Júma, 26 Sәuir 2024
Mәiekti 28551 0 pikir 29 Shilde, 2015 saghat 15:11

QÚNDYLYQ. OTBASY. ANA.

  

Songhy kezderi qazaq mәdeniyeti men bolmysyn anyqtaytyn qúndylyqtar turaly kóp tolghanatyn boldyq. Últtyq, diny qúndylyqtar negizgi mәdeniyet degen bolmystyq qabattardyng negizgi jelisi, asyl arnasy. Jalpy býgin, aksiologiyalyq tanym teoriyalaryna qarap salystyryp qarasanyz, mәdeniyet qabattary qayta týsindirilip jatyr. Qúndylyq eger ózining tútynushysy tarapynan kereksiz bolsa, onyng qúny da mәni de joq. Endi osy qabattardy keregine jaratatyn qogham, otbasy, memleket, adam. Búlardyng barlyghy sayasy instituttar. Sayasy institut degenimiz belgili qúqyqtyq normalar arqyly basqarylatyn qúbylys degen sóz. Osy sayasy institut normalarynyng tegin qúndylyqtarsyz elestetu mýmkin emes. Sayasy institut pen qúndylyqtar arasyn jalghaytyn kópir ol әrqashanda adam. Sondyqtan da býgingi eng basty mәsele adam mәselesi. Ol adam sanasynyng ózining tanymdyq quattarymen ýndestik pen ýilesimdilik problemasy. Yaghny býgingi adamdy adam etken, últtyq bolmys bergen qabattar men quattar qatynasy arasynda sabaqtastyqqa qaraghanda, jattanu bar, diylemma bar. Búl diylemmanyng býgingi jahandyq jaghdayda syrtqy jәne ishki sebepteri kóp. Ishki sebepteri de qogham jәne memlekettik instituttargha baryp tireledi. Biraq búl jerde aitpaghym, qoghamdy da memleketti de qúrap otyrghan mәdeniyet ókili qazaqtardyng qúndylyqtary turaly, onyng ishinde otbasylyq qabattarynan sóz etpekshimin.

Jogharyda da aitqanymday, qúndylyq óz aldyna alghanda ol qazyna, qor, tәjiriybe, tanym. Endi ony qajet etetin adamda sol qabattardy iygeruge iytermeleytin oghan degen baylanys sanasy men jauapkershilik sezimi shart. Demek basty problema ortalyghy ol qashanda adam bolyp qala beredi degen sóz. Qysqasy qazaqqa «qazaqy bolmysyn saqtaugha» degen niyet, baylanys quaty jәne jauapkershilik kerek.

Qazaqta «Ata kórgen, oq jonar, Sheshe kórgen ton pisher», «Úyada ne kórseng úshqanda sony ilersin», «Kishige izet, ýlkenge qúrmet», «Atagha ne qylsan, aldynnan sol keledi», «Tughanynda kórmegen, ólgeninde jylamaydy», «Ákege qarap úl óser, sheshege qarap qyz óser», «Qyzym ýide, qylyghy týzde» degen siyaqty kóptegen ólshemder bar. Osy ólshemderge qarap otyrsanyz bar mәsele otbasynan bastalady eken. Últ tirshiliginde, bolashaghynda otbasy eng basty túghyr.

Osy túghyr ata, әje, әke, sheshe, agha, ini, әpke, qaryndas, jenge, kelin, jezde, kýieu, naghashy, jiyen, qúda, tuys, tuajat, jekjat t.b. bolyp kete beredi. Atalghan alghashqy on túghyry otbasynyng ishki qabaty da qalghany syrtqy qabattaryn qúraydy. «Ýy ishinen ýy tigu» ol anagha qatysty aitylady. Qyz alyp qyz berisudi bildiredi de, otbasy túghyrynyng syrtqy qabatyna menzeydi. Tuystyq qatynastyng ortalyghy ol qyz eken. Sonymen otbasynyng ishki syrtqy baylanysynyng negizgi kópiri ol ana. Sondyqtan qyz óris dep jatamyz. Ana otbasynda ghana emes, últtyn, mәdeniyetting tanymdyq, qúndylyqtyq ortalyq retinde eng manyzdy túghyr. Sol túghyrgha qatysty tughan jer, otan, oshaq, tilge qatysty anyqtamalar kóp. «Ana til», «jer ana» siyaqty. Búlar mәdeniyetting eng basty arnasy: til men atameken, otan. Adamnyng «Meni» osy arnadan bastau alady: Jer besik otan men tal besik anadan. Sondyqtan tughan jer men tughan ana, adamdy adam etken bolmystyq qúndylyqtardyng basynda keledi. Sondyqtan qazaq «Sheshesin kórip qyzyn al, ayaghyn kórip asyn ish» degen ústanymdy jaqtaghan. Biraq qazirgi tanda, jappay qúbylys bolmasa da, ishinara qyzdarymyz, ózderi bastap, ananyng qazaq bolmysyndaghy osy kópir funksiyasynan bas tartyp, basqa diny shablondardy iyektep, eshkimmen sanaspastan, ata anasy tughan tuysyn tәrk etip, baygha shyghyp, artynan talaqqa úshyrap jatyr. Búl birinshiden, diny tanym jattyghynan, ekinshi qyzdyng qazaq mәdeniyet úyasyndaghy tәrbiyesi berik bolmaghan degen sóz. Ol qyz anasynyng otbasyndaghy ornyn tanymaghan, tәrbiyesi dúrys bolmaghan nemese anasynyng qyzyna berer qúndylyghy bolmaghan. Sondyqtan basty sebepti sol otbasynan izdeuge tura keledi. Qyz jat júrttyq bolsa da, janashyr, bauyrmal, tileules dep jatamyz. Ol solay negizi. Biraq nege qazir qyzdarymyz janashyrlyghy, bauyrmaldyghy, tileulestigining ortalyghy bolghan otbasy mýshelerine, tughan tuys, әke sheshesi, bauyrlaryna tuystyq baylanysyn úmytyp, ózining qazaq últy aldyndaghy mindetin ysyryp qoyyp, dәstýr saltyn da attap, basqa jat minezge, shablongha ózeureytin boldy. «Qyzgha qyryq ýiden tyiym» degen sóz ol býgin, últqa qyryq bәleden, qaterden saqtanu degen sóz. Sondyqtan últtyn, qazaq mәdeniyetining bayandylyghy da bolashaghy da qyzdarymyz ben analarymyzdyng jauapkershiliginde qalyp otyr.

Otbasylyq qúndylyqtardyng ortalyghy ol ana. Aldymen osy túghyr turaly oilanghanymyz abzal. «El bolghyng kelse, besigindi týze» dep beker aitylmaghan. Ana ruhany qúndylyqtardy úrpaq boyyna sinirse, ata sol úyany saqtaushy, qorghaushy bolu kerek edi. Biraq keshe kenestik kezeng ydyrap, júmyssyzdyq jaylap, atalarymyz keshegi kenestik shablonnan qalghan sary sugha «sylqiyp alyp tórde jatqanda», bala shaghany asyraugha poezd aralap qazaqtyng analary ketti. Atalar da shyghyp kórip edi ózara tóbelesip, erkek atauly qogham shyrqyn búzghan son, sen ýide otyra ber, ózim dep tәuekeldi belge buyp analar shyqqany mәlim. Qazaqtyng qazaqtyq bolmysyn qashanda saqtap kele jatqan túghyr analar, qyzdar turaly býgin taghy qayta tolghanugha tura keldi.

Qyzyn syilamaghan el, anasyn baghalamaghan ýiden bereke ketedi. Bereke ol qút degen sóz. Qúty qashqan elding arasynda qúrmet, bauyrlastyq, syilastyq, mahabbat, iyzet, iman, ar, namys, jauapkershilik qaydan bolsyn. Qyzgha qamqor, qyzgha qalqan bolu ol qazaqtyng basty últtyq paryzy boluy tiyis. Keyde ghalamtorda qazaq qyzdaryn ózara qyrqystyryp qoyyp, ony jarnamalap jatqan kórinister jaqsylyqtyng nyshany emes. Sony týsirip, syqylyqtap kýlip qarap túrghan qazaq jigitterine qarap-aq, olarda últtyq namystyng júghyny qalmaghanyn kóresin.

Dindi qoldanyp, taghy sol qazaqtyng qyzyn mazaq qylyp, tastap ketip, «jigittik sózin» ayaqasty etkenderdi, onysyn taghy da sharighatpen aqtap ketip jatqan «jigitterdi» estip, qazaqqa kelgen «jút jeti aghayyndy» eken degen oy keledi. Sebebi búl qúbylystyng artynda nadandyq, bilimsizdik, jauapsyzdyq dep atalatyn nәpsiqúmarlyq men oisyzdyq jatyr. Azghyndyqtyng shegi bolmaydy. Biraq azghyndyqtyng basy qazaqta onyng anagha, qyzgha degen kózqarasy men tanym týsiniginen bastau alady.

Sondyqtan qazaq qyzdarynan tilegim, sen tilding de, sen dilding de, sen últtyng da, sen qúndylyqtardyng da ortalyghysyn... Ózisin, keshegi atalar joly tarihtyng kózisin, janpidalyq pen erlikting de negizisin...Sondyqtan býgingi qazaq qyzdary osylardy saqtay almasang saghan sert, al senderdi qorghay almasa jigitterge sert! Ant ishpeske de amal qalmady, basqa jol joq... Onda últ retinde joyylamyz...

Sózimning sonynda «otbasynda ana men qyzgha», qoghamda «ana tiline», memlekette «mәdeniyetine qamqor bolmaghan kez kelgen sayasy institut joyylugha bet týzeydi degim keledi.

 

Dosay Kenjetay, filosofiya jәne teologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz

0 pikir