Júma, 19 Sәuir 2024
Anyq 12618 1 pikir 28 Shilde, 2015 saghat 10:17

«IT TERISIN BASYNA QAPTAGhANY» NESI?

 Qazaqtyng da barsha qazynasy - Ata Tilinde. Óitkeni, Dýniyede adamy týgel tirshilik Tilmen (TIL: Oi, Sóz, Is jәne Jýze) ghana atqarylady. Sanaly adamgha ony tәptishtep týsindirip jatudyng qajeti joq. Tilding býlinui - Ruhtyng býlinui, Ruh basqarymyndaghy Esting (onyng bir qasiyeti - Jad) býlinui. 

El Tilining býlinui, eng aldymen, Ataly Sózderding býlinuinen bastalady. Bizding elde sonday qasiret bar ma? Áriyne, bar. Bir-aq mysal: "At basyna kýn tusa, auyzdyghymen su isher; Er basyna kýn tusa, etigimen su kesher". Barsha basylymdyq núsqalaryndaghy hәm qoldanystaghy súqyty әli kýnge deyin tura osynday bolyp kele jatqan búl mәtelding alghashqy bóligining aitpaghy týsinikti. Al, "Basyna kýn tughan (asa qiyndyqqa tap bolghan) Erding su kesher"-i qalay? Nemene, ol jyndy ma? Su keshse-aq boldy, barlyq problema ózinen ózi sheshile sala ma? Basyna kýn tughan Er etigimen su keshpeydi, - qan keshedi! Óitkeni, El basyna kýn tughanda ghana Er basyna kýn tughan bolyp tabylady! Mine, elding mәngýrttenuining Til tirligindegi bir kórinisi osynday. Múnday mysaldardy myndap keltiruge bolady. Solardyng deni - Ataly Sózder.
Mәngýrttenu demekshi, biz tipti, adamtanudaghy kóne "MÁNGÝRT" termiynin de birjolata úmytyp ketken edik. Ony, Sh. Aytmatovtan kóp búryn, óz shygharmasy arqyly, ózimizding әulie suretkerimiz-Ábish Kekilbayúly Aghamyz esimizge qayta týsirip bergen edi. "Mәngýrt" sózining 1974 jylghy "Qazaq tilining týsindirme sózdiginde" bolmaghandyghy da sodan. Biz býgin "it terisin basyna qaptau" (auys maghynasy: "ayybyn betine basyp, auyr sózdermen masqaralau") frazeologizmining dúrys-búrystyghyna ghana azdap toqtalamyz. 

Sonymen, búdan kóp búryn "Qas Saq Anqymasy"-nyng ekinshi kitabynda ("Qazyghúrt" baspasy, Almaty - 2003) aitylghan pikirimizding de keybir sózderin azdap eske týsire ketemiz. Atalmysh sóz tirkesining býlinbegen әuelgi tolyq núsqasy: "ASA JAZYQTYNYNG IY TERISIN BASYNA QAPTAU". Yaghni, "asa jazyqtyny jazalaugha" it terisining de, keybireuler aityp jýrgen "aqqu terisinin" de mýlde qatysy joq. Atalmysh tirkes әueli "... iy terisin Basyna qaptau" týrinde "bassyzdanady". Sonan son, "iyterisin Basyna qaptau" týrinde aityla kele, "it terisin basyna qaptau" týrinde týbegeyli "týzetiledi".
"ASA JAZYQTYNYNG IY TERISIN BASYNA QAPTAU" jazasy qalay qoldanylghan? Áueli, asa jazyqtynyng shashyn taqyrlaydy da, ótkirding jýzimen, kólemi taqyr Bastyng shash ósetin aumaghyn tútas qamtitynday etip, KERIS belgisin ("krest"; ol KIRIS belgisi bolyp ta tabylady) salady, qalyng qúiqany eren yrsityp! Sonan son, әlgi jazyqtynyng jon terisin (jon teri týrindegi "iy teri": babyndaghy tiri teri) sypyryp alyp, Basyna qaptaydy. Ózin úzaq uaqyt boyy, shyjyghan Kýn astynda baylap ústaydy.

Nәtiyjesi belgili: jazyqtynyng Bas qúiqasynyng yrsighan jerlerine ózining jon terisi tez bitip ketedi de, qalghan bóligi kónge ainalu barysynda, bassýiekti (onyng ishindegi midy qosa) qatty syghymdap jiberedi. Jon terisining sypyryluymen qosa, miy da qosa syghymdala úzaq azaptalghan adam óle-ólgenshe mәngirip qalady. "MÁNGÝRT" sózining әuelgi núsqasynyng "MÁNGIRT" sózi ekendigi de sodan. "Jon terisin sypyru" (auys maghynasy; "ólimshi etip sabau, azaptau") frazeologizmi tarihynyng mәnisi de sonda. Al, әlgindey "sharagha" (qúiqanyng yrsighan jerine terining tez bitip ketuine) it terisi túrmaq, ózge adam terisining de mýlde jaramaytyndyghyn dana babalarymyz kesheli-býgingi ozyq medisinadan myndaghan jyldar búryn anyq bilgen.
Bestanymnyng negizi bolyp tabylatyn Sóztanymnyng kezekti ghibraty osynday.

Tynyshtyqbek Ábdikәkimúly

Abai.kz

1 pikir