Qaldybek QÚRMANÁLI, kompozitor, Sh.Qaldayaqov atyndaghy halyqaralyq әn festivali diyreksiyasynyng bas diyrektory, «Shәmshi» jurnalynyng bas redaktory:
– «Qaldybek–kompozitor, Qaldybek – jurnalist, Qaldybek – isker azamat» dep el-júrt sizdi tanyp, baghalaydy. Desek te, sizding iylikpeytin qyrsyqtyghynyzdy sóz etip, qayran qalyp jýredi. Tik minezinizden tayaq jegen kezderiniz boldy ma?
– Minez – Alladan beriletin qasiyet. Mende eshqanday jasandylyq joq. Anamnan osynday bop tuylghanmyn. Meninshe, eng baqytty adam – minezin ózgertpegen adam. Negizi, tamyry myqty, ózining aitary bar adam esh uaqytta minezin ózgertpeydi. Bizde kóbi, kerisinshe, mysaly, bastyghyna jaltandap, dos-jarandarynyng yghyna jyghylyp, biylikke jaghynu ýshin belgili bir jaghdaylargha tәueldi bolyp, әielining qas-qabaghyna qarap, myng qúbylyp jýretinderdi óz basym tolyqqandy azamat dep qabyldamaymyn. Ondaylar bizding qoghamda jetip-artylady. Al tik minezimning paydasy bolmasa, ziyanyn kórgen emespin.
– Teledidardy qosyp qalsang – Qaldybek, radiony basyp qalsan
–Qaldybek, gazet-jurnaldy ashyp qalsang – Qaldybek… Áriyne, óner adamyna kópshil bolu kerek shyghar, degenmen ýnemi el aldynda jýrudi jaqsy kóretin siyaqtysyz…
– Mening anam 12 perzent kótergen. Qazir dýniyede bary segizbiz – alty úl, eki qyz. Men segizinshi úlmyn. Jalpy, bizding otbasymyzda ýndemey qalatyn adam joq. Ózim bala kýnimnen belsendi bolyp, әdiletsizdikke qarsy túryp óstim. Sodan barlyq jerde birinshi bolugha talpyndym. Eger de men ónerden basqa salada, mysaly qúrylysta, bizneste, sayasatta jýrsem, bәribir Alla bergen bar mýmkindikti paydalana otyryp, óz biyigime kóteriler edim. Men etikshi bolsam da myqty etikshi bolar edim. Búl maqtanshaqtyq, ataqqúmarlyqtan emes, búl – boydaghy ishki quat, kýsh-jigerden. Mysaly, Qúday bir adamgha bar ónerdi ýiip-tógip beredi. Ol óte keremet danyshpan boluy mýmkin. Alayda ózining ónerin nasihattap, júrtqa jetkizuge kelgende enjar. Biraq minezining joqtyghynan kóptegen iygilikterden qúralaqan qalyp jýredi. Al talantyna toqmeyilsip, ony ary qaray nasihattap, jetildirip damytqysy kelmeytin adam – aqymaq. Alla taghala maghan talantpen qosa, úiymdastyrushylyq qabilet pen belsendilikti beripti. Nege paydalanbasqa?!
– Siz kez kelgen nәrsege syny kózqaraspen qaraysyz. Qashan da dau-damaydyn, qayshylasqan pikirtalastardyng bel ortasynda jýresiz. Tabighatynyzdan sondaysyz ba, әlde búl әnsheyin imidj be?
– Adam sóileymin dep sóilemeydi. Bayaghyda bir jiynda ghalym Álkey Marghúlan qazaqtyng arghy-bergi tarihyn aityp kele jatyp әdebiyet jayynda úzaq oy tolghapty. Sonda Múhtar Áuezov: «Áleke, siz әdebiyetke úzaghyraq ketip qalghan siyaqtysyz, óz salanyzdyng jayyn aitpaysyz ba?» – dese, Áleken: «Kóp biletin adam kóp sóileydi. Mening biletinim kóp, sonyng bәrin aitqym keledi», – dep jauap bergen eken. Men bәrin kórip, bildim dep aita almaymyn, biraq aitqym keletin dýniyelerim barshylyq. Men «Qúday bergen talantyma ghana sýienip, jazuymdy jazyp, әnimdi shygharyp qana jýrsem boldy. Últ pen jer mәselesi, til men din mәselesi, basqa da qoghamdyq-sayasy problemalar – mening ainalysatyn sharuam emes» deytinderding qatarynan emespin. Degenmen múnday jandargha ókpeleuge de bolmaydy. Dengeyi sol bolsa qaytesiz. Al mening ónerimnen basqa da qarym-qabiletim bolsa, týrli qayshylyqtarda óz pikirimdi dәleldep shyghugha mýmkindigim bolsa – nege ýndemey qaluym kerek? Men ónerdegi keybir aghalarym men inilerim sekildi «ýiim joq, kýiim joq, maghan ataq berinder» dep eshqashan kóp aldynda jeke basymnyng problemasyn qozghaghan emespin. Pәlen jyl boyy Almatyda qanghyryp, Kensayda qonyp jýrgen kezimde de aqiqatqa arashashy bolugha úmtyldym. Al mening keybir aqyn bauyrlarym: «Men әdebiyet ýshin densaulyghymdy qúrttym, eger maghan ýy berse, men búdan da kýshti shygharma jazar edim» degendi aitady. Al el múnyn joqtaytyn kóp aghalarymnyng óz múnyn aitqanda etekteri jasqa tolyp ketedi. Meni osy kýnge jetkizgen – eng birinshi ónerim, algha qoyghan maqsatym men ýkilegen ýmitim. Osy túrghydan alghanda biylikting kózi soqyr emes eken әiteuir. Qazir, qúdaygha shýkir, ýi-jayym bar, bala-shaghalymyn. Al bir jerde ótkir syn aityp, ashyq pikirimdi bildirip, oiymdy tura aityp jýrgen bolsam, ol eng aldymen mening últtyq mýdde ýshin kýreskim keletindiginen. Men eshqashan sóz aitar minber izdemeymin, meni júrt ózderi shaqyrady. Biraq tyndar qúlaq bolmasa, men de sózimdi zaya qylmaymyn.
– Bayaghyda bir aghamyzdyng «Qaldybekti el anau deydi, mynau deydi, biraq onyng aitqandarynyng kóbi sayasy mәlimdeme siyaqty» degenin estigenimiz bar edi. Tanymal adamdar týbinde sayasatpen ainalysyp ketip jatady. Ásirese, óner adamdary. Jalpy, óner adamynyng sayasatpen ainalysqanyna qalay qaraysyz?
– Óner adamdary sayasatpen ainalyspasyn degen zang joq. Jalpy, sayasatpen kim ainalysuy kerek: injener me, metallurg pa, qúrylysshy ma? Qazirgi biyliktegilerding barlyghynyng mamandyghy sayasatker emes qoy. Degenmen búghan birjaqty qaraugha bolmaydy. «Ólenge әrkimnin-aq bar talasy» degendey, sayasatqa da әrkimning talasy bar. Al «sayasat – sayqaldyng isi» degendi aityp jýrgen adamdardyng ózi sayqal. Eger de sening boyynda últqa degen sýiispenshiliging bolsa, eldi kórkeytuge baylanysty naqty is-josparyn, útymdy oilaryng bolsa, nege biyik minberge úmtylmasqa, nege sayasatpen ainalyspasqa?! Ókinishke qaray, sayasattyng basy-qasynda jýrgen keybir atqaminerler belgili óner adamdaryn ózderining sayasy úpaylaryn úlghaytu ýshin paydalanady.
– Ásirese, saylau siyaqty nauqan kezinde deysiz ghoy…
– Osyghan baylanysty mynaday bir qyzyq әngime bar. Birde bireu «Terisqaqpay» әzil-syqaq teatrynyng kezindegi jetekshisi, akter Asqar Naymantaevtan «Songhy kezderi sizder el aldyna shyghudy qoydynyzdar, efirlerden de kórinbey kettinizder ghoy», – dep súrapty. Sonda ol: «Biyl saylau bolmay ketti», – dep jauap qayyrypty. Álgi kisi: «Nemene, deputattyqa týseyin dep jýrsing be?» – dep qayyra súrapty. «Saylau jaqyndaghanda deputattar ózderi shaqyrady», – degen eken Asqar.
– Qoghamnyng qanday da bir qysyltayang kezenderi bolmasyn, jeke bas qayghysynan góri últtyq mýddeni, eldik maqsatty algha qoyatyn túlghaly azamattar bolghan. Sizdinshe, búl mәsele qazirgi qoghamda qalay kórinis tabuda?
– Kez kelgen memlekettin, últtyng ósip-órkendeuine onyng әrbir azamaty kishkene bolsa da óz ýlesin qosady, biraq últty algha sýireytin jeke túlghalar ghana. Ár zaman, әr ghasyr osynday túlghalardy tudyrumen qosa, olardyng balaghynan tartatyndar men el ýshin qyzmet etuge mýmkindik bermeytinderdi de qosa tudyrady. Áytse de búl – zandylyq. Eger de jer betindegi adamdardyng barlyghy «gumannyi» bolsa, býkil qazaq bir-birine «siz» dep sóileytin bolsa, men jyndanyp keter edim. Sol siyaqty bir ghana notada túryp, bir saryndy yrghaqpen әn aitu mýmkin emes. Birqalypty tirshilik adamdy tez jalyqtyryp jiberedi. Jyldyng auyspaly tórt mezgili bolatyny siyaqty adamdardyng da qasiyeti ashylyp túruy shart. Desek te, kóptegen ziyaly, bilimdi degen adamdardyng ózderi elding sózin sóileuge kelgende tartynshaqtap qalyp jatady. Sondyqtan da janaghy aityp ótkenimizdey, «sayasatta nem bar, onymen sayasatkerler ainalyssyn» degen nemqúraydylyq – menireu adamdargha ghana tәn. Búl neden deysiz ghoy? Búl últ mýddesinen góri jeke bastyng qamyn kýitteuden. Mysaly, bir ziyaly, yqpaly bar deytin túlghagha әieli nemese basqa da jaqyn tuysy «әi, neng bar sol jerde, ol sensiz de aitylatyn nәrse, basqalar sóilesin. Balamyz oqugha týseyin dep, qyzymyzdyng qyzmeti óseyin dep túrghanda kesiri tiyip keter. Ýy ala almay qalasyn» degendey birdemelerdi aityp basyp tastaydy. Mine, osylaysha, ózindik meni joq talay túlghalar elge paydasyn tiygize almay jýr. Men keyde múnday kertartpa adamdardy ayaymyn. Al últ ýshin ayanbay enbek etip, baryn bergen túlghalardy qashanda ýlgi tútyp jýremin. Mysaly, dýniyeden ótip ketken Ózbekәli Jәnibekov, Kenes Núrpeyisov aghalarym qazaqqa qanshama nәrse berip ketti. Býginde keybir tizgin ústaghan aghalarym maghan «Qaldybek, sening myqty oilaryng bar, pikirlering de oryndy. Biraq sen qyzbalyqqa salynba, sózdering pәlenshe men týgenshege tiyip ketpesin. Endigi jerde myna mәseleni aitsang bolady», – dep ótirik maqtap, qolqa salady. Sonda men, «Qajetti mәseleni nege ózderiniz qozghap, aitpaysyzdar?», – desem, qúlaghyma aqyryn sybyrlap: «Shyraghym, múny bizge aitugha bolmaydy, aita almaymyz da», – deydi úyalmay.
– Sonda býgingi qazaq ziyalylary dep kimderdi tanugha bolady?
– Bayaghyda bireuler ziyaly qauymdy «ziyandy qauym» dep jazdy. Jalpy, bizding qazaq ziyaly dep kimderdi tanidy ózi?. Ziyaly dep oqyghan adamdy aitamyz ba, әlde lauazymdy qyzmeti bar kisini aitamyz ba? Nemese oqymaghan, biraq ómirden kórip-týigeni mol, býkil bir auyl-aymaqty úiytyp otyrghan kónekóz qariyany aitamyz ba, bolmasa ataq-abyroyy jeterlik jazushyny aitamyz ba – ol jaghyn eshkim tap basyp aita almas. Degenmen «bizde ziyaly qauym joq» dep aita almaymyz. Olay desek, óz últymyzdy joqqa shygharghan bop qalamyz. Elding qaymaqtary bolyp sanalatyn ziyaly qauym ókilderin eki topqa bólip qarastyrugha bolady. Birinshisine – óte bilimdi, qajet tústa últtyng sózin sóileuge bar jәne óz sózin isimen dәleldey alatyn, basymdy bәlege tygham dep qoryqpaytyn azamat túlghalardy, ekinshisine – bilimdiliginen basqa osy qasiyetterge qarama-qarsy qasiyetke ie adamdardy jatqyzugha bolady. Býgingi ziyalylardyng shamamen 90 payyzyn osy ekinshi topqa jatqyzugha bolady. Áytse de búlardy da kinәlay almaysyn. Olardyng boyynda myqtylargha tәn erik-jiger, ójettilik bolmasa, úsaq-týiek pendeshiligi bacym túrsa, ne dau aitugha bolady? Shyndap kelgende, últtyng mandayyna bitken ziyalylar ózderine ziyany tiyip ketse de últtyng sózin sóilemese auyryp qaluy mýmkin. Ondaylar bizde kóp emes. 10-aq payyz. Sondyqtan da qazirgi qazaqty algha sýireu ýshin 90 payyzdy qúraytyn toghyshar ziyalylar, tittey de bolsa pendeshilikterin joyyp, әlgi qalghan 10 payyz kýresker ziyalylargha ishtey bolsa da bolysyp, tilekshi boluy qajet. Múnyng ózi ýlken sauap bolar edi. Biraq óz biyigine jetip, «elding atyn shygharghan ziyaly» dep jýrgen kisiler kýresker emes.
Negizi, qazaq halqy bireuding aitqanynan góri istegenine qarap boy týzeytin halyq. Mysaly, bir aqyn ókimetten ýy alypty dese, basqalary ekinshisine «ey, sen de aqynsyng ghoy, әreket jasamaysyng ba» deydi. Sodan keyin ghana baryp әlgi bayghús qújattaryn jinastyryp, baspanaly bolugha әreket ete bastaydy. Bireu kitabyn shygharsa, soghan qarap basqalary da shyghara bastaydy. Biraq búl mәselede tek jaqsylyqty kóru arqyly ghana jetistikterge qol jetkizu kerek.
– «Aytylghan sóz – atylghan oq» demekshi, aitqandarynyz ózine tiyip ketken kisiler tarapynan, tipti qauipsizdik salasynyng adamdary tarapynan syn-eskertpeler alghan emessiz be?
– Ádette belgili bir mәselelerge baylanysty telearnalar men basylymdarda ashyq pikir bildirgennen keyin maghan Qauipsizdik komiytetining adamdary kelip «әngime» aitady, әr sózime mәn bergendey astyn syzyp otyryp eskertu jasaydy. Birde men olargha «til, jer, din mәselesi últtyq, memlekettik qauipsizdik túrghysynan qorghala ma?» dedim. Olar «әriyne» dedi. «Eger men tilimdi, jerimdi, dinimdi qorghap sóz aitsam, onda túrghan búrys ne bar? Senderding ailyq alyp atqaratyn júmystaryndy men tegin istep jýrmin ghoy?» – dedim sosyn. Aynalyp kelgende, memleketting qauipsizdigin, tilimizdi, jerimizdi, dinimizdi qorghaytyn sol qauipsizdik salasynyng mamandary emes pe?
– Óziniz óner adamysyz, jurnalistiginiz jәne bar. Bir auyz sózge syimaytyn oilarynyz bolsa, nege maqalalar jazyp, kitap shygharmaysyz?
– Býginde Shәmshi turaly ýlken zertteu enbek jazu ýstindemin. Ghylymy jetekshim – akademik Gharifolla Esim aghamyz. Mening búl zertteuim Shәmshi turaly jazylghan túnghysh ghylymy júmys bolmaq. Qazirgi uaqytta ózimning kórgen-týigenderimdi bir jýiege keltirip, eki kitap jazugha dayyndyq ýstindemin. Onda mening ómirimde erekshe oryn alghan oqighalar turaly, maghan shapaghaty tiygen túlghalar turaly, últyn oilaytyn azamattardan alghan jaqsy qasiyetterding әseri haqynda bayandalmaq. Kitaptyng keyipkerleri býginde dýniyeden ótken Zamanbek Núrqadilov, Altynbek Sәrsenbaev, Mәdina Eraliyeva, Bekzat Sattarhanovtardan bastap qazirde kózi tiri túlghaly aghalarym bolmaq. Birinshi kitabym óner adamdary turaly bolsa, ekinshi kitabymda býgingi qoghamdyq-sayasy ómirge degen óz kózqarasymdy ashyp jazghym keledi. Múndaghy oiym – elge syrymdy aita otyryp, osy uaqytqa deyin ne istep, ne qoydym degendey ózime ózim esep beru.
– Talantty baghalaudyng ólshemi bar ma?
– Birde Jazushylar odaghynda kezekti әdeby jiyn ótip jatty. Sonda bәri jabylyp, túnghysh jinaghy shyqqan bir jas aqyndy byt-shytyn shygharyp synap jatty. Aytatyndary «nege sen jaqsy óleng jazbaysyn» degenge sayady. Álgi aqyn jigitti ayap kettim de, minberge shyghyp «Aynalayyn, aghalar, nege sizder búl aqynnan mýmkin emes nәrseni talap etesizder? Onyng boyyna Qúdaydyng bergen talanty sol-aq bolsa qaytesinder? Sonshama ne ýshin aq ter-kók ter bolasyzdar? Sonda ol jaqsy óleng jazghysy kelmey jýr deysizder me, myqty aqyn bolghysy kelmey jýr deysizder me? Allanyng bergen mýmkindiginen asyp, eshkim artyq eshtene tudyra almaydy emes pe?! Búl kinәlaularynyz orynsyz» degendi aittym. Otyrghandardyng auzyna qúm qúiylghanday boldy. Sonda men 23 jastaghy jigit ekenmin. Al endi búl mәselening taghy bir ekinshi jaghy bar. Mysaly, bireu aqyndyqqa, suretshilikke, әnshilikke nemese basqa da ónerge myqty qarqynmen keledi de, keyinnen boldym-toldym degendey óz dengeyin tym bolmasa ústap qala almay jatady. Mine, sonday kezderde «sen kezinde myqty shygharmalar tudyryp eding ghoy, sening talantyng biyik edi ghoy, endi nege jaqsy dýniyeler tudyrmaysyn» dep janashyrlyqpen aitugha bolady. Demek, múnday daryndar Qúdaydyng bergen zor mýmkindikterin paydalana almaydy, talanttaryn enbekpen úshtastyra almaydy degen sóz. Mysaly, múnday uәjdi «Sen keremet әnshi eding ghoy. Deputattyq mansapqa bola nege ónerden alystap kettin» dep Bekbolat Tileuhanovqa aitugha bolady. Ol últyna әnshi Bekbolat retinde úshan-teniz qyzmet eter edi. Keyde men «shirkin-ay, Bekbolattyng sheksiz talantyn maghan berse ghoy» dep oilaymyn…
– Jaqynda telearnalardyng birinde bolghan tartysta bir aghamyz «Qaldybek kompozitor emes, ol jay ghana melodist, ary ketse, әuesqoy sazger ghana. Onyng muzykalyq bilimi joq» degendi aityp qalyp edi. Búghan ne deysiz?
– Býkil el bolyp aitatynday keremet әn tudyra almaghan adam simfoniya, opera siyaqty myqty dýniyelerdi shyghara alady dep óz basym senbeymin. Mysaly, maqala jaza almaghan adam jazushy bola almaydy, jarytyp әngime jaza almaghan adam roman jaza almaydy. Sol siyaqty meni «samozvanes, melodist» dep ishtarlyqpen kemsitip jýrgen «kompozitor» aghalarymnyng el biletin bir әni de joq. Olardyng aiyrmashylyghy – arnayy muzykalyq bilim alghandyqtarynda ghana. Ary ketse, tabaqtay diplomdary bar. Men eshbir qazaqtan «meni kompozitor dep atandar» dep súraghan emespin. Azdy-kópti shygharghan әnderimdi júrt jaqsy qabyldap, moyyndap jatsa, qolpashtap, qúrmettep jatsa, men kinәli emespin ghoy. Olar odan da qaptap ketken dýbәra әnderge nege shýilikpeydi? Búl endi – pendeshilik. Biraq men búghan bas auyrtqym kelmeydi. Óitkeni bәri ótpeli. Bir kezderi bar qazaq jappay qytaydyng arzan ayaqkiyimderin kiige mәjbýr boldy emes pe? Sonda ómirbaqy osylay bop qalatynday ýreylendik. Qazir el ekonomikasy týzelip keledi emes pe?! Sol siyaqty nashar әnderding de dәuiri ótedi de, tәuir dýniyeler qalady. Sondyqtan da men mynau ótpeli dýniyede eshkimning ataq-abyroyyna jarmasyp ómir sýrgim kelmeydi.
– Aldaghy 30 mamyr kýni Respublika sarayynda әn keshiniz óteyin dep jatyr eken. Shygharmashylyq qadamdarynyzgha sәttilik tileymiz. Aytynyzshy, jalpy, óner keshterine, konsertterge qanday adamdar barady?
– Ár konsertting óz kórermeni bar. Jalpy bizding halyq ónerge qúrmetpen qaraydy. Al birde-bir sheneunik konsertke arnayy biylet satyp alyp barghan emes. Olargha shaqyru biyletin berseng de, kele qoymaydy. Sodan Respublika sarayyna jinalatyn 3000 adamdy emes, әlgi ýsh sheneunikti kýtip otyrasyn. Olardyng keybireui konsertine kelgenning ózinde basynda bir kórinedi de, artynsha joq bolyp ketedi. Sosyn «olar el qamy ýshin qyzmetten qoly tiymey, Elbasy tapsyrmasyn oryndaumen shapqylap jýrgen shyghar» dep oilasan, keyin alansyz biliyard oinap, bir jerde kónil kóterip jýrgenin estiysin. Demek, mening shygharmashylyghymdy týsinuge ondaylardyng óresi jete qoymas. Mәdeniyet pen ónerge degen osynday kózqarastyng qalyptasuy osy saladaghy kadr mәselesining dúrys jolgha qoyylmaghandyghynan. Búl mәsele basqa salagha da qatysty. Osy túrghydan alghanda, belgili salany damytu ýshin ondaghy bilikti kadrlar túraqtylyghyn qamtamasyz etu kerek. Ákimder men ministrlerdi qayta-qayta auystyra bergennen eshqanday isting nәtiyjesi shyqpaydy. Men biylikke syn aityp otyrghanym joq. Búl mening óner adamy retinde, azamat retinde aityp otyrghan, jaqsy bolsyn degen synaydaghy jeke pikirim.
Alashqa aitar datym!
Men biylikte de, oppozisiyada da bolghan emespin. Áldekimderdey joghary jaqtyng tapsyrmasymen nemese oppozisiyanyng dayyndauymen sóz aityp jýrgen adam emespin. Men – ózining aitar oi-pikiri bar jeke memleketpin! Degenmen әrbir qatardaghy azamattar, eng bastysy últqa qanday payda keltiruge bolady, sony oilansa deymin. Meninshe, eger de barlyq dengeydegi atqaminer sheneunikter, biyliktegi lauazymdy azamattar ózderine tiyesili mindettemelerdi ýtir-nýktesine deyin, tittey de shashau shygharmay, dәlme-dәl, naqty atqaratyn bolsa, onda oppozisiyagha júmys qalmas edi. Demek, biylikting qanday da bir atqarghan sharualarynda ylghy da bos kenistik qalyp qoyady. Osynday osal tústa úrymtal sәtti paydalanyp, sayasy úpay jinaytyndar da aramyzda órip jýr. Elde bәri jaqsy bolsa shulap nemiz bar? Men de typ-tynysh әnimdi jazyp, konsertimdi qoyyp jýre bermeymin be?! Sayyp kelgende, oppozisiyagha júmys tauyp berip otyrghan biylikting ózi. Mýmkin, búl sayasy oiyn ghana shyghar. Biraq oiynnan órt shyghatynyn esten shygharmaghanymyz dúrys. Býgin qazaq 67 payyzgha jettik. Endi biraz jylda 80, 90 payyzgha da jetermiz. Endigi kezekte sol kezde ne isteytinimizdi, qanday rulyq emes últtyq memleket qúratynymyzdy osy sәtten bastap oilasuymyz kerek.

Súhbattasqan Almat IYSÁDIL
«Alash ainasy» gazeti 27 mamyr 2009 jyl