Dalbasa desen, danghoy dal bolady, demeseng – qaynaghan qanyng basyna shapshidy: Qazaqstan Respublikasy Onomastikalyq komissiyasynyng ShQO bólimshesi irgesinde aty anyzgha ainalghan Qozy Kórpesh – Bayan Cúlu kesenesi túrghan Tarlauly auylynyng atyn «Qojaghapanov» dep auystyrugha kelisim beripti. Oblys әkimining «әit-býit» degenin eki etpeytin oblys mәslihaty búl kelisimdi qoldau jóninde sheshim shygharar bolsa, mahabbattyng qos múnlyghy jatqan jerge tәu etushi jolaushy búdan bylay «Qojaghapanov» degen qorash atauly auylgha bas tireytin bolady...

Bәlkim, «Qojaghapanov» emes, «Júman» ataluy da mýmkin. Qalay bolghanda da, ekeui de onyp túrghan joq. Jo-joq, ol adamnyng tirisinde onyp-onbay qalghany búl arada sóz emes. Sózi – mahabbattyng múnly mekenine sol eki ataudyng ekeui de enshiles bola almaytyny. Áytpese Júman jaryqtyqtyng atyna alabóten aitar sóz tapshy.

Birinshiden, osynyng ekeui de Qojaghapanov Júman degen kópshilikke beymaghlúm adamnyng aty-jóni. Sol Tarlauly auylynyng biletin adamdary Qojaghapanovty kezindegi kenestik jýiedegi mal fermasynyng mengerushisi bolghan adam deydi. Sayasy tegi – qyzyl kommunist. Al adym attam jerdegi Ayagózding Júmannyng jóninen júrday júrty ony shóp brigadiyri bolghan dep, elden estigenin emis-emis eske alady. Ertengining enshileri – jastar jaghy «na figa mne sdalsya» dese: «Onyng ne!» degen daudyng da reti joq. Jany júmaqta jatqyr Júman men soghys jyldary jylqy fermasynyng mengerushisi bolghan, Qyzyl әskerge mynghyrghan jylqy aidaghan Bapy shaldy bilmeding dep, kimning jaghasynan alasyn, oibay!

IYә, topyraghy torqa bolghyr ol marqúmnyng kim bolghany Qozy men Bayannan qalghan ejelgi anyzdy jattap ósken qalyng qazaqqa qatty qajet bolmasa kerek-ti. Tipti Arqanyng bir qiyrynda ósetin «tarlauly» degen shópting atyn arqalanghan auyldyng atauyn ól-tiril ózgertu qajet bolsa, ony «Qozy men Bayan» auyly dese, turizmge tәntiligi qozyp túrghan Qazaqstan ýshin ol bir qotyr atau bolar ma edi? Jarasyp-aq ketpes pe?!

Joq, onyng atauyn «Júman» nemese «Qojaghapanov» dep ózgertuge ózeurep jýrgender olay oilamaydy eken. Olargha el-men jerding myndaghan jyldyq tarihy men sanagha singen tanymy emes, әkesining atyn әudem jerge shygharu qajet bopty. Ghasyrlar qoynauynan shymyrlap jetken tarihy men kiyesi kernep túrghan jerge әkesining atyn beruge bel bughan, osy armany jolynda Ayagóz audany men Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy atqaminerlerdi tegistey satyp alugha baylyghy bar adam – almatylyq bәlky kәsipker, bәlky bankir Toqtarhan Qojaghapanov degen qaltaly bireu. Kezinde onyng aty-jóni el preziydentining tónireginen, ýkimet ýiining manynan estilip jýretin. Mýmkin, sol jýrisi elding esesine ótip kettige sanay ma eken: qazaqtyng múnly-syrly tarihyna qol sala bastaghan sekildi. Keyinnen pensiyagha ketip tynysh tapty ma desek, әuliyeli jerding әruaqtaryn mazalap jýrgen siyaqty ghoy...

Ekinshiden, myna qyzyqty qaranyz: alaqanday ghana auylda sol Toqtarhannyng әkesi Qojaghapanov Júmannyng esimimen atalatyn Mәdeniyet ýii, taghy bir kóshe jәne anasy – Qojaghapan kelini Kóshjannyng atymen atalatyn meshit ýii bar eken. Úsaq-týiek sharuashylyqta ghana basshy bolghan adamnyng aruaghyn ardaqtaugha osy azdyq ete me? Endi býtkil týrki әlemi tәnti bolghan anyzda aty atalatyn qos múnlyqtyng jatqan jerin ózgertuge qolqa saludyng jóni qaysy? Sol qolqagha Ayagóz audany men oblys basshylyghynyng qolqa etteri erip ketui kónilge kýdik keltire me, keltirmey me? Almatydan kelgen bireuding jeteginde keterdey, onyng nesi ótip ketti?

Aytpaqshy, búl ózgertuge qarsy óre túrghan Ayagózding aqyl-esti azamattary saugha súrap, jan-jaqqa qarsha boratqan hattarynyng biri el preziydentine de jetken eken. Onda elbasynyng esine salar mynaday uәj bar: «Eger onday adamdardyng bәrine jer-su ataularyn ýlestirip berer bolsaq, últtyq ruhymyz, tarihy tanym-týsinigimiz qayda qalmaq? Ómirden qatardaghy qarapayym ghana adam bolyp ótken әkelerine qaltasy qalyng úldary atau bere berer bolsa, bizding týisigi tereng el bolghanymyz qaysy? Sodan da bolar, el ishinde «Atannyng ataghy olqy bolsa, Ayagózge bar» degen mazaq-mәtel payda bolypty».

Dúp-dúrys aitylghan – «últtyq ruhymyz qayda qalmaq»? Bәlkim, qat-qabat qaghazdardyng arasynan búl hat Nazarbaevtyng nazaryna ilinbey qalary da haq: onay deymising – jalpaq elding jahandyq sharuasymen shyr-pyr bop jýrgen adamgha qiyr jaylaghan elding kódiy-sódy sózine qúlaq asar uaqyt qayda? Týkpirdegi Tarlauly týgili, «qazaq» degen ataudyng ózi sayasat saudasyna әne-mine týsip keter qater túrghanda, qaydaghy bir ataugha bola alandaugha múrshasy qaysy? Ayagózdegi narazy júrt pysyqaylar preziydentting osy múrshasyzdyghyn paydalanyp kete me dep qorqady.

Biraq, mening Auyt bauyrym aitpaqshy, «últtyq ruh» mәselesin Nazarbaevtyng nazaryna salatyn Mahmut myrza siyaqty aqylmany bar ghoy: preziydentining múrshasy bolmay jatsa, Qasymbekov siyaqty qosshylary últtyq mәselege arasha týskeni týiirdey teris qylyq bolmas edi... Olardyng әdiletti qiyanattan qorghauy – preziydentke kómekshilik qyzmet qylu ghana emes, azamattyq paryzdyng bir ghana púshpaghy bolsa kerek.

«Qiyanattan qorghau» demekshi, Tarlaulynyng atauyn Qojaghapanovtyng yrqyna qaray ózgertu jóninde auylda ótken jiyngha qatysqan 32 adamnyng ghana dauysy Onomastikalyq komissiyagha joldanghan ótinishke tigilipti. Al búl auylda mynnan astam adam túratynyn, olardyng erki «esten shyghyp ketkenin» eskersek, búny qiyanat demeske amal bar ma?

Aytqandayyn, el preziydentine jazylghan sol hatta taghy bir qyzghylyqty derek bar eken: «Ýsh birdey ministr, medisina ghylymy boyynsha dýnie jýzine mәshhýr eki ghylymiy-zertteu instituttyng irge tasyn qalaghan ghalymdar – osy Tarlauly auylynyng perzentteri, – depti hat iyeleri. – Sóite túra, Tarlaulyda solardyng birde-birining esimin enshilegen birde-bir kóshe joq. Al ferma basqarushysy bolghan Júmangha baqanday bir auyldyng atyn bere salu – naghyz әdiletsizdik jәne jan auyrtar qiyanat bolady, qúrmetti Núreke! Osy әdiletsizdikke Sizden basqa arasha týser azamat kóre almay túrmyz».

Mine, bizding bylyqqan tirlikte jetken jerimiz – osy: endi auyldyng atauyn aduynnan qorghau ýshin, baqanday preziydentke qiyla hat jazatyn jaghdaygha tap boldyq. Álde búl elding әkimderi men ministrleri óz preziydentin jalpaq el jappay boqtasyn dep, osynyng bәrin naqaq jasay ma eken? Áytpegende, tarihta tanbasy bar ataugha qatysty shәt-shәlekey daudyng shiyin oblystan shygharmay-aq, Ayagózding tónireginde túmshalap tastau jergilikti әkimderge búiym bop pa?

Endi myna qiyanatty qaranyz: Ayagóz audandyq mәslihaty búl ótinishti qabyl almay tastaghan son, oblystyng núsqauymen mәsele kýn tәrtibine qayyra qoyylady. Sodan nebәri 12 deputattyng toghyzy qarsy bolghan, bireui – qalys qalghan, tek ekeui ghana qolyn kótergen birinshi sheshim ózgerip sala beredi. Múnday kópe-kórneu zansyzdyqqa audandyq prokuror da pysqyryp qaramaydy. Sonda mәslihattyng «mayysyp ketuine», prokurordyng pysqyrmauyna kim týrtki boluy mýmkin?

Áriyne, әkim! Búl arada әkim degende, qala-qala ma – Saparbaev sopang etip shygha keledi. Semeylik qazaqtar aitpaqshy, «mәsele – kasagonda» degen jergilikti jargon osyndayda aitylsa kerek...

Endi, mine, kasagony qylghan qiyanatty arqalaghan júrt preziydentke jata-jalbaryna hat jazyp otyr (erterekte shóp shabatyn mashinanyng negizgi bir tetigi «kosogon» atalghan – E.B.). «Bizding osy ótinishimizge demeu bolsanyz, onda búl Sizding býtkil Týrki әlemi aldynda, Qozy Kórpesh pen Bayan Súludyng aruaqtary aldynda atqarghan taghy bir azamattyq paryzynyz bolar edi» dep qiylady qiyanattyng qúrsauynda qamalghan hat iyeleri.

Osyndayda jer-su attaularyn ózgertuge baylanysty bir mysqyl-mysal eske týsedi. Almatydan sol Ayagózge tartatyn iyir-iyir joldyng Taldyqorghannan asqan túsynda «Qyzylashy» dep atalatyn bir auyl bar edi. Sol auyldyng ortasymen tarihtyng kóz jasynday bolyp, Qyzylashy degen ózen aghady. Qaptaghan Qarabúlaq emes – eshkimde joq Qyzylashy. Tamasha atau! Shamasy, suynda bir qyshqyltym miyneral bolghan son, solay atalghan shyghar.

Sol Qyzylashy auyly birer jyldyng bederinde «J.Balapanov» bolyp ózgerdi. Jol shetindegi taqtayshada túp-tura solay jazylyp túr. Bildim – auyl sharuashylyghy salasynda enbek qylghan bir akademikting atyna berilipti. Dau joq – elge enbegi sinse, berilgeni jón. Biraq sony «Akademik Júmahan» auyly dep atasa, esim de, enbek te elenbey qalar ma edi? Sol jerding bala-shaghasy da maqtanyp jýrer edi: «Men – Akademik Júmahan auylynanmyn» dep. Al «J.Balapanov» degen danghoylyq kimning patriottyghyn qozdyrar atau dersiz, tәiiri?...

...Kezinde «Andreevka» dep atalghan qazirgi Qabanbay auylynyng syrtynda kólik kýtip túrghan jolaushygha toqtasan: «Qyzylashygha deyin ala ketinizshi...» dep ótinedi. Halyq qaper qylmaghan ózgertu kimge kerek – osyghan dal-dúl bolmay kór?!

Ermúrat BAPIY

«Obshestvennaya pozisiya»
(proekt «DAT» № 33 (257) ot 18 sentyabrya 2014 g.