Júma, 19 Sәuir 2024
46 - sóz 50428 29 pikir 6 Tamyz, 2015 saghat 15:33

SAYa ELEMESOVA. TUYLGhAN EMES, TUGhAN

Qúrmettilerim! Bәrimiz filfakta oqimyz. Sondyqtan bilip, bilmegenderge aityp, eskertip, kónilge týiip jýrgenning artyghy joq. Kópshiliginizden bayqaymyn osy әleumettik jelilerde dos-qúrbylarynyzdy qúttyqtaghanda «Tughan kýninmen!» degendi «Tuylghan kýninmen!» dep aityp ta, jazyp ta qoldanyp jýrsizder. Negizi «Tughan kýninmen!» boluy kerek. Kez kelgen әdeby shygharmany alyp qaranyz halqymyzda búryn sondy búnday sóz tirkesi qoldanylmaghan. Qazaq tilindegi erejeni alyp qaranyz mysaly. «Yl»degen yryqsyz etisting júrnaghy. Yryqsyz etiste qimyldyng iyesi bolmaydy. Osy sózding dúrys emestigin aitsaq, anasynyng tughan kýni, ózining tuylghan kýni dep daulasatyndar jeterlik. Alayda -yl júrnaghy ózdiginen bolghan is-әreketke qoldanylatyn yryqsyz etis júrnaghynyng búl sózge jalghanuynyng orynsyz ekendigin angharmaydy. Basqasyn qoyyp, jay mysal keltirgenning ózinde sәby ózdiginen tuylmaydy. Múny kelgen kýn, kórgen kýn degen sózdermen de rastaugha bolady. Dýniyege kelingen kýn dep aitpaymyz ghoy. Osynyng ara-jigin әr qazaq ajyrata bilui kerek. TUGhAN KÝN - әrkimning kóz ashyp, ómirge kelgen kýni. Qazaq tilining týsindirme sózdigi. 819-bet. QR MjAM Til komiyteti bekitken. 50 myngha juyq sóz ben sóz tirkesi bar. Qarapayym mysal, egerde «tughan kýn» tirkesin «tuylghan kýn» deytin bolsaq «ólgen kýn» «ólilgen kýn» deymiz be?! Eger búlay qoldanatyn bolsaq: Men tuYLghan, Men jatYLghan, Men otyrYLghan, Men túrYLghan, Men jýrILgen...bolyp keter edi. "Tuylghan" degen beride shyqty, ózderinshe oryssha "Deni rojdeniya"ny tikeley audarghandaghysy siyaqty. Qazaq әlmisaqtan "Tughan kýn" deydi. Qazaqtyng jazushy klassikterining kitaptaryn oqyp qaranyzdar, bәrinde - "tughan kýn". Qazaq tilining týsindirme sózdikterin qaranyzdar (búrynghysyn jәne qazirgisin) onda da anyq jazylghan (maghynasy, jazyluy, t.b.) - "tughan kýn". "Tuylghan kýn"-di jaqtaushylarmen talay pikirtalastyrdym, jazushylardyng kitaptary men sózdikterden dәlel keltire otyryp, olargha súraq qoydym: "Al maghan bir әdeby kitap nemese sózdik kórsetindershi "tuylghan kýn" degen sózi bar?" dedim, eshqaysysy dәlel keltire almady. Sondyqtan bosqa qisaya bermey qazaqtyng sózin dúrys jazu (aytu) qajet: Tughan kýn, Tughan jer, Tughan ólke, Tughan el, t.s.s. Hәkim Abaydyng ózi de: «Tughanda dýnie esgiin ashady ólen,

Ólenmen jer qoynyna kirer denen» nemese Múqaghalidy alayyq: «Býgin mening tughan kýnim oi, әli-ay,
Myna adamdar nege jatyr toylamay?!». Sol siyaqty әulie Shahkerimdi alayyq: "Anadan alghash tughanymda jyladym nege dybystap?". Osylardaghy «tughan» sózin bayqaugha bolady. Qazaq tilining óz emle, erejesi jәne sol ýshin arnayy sózdikter bar, sony saqtau kerek. Árkim óz erejesin shygharyp, oiyna kelgenin kóje qyla berse, TILden bereke ketedi!

@Filfak stories blogynan alyndy

29 pikir