepteulerding ózi Shýkeev shýl­dirletip jýrgen kelisimning sayasy syqpytyn әshkerelep beretin synayda. Yaghny Keden odaghy bizding qaghanamyzdy - qaryq, saghanamyzdy - saryq qylady degen jalghan nasihat - songhy kezde әleumettik belsen­diligi oyana bastaghan qazaqty tynyshtandyrudyng ailasy.

Al Reseyge ipport­taugha jeterliktey et bizding elde óz qazanymyzdan asyp jatyr ma degen kýmәnning jetegimen Almatynyng birneshe mal bazary men et bazaryn aralap, tynys-tirshiligimen tanysyp kórdik.

Eng aldymen kópting kónilinen shyghatyn «Kók bazardy» jaghaladyq. Birden aitayyq - Almatynyng qaq ortasyndaghy ataqty bazarda et az, tandau tapshy eken. Múnda, negizinen, aptanyng ekin­shi jәne besinshi kýnderi keletin etting basym bóligi Almaty oblysynan, qala manyndaghy auyl-aymaqtardan әkeline­tin kórine­di. Jylqynyng qazysyn 1500 tengeden, san etin 1400 tengeden, qoy men siyr etin 750-900 tenge aralyghynda satyp otyrghan saudagerler bazarda etting azdyghyn maldyng aryqtyghymen týsindire­di. Rasymen, kóktem mezgilinde qystan qong bermey, tek bordaqylanghan mal shyqpasa, jayylymdaghy maldyng satu túrmaq, soyyp jegenge jiligi tatymaydy.

 

Degenmen etting qymbattauynyng jaqsy jaghy da bar - auyldaghy halyqtyng tapqan-tayanghany molayady, qazaqtyng alaqanyna da da qargha tyshady degen sóz. Malmen bala-shaghasyn asyraghan auyl adamyna etting qymbattaghany jaqsy. Biraq bazardaghy baghany auyldyng túrmys súranysy emes, naryq anyqtaytynyn eskersek, Almatydaghy biylghy baghanyng sharyqtauynda birneshe gәp bar siyaqty.

Sol gәpting biri - kórshiles qyrghyzben aradaghy shekara jabylghan son, songhy bir aida Alatau asyp keletin arzan et joghalypty. Osy orayda myna qyzyqty qaranyz - biz bir ghana Almatyny óz etimizben qamtamasyz ete almay, qyrghyzdyng etin maldanyp otyrghanda, Reseyge qaysy etimizdi shygharmaqpyz? Eger Qazaqstanda et kóp bolsa, ol arzan bolsa, shekaralyq beketter men keden qorlyghyn, jol shyghynyn arqalap, qyrghyz agha­yyn Almaty men Jambyl oblysyna et tasyp, әure bolar ma edi? Yaghny Qazaqstannyng óz ishinde et tapshylyghy bar degen sóz - búl.

Al: «Et nege qymbattap ketti?» - degen anghalsyghan súraghymyzgha: «Et az bolsa, ol qymbattamaghanda qaytedi?!» - deydi bazardaghy alypsatar agha-jengelerimiz.

Al kóterme saudanyng tútqasyn ústaghan «optoviyk» aghamyz bylay deydi: «Qazir Almatygha kelip jatqan et mýldem azaydy. Biz soyysqa shygharylatyn maldyng bәrin Qazaqstannyng ortalyq jәne shyghys aimaqtarynan tiridey satyp alyp kelip, ózimiz qalanyng syrtynda bordaqylap otyrmyz. Ol ýshin jem-shóp kerek. Onyng ózi - әjeptәuir shyghyn».

«Qazaqstan ýkimeti Reseyge 60 myng tonna et shygharamyz dep jospar qúryp jatyr, búl mýmkin be?» - dep súraymyz 15 jyldan beri kóterme saudada jýrgen jigit aghasynan.

«Auyldaghy halyqtyng qolyndaghy mal esebinen syrtqa et shygharu mýmkin emes, ol ýshin Kenes Odaghy kezindegidey iri-iri mal kompleksteri qajet. Al birer bas iri qarasy bar auyl qazaghy ózining malyn bazar ar­qyly joghary baghagha ótkizuge tyrysady. Al Resey ol qazaqqa onday baghany bere qoymas...».

Qala syrtyndaghy «Razvilka» aumaghyndaghy kóp­shi­lik «Katalizator» atap ketken mal bazaryndaghy jaghday da - osy. Múnda maldy tiri baghasyna satyp alugha bolady. Biraq tandaugha túrarlyq búrynghyday kóp mal joq eken. Soyylghan etting azdyghy da kózge birden kórindi.

 

«Altyn Orda» mal bazarynda da tirelip túraghan mal joq. Iri qaragha qaraghanda, múnda úsaq mal satu tiyimdi me, siyr maly kózge shalynbady. Esesine on shaqty jylqy men jýzge tarta qoy qoralarda qamalyp túr. Qoydyng tiridey baghasy 18 mynnan 30 myngha deyin sharyqtap ketipti. Toqty 10 mynnan joghary baghada. Mal satyp túrghan agha­yyndardan: «Búl baghagha adam ala ma?» - deymiz jorta súrap. «Alady, almaghanda qayda barady?! Qazir qalada ne kóp - toy kóp, as kóp. Kez kelgen búryshta shashlyq satyp túrghandar bar, qanshama meyramhanalar bar - bәri osy jerge keledi», - deydi kóterme saudashylar.

«Bazarda mal nege az?» - dep súraymyz olardan.

«Qystan shyqqan maldyng kóktemgi saudasy osylay bolady. Onyng ýstine, auyl halqy qoldaghy malyn jappay bordaqylay almaydy, sodan satugha shygharylghan mal da az».

«Bizding ýkimet Reseyge 60 myng tonna et shygharghaly jatyr, sizderding saudalarynyz sonda jýretin shyghar...».

 

«Reseyge әkesining basyn shyghara ma, auylda satugha jaraytyn mal qalmasa... Ol ýshin mal baghatyn auyl halqyna jaghday jasau kerek, sharua qojalyqtary arzan nesiyemen qamtamasyz etiluge tiyis. «Dotasiya» men «subsidiya» degen pәleler әkimning kabiynetinde qalmay, barlyq sharua adamynyng qoly jetetindey boluy kerek. Al dәl qazirgi jaghdayda auyldan 60 myng tonna et jinap alu degen sóz - qyp-qyzyl bylshyl!».

«Sonda sizding saudanyz Reseyge shyqsa, jaman ba?..».

«Orystyng arzan shoshqasy túrghanda, qazaqtyng qyp-qyzyl shyghynmen óndirilgen etin qaytsin?! Mysaly, men 20 bas iri qarany Tarbaghataydyng Aqsuatynan әkeldim. Ol ýshin jaldaghan kóligime bir myng dollar aqsham ketti, onyng ózin satyl­ghan maldyng esebinen beremin. Al auylda malgha jem-shóp dayyndaugha júmsalatyn «GSM»-ning baghasyn bilesiz be, әkesining qúnyn súraydy. Osy jaghdayda sharua qojalyqtary ózindik qúny arzan et óndirui mýmkin be?!».

 

Biz «kim bilsin» degendey iyghymyzdy qiqang etkizip kete bardyq. Sonymen, bazardaghy etting jaghdayy osynday boldy. Resmy derekter boyynsha, et baghasy 5,5 payyzgha kóterilip ketken eken. Al bazardaghy baghanyng ósimi 25-30 payyzdan kem soq­paydy.

 

Al Almatydaghy shújyq óndiretin kәsiporyndar et tapshylyghy saldarynan ózimizge importtan kelgen etti satyp aluda. Mәselen, olar tótenshe jaghdaylargha dep qorda saqtal­ghan amerikalyq etti paydalanuda. Onyng ózi úzaq jyl saqtalghandyqtan, azyqtyq sapasyn joyghan et kórinedi. Mú­hiyt­tyng arghy jaghyndaghy AQSh mynghyrghan maly bolghan Qazaqstangha et eksporttap jatyr degenning ózi kýiindirer kýlki shaqyrsa kerek. Osynday jaghdayda bizding Reseyge 60 myng tonna et shygharuymyz mýmkin be?!

Álbette, múny bir ótpeli uaqyttaghy jaghday dep qarasaq ta, biylghy qystan qanshama auyldyng tigerge túyaq tappay qalghanyn eskersek, 60 myng tonna etti qamtamasyz etetin ósim ornyna kelui ýshin, biraz jyldyng basyn qayyrugha tura keledi. Mәselen, Shyghys Qazaqstandaghy keybir audandar su tasqyny kezinde mal sanynyng 80 payyzynan aiyryl­ghan.

Mine, osynday kónilsiz statistikadan keyin Shókeev pen Kýrishbaev myrzalardyng qazaqstandyq biylik pen halyqty aldarqatqan jospary jýzege asatyndyghyna kýmәn tuady. Eng bastysy, búl juyq bes-on jyldyng tónireginde jýzege asatyn sharua bolmasa kerek. Áriyne, Reseyge bolsyn, basqa elderge bolsyn, qazaqstandyq et shyghatyn jol ashudy býginnen qolgha alghan abzal. Biraq búl Kedendik odaqtyng mýddesine emes, halyqtyng naq­ty әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyna ynghaylastyrylyp jasalsa, qúba-qúp bolar edi. Al Shýkeevting shýldiri belgisiz 60 myng tonna eti mal baghatyn sharua qojalyghyn qaryq qylmasy - kóterem qazaq dalasyna ayan jayt.

Áytpese «Et jeseng - tisine, jemeseng - týsine kiredi» demekshi, shetelge importtaymyz dep jýrip, etti tek týsimizde kóretin bop ketpesek bolghany.

 

Rinat AQYLBEK,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 20 (57) ot 19 maya 2010 g.

 

0 pikir