Júma, 29 Nauryz 2024
Qogham 5518 0 pikir 3 Qazan, 2014 saghat 12:05

EKONOMIKANY QANDAY KÝSh ALGhA SÝIREMEK?

Sybaylas-jemqorlyq derekterining kóptigi, ekonomikadaghy alayaqtyqtyng beleng alghandyghy, әdiletsizdik pen úrlyq-qarlyqtyng asqynyp bara jatqandyghy eshkimdi bey-jay qaldyrmasa kerek. Múnyng ózi elding taghdyryna is jýzinde zandy-zansyz jolmen baylyqqa kenelgen oligarhtardyng yqpaly zor ekendigin anghartady. Múnday jaghdayda әleumettik sayasatty qalay belgilemek kerek. Ekonomikany qanday kýsh algha sýiremek? Áleumettik jaghdaydyng tómendep qymbatshylyqtyng qysyp bara jatqanyn bәrimiz sezinsek te odan shyghudyng joldaryn eshkim naqty kórsetip berip otyrghan joq.

Áriyne, jasalyp jatqan baghdarlamany sanap bitpeysin. Biraq, nәtiyjesine kelgende kýmiljip qalamyz. Ony óz kezeginde Elbasy da san ret ótkir syngha aldy.

Ákim-qaralar nemese ministrler bir orynnan kelesige auysqanda «óz komandasymen» baryp, búrynghylardy yghystyratyndyghynyng sebebin juyqta Parlament aldynda memlekettik qyzmet salasyna jauapty agenttik tóraghasy  Qayrat Qojamjarov shynayy bolmysymen dәl sipattap bergendey boldy. Ol múnday «komandalyq» tәsilding astarynda jemqorlyqtyng izi jatqanyn ashyq aitty.

Rasynda, qazir joghary lauazymdyq qyzmette jýrgenderding arasynan jemqorlyqtan aulaq, ary taza jandardy tabu qiyngha soghatyn shyghar. Kýni keshe Qaraghandy oblysyn basqarghan eks әkimning kýdikti retinde tútqyndaluy da jemqorlyqpen baylanystyrylyp otyrghan joq pa? Olay bolsa, shynymen de Elbasy ózi aitqanday «shetinen bir-birlep qolynan jetektep sotqa apara beruge» bolatyn shyghar.

Júmyspen qamtu, densaulyq saqtau, bilim beru, tauar óndiru, qyzmet kórsetu, әleumettik qorghau sekildi elding eng bir ózekti mәselelerin qaghaz jýzinde ghana keremet kórsetkishtermen alaulatqanymyz bolmasa, is jýzinde syn kótermeytin haldemiz. Jaghdaylary bizden kósh ilgeri júrt dabyl qaghyp jatsa, ózimizdi әlemdegi eng bay elder qataryna qosyp «bizde bәri bar» dep maqtanudan aldymyzgha jan salar týrimiz joq.

Tipti onymyz az bolghanday, deputattar aldyna barghan bir ministrimiz sheteldik mamandardy salyqtan bosatu, olargha budjetten arnayy jenildik jasaluy kerektigin aityp jomartsydy. Soghan qaraghanda, bizding budjette aqsha tym kóptik etip, búlar tauysa almay otyr ma dep oilap qala jazdaysyn. Olay deyin desen, oligarhtardyng úrlap aparyp, shetelge tyqqan las kapitaldaryn jughan aqshadan salyqqa pәlen qarjy týskenin aityp quanyp jatady. Múnysy endi, ortaq qazannyng ortayyp, tiyn-teben tappay qysylyp otyrghan elding tirligin anghartady. Bәri shym-shytyryq, eshtenesin týsinip bolmaysyn.  

Bir anyghy, qazirgi jaghdayda ortaq qazannan qanshalyqty mol qarpyp jep qalsan, sonshalyqty әl-auqatyng kóterilip, qazynadan úrlaudyng arqasynda banggha bolatynday úghymnyng qalyptasqany ras. Kerisinshe, «úrlyq týbi qorlyq» degendi úghatyn kýn tusa iygi edi. Mayly jilikting basyn ústap otyrghandardyng kóbining qanday jolmen bayyghanyn býgingi kýni enbektegen baladan enkeygen kәrige deyin bes sausaghynday biletin jaghdaygha jettik. Tәuelsizdikting 23 jyly bizge ne berdi degendi halyq súraytyn, oghan shynayy jauap berudi talap etetin uaqyt kele jatyr. Eshtene de, eshqashan súrausyz, jauapsyz qalmaytynyn eskersek, onyng da bir esebi bolar.

Jalpy әr qazaq ýshin elimizding tәuelsizdiginen qymbat eshtene joq deytin bolsaq, el men jerding baylyghyn bilim-payymymen, moraldyq qúndylyqtarymen qosa tu talapayyn shygharuyna jol bermese kerek. Halyqtyng jaybyraqattyghy men jaybasarlyghynyng saldarynan býginge deyin bay men kedeyding arajigi barghan sayyn alshaqtap barady. Búl әriyne, býkilәlemge tәn ýrdis bolghanymen halqy az, jerining asty men ýsti baylyqqa toly,  biz sekildi múnayly elder ýshin kedeyshilikke jol bermeuge mýmkindik zor.

Alayda, qazirgi keng óris alghan júmyssyzdyq, qoghamnyng jegi qúrtyna ainalghan sybaylas-jemqorlyq pen asqynghan paraqorlyq, әleumettik tensizdik halyqtyng otanshyldyq sezimine selkeu týsirip, últtyq qauipsizdikke núqsan keltiretindigimen qaterli.

Eng soraqysy, ghylym salasyn damytugha bólinegen qyruar qarjynyng jelge úshyp jatqany bolashaq ýshin asa qaterli jaghday. Magistrlik, doktorlyq dәrejeli mamandar dayyndaugha arnap, jyl sayyn birshama qomaqty qarjy bólinedi. Qazir keybir últtyq delinetin uniyversiytetterge bólingen memlekettik granttyq oryndardy saudalaytyn jaghdaygha jetippiz.

Resmy dәiektelmegen derek kózderining mәlimdeuine qaraghanda belgili bir salagha mamandanugha tiyis bólingen granttyq oryndardyng birin magistranttyqqa talapkerge 4000 AQSh dollardan, PhD grantyn 10 myng dollardan saudalaugha astyrtyn kirisip, sonyng arqasynda qaltasyn qalyndatyp alghan bir dekansymaq  boy kórsetipti. Ony ústazdar újymy bilgenimen, әlgi dekan tapqan «oljasyn» prorektormen bólisip otyratyndyqtan eshqaysy auyz asha almaydy-mys. Qúqyq qorghau organdary eshkimnen shaghym týsuin kýtpey-aq onday ar-úyattan bezgenderding  kóldeleng tabystaryna týgendeu jýrgizip, qúryqtau jaghyn oilastyrghandary abzal.

«Dәnikkennen qúnyqqan jaman» demekshi, ghylym salasyn jemqorlyqtyng las my batpaghyna ainaldyratyn onday pysyqaylardy bilim ordalarynyng manyna jolatpaugha tiyispiz ghoy, negizi!

Kedeyshilikting taghy bir negizgi kilti – barghan sayyn órship bara jatqan inflyasiya men kommersiyalyq bankterding aqylgha syimaytyn payyzdyq ósimderinde bolyp túr. Osynyng bәri qazaq halqynyng 23 jylghy senimi men ýmitine qayau týsirip otyr.  Barsha qazaq el tәuelsizdigine barynsha sengen, odan jaqsylyq kýtken. Endi, qayda ketip bara jatqandyghyn bajaylaytyn, oilanatyn jaghdaygha jetti. Tәuelsizdikti nyghaytu, ony bayandy etip ústap túrudyng manyzdylyghy barghan sayyn ótkir sezilip otyr. Ol ýshin eng aldymen, әleumettik tendikti, әdildikti qalyptastyrugha tiyispiz.

Kez kelgen memleket óz azamattarynyng qarny toq, iyghy býtin, qolayly baspanaly boluyn qamtamasyz etuge mindetti. Eger ony jasay almasa, nesine halyqtyng tólegen salyghy esebinen jalaqy alyp, nesine ózgeden kóp artyqshylyqtardy iyelenip, ne ýshin abajaday apparatta shirenip, jan-jaghyn qorghaushylarmen qorshap, qymbat kólikte shalqayyp otyr. Arasynda, el iygiligine júmsalugha tiyis qarjyny úrlap, onysyn shet el asyryp tyghugha, isker jandardyng biznesine reyderlik jasap tartyp alugha, tipti, onysy az bolghanday atyp óltiruge kim qúqyq berdi? Osy ma, bizding jetken jerimiz?!

Biz demokratiyalyq zayyrly qogham qúrudy Konstitusiya arqyly bekitken elmiz. Múnday qoghamda memleketi óz túrghyndarynyng isher asy men kiyim-keshegin, baspanasyn satyp aluyna qolayly jaghday tudyratyn júmys ornymen qamtugha tiyis bolsa kerek. Osy mәseleni sheshkennen keyin baryp, sayasat, ekonomika, geosayasy mәseleler jóninde әngime aityp, halyqaralyq is sharalar úiymdastyrugha bolatyn shyghar.

Demokratiyalyq zayyrly qogham turaly qaghidalargha zer salsaq, onda «halyqty alda, qazyna úrla, memleketting bólgen bilim grantyn saudala, elindi tona, alayaqtyq jolmen oligarh bol» degen sóz joq. Qazir júrttyng keybir bóligi osynday әdiletsizdikting bәrin demokratiyadan kórip, stalinizm men onyng qandy qyrghynyn ansaytyn nostaligiyagha boy úra bastady. Shyn mәninde, demokratiya degenimiz adamgershilik pen әdildikti, tendik pen bostandyqty tu etetin adamy qúndylyq. Al, tәuelsizdikting 23 jylynda biz osy ýrdisterdi qalyptastyra aldyq pa?     

Sóz jýzinde әl-auqatymyz pәlen ese artty delingenimen, halyqtyng 50 payyzdan da kóbi kedeyshilikting qamytyp kiyip otyr.  Des bermey túrghan inflyasiya men bankterding payyzdyq ósimi joghary nesiyesine qúl bolghandardyng sany kýn sanap artyp keledi. Al, úrlyqtaryn zandastyryp, las kapitaldaryn judyryp alghan azghana baylardy aityp, auyzdy auyrtpay-aq qoyalyq.

Ekonomikalyq ósimimiz keremet dep aitylghanymen әlemde bәsekege qabiletti ónim óndirip, algha shyghyp ketken eshtenemiz taghy joq. Kerisinshe, syrtqy qaryzgha belshemizden batyp, onyng ósimi jyl ótken sayyn ósip keledi. Endi, osy betimizben kete bersek, azghana uaqytta syrtqy qaryzdyng el azamattarynyng әrbirine shaqqandyghy kólemi onshaqty myng dollardan da asyp keter.  

Qoghamdy qatygezdik jaylap bara jatqandyghy da alandaushylyq tudyrady. Esirtkige elirgender men maskýnemderdi aitpaghannyng ózinde bilim ordasynda synyptasyn qolyndaghy qalamymen ayausyz shanshyp o dýniyege attandyrghan soraqylyq ta kezdesti. Kәmeletke tolmaghan jasóspirimder arasyndaghy múnday kelensizdikke mektep újymy, synyptas dostary qalay jol berip otyr? Balalar arasyndaghy dau-damaygha, kelispeushilikke basu aitatyn bir sanaly azamattyng sol ortadan tabylmaghany ma?

Qoghamdaghy nemqúraydylyq pen bezbýirektikting saldary aqyr ayaghynda oneki mýshesi sau jas balghynnyng qyrshynnan qiylugha deyin әkelip soqtyryp jatyr. Qazir balalaryn tanerteng sabaqqa jibergen әrbir ata-ana ýrey qúshaghynda kýn keshetin boldy. Onday jaghdayda júmysta da bereke bola ma?

Júmys demekshi, qazir astyq ekkenimizben ghana maqtanbasaq, ózge ne qaldy bizde? Jer qoynauyn aqtaryp qazba baylyqty týgesuge jaqyndadyq. Múnayymyzdyng da múny kóbeyip túr. Ýmit artqan ken oryndarymyzdyng birazy qantarylyp túr. Ýsh kýndik ghúmyry bar kәsiporyndy ashuymyzdan jabuymyz jyldam. Halyqtyng kýnkórisining kózi bolyp otyrghan qara bazar órtense, qarapayym saudagerge soqyr tiyn óteytin tiri jan tabylmaydy. Sóite túra Astanadaghy mega oiyn-sauyq ortalyghynyng múrtyn balta shappasa da memleket budjetinen qarjy bólip, orynsyz jarylqap tastamaqqa  tyryshtanamyz.

Toqsanynshy jyldardyng basynda kensharlardy taratqanda ata kәsibimiz tórt týlik maldyng qúnyn bir qoydy birli jarym sabyn men bir qap únnyng dengeyine deyin týsirip auyldyng toz-tozyn shygharghan edik. Endi, jer qoynauyn aqtaryp, ózen-sularymyzdy lastap, qúrghatyp bitiretin týrimiz bar.  1990-jyldary qanyrap bos qalghan óndiristerding ornyna eshtene salynbady. Qazir salyndy delinip jýrgenderding ne óndirip, kimdi jarylqap jatqanyn týsinuden de qaldyq.

Álem elderining kóbi ózderining strategiyalyq manyzdy nysandaryn jekemenshikting qolyna betaldy ústata salmaydy. Al, biz kóbin jekege berip qoydyq. Endi, onyng baghasyn bilgenderinshe ósirip, júrttyng qaltasyn qaghyp jatsa, qoghamdaghy túraqtylyqqa kepildik bere almamyz ba?

Araq pen temekiden basqa auyz toltyryp aitarlyqtay ónimi joq eldi bәsekege barynsha qabiletti dep qashanghy ózimizdi aldarqatamyz.   Shetel kompaniyasynda júmys isteytin óz otandastarymyzdyng alatyn enbekaqylary sol újymnyng jat júrttyq júmysshylary alatyn jalaqysymen salystyrghanda jer men kóktey aiyrmashylyghy turaly ókpe naz aityla-aytyla jauyr boldy.

Bizding qazirgi ekonomikalyq sayasatymyzda últtyq mýdde eng aldynghy qatargha qoyylugha tiyis. Al, shiyki zatqa ghana negizdelgen, múnaygha bay bola túra janarmaygha múqtaj, engizilip jatqan óndiristik tehnologiyasy shamaly el damudyng qay shetinde jýrgeni aitpasa da týsinikti shyghar.

 Sóz sonynda aitarymyz, el ekonomikasynyng damuyna qúrghaq uәdeler men oryndalmaytyn týrli baghdarlamalardan góri naqty iz qyzmet, júmys oryndary, bilimdi de bilikti azamattar ghana kerek.

Quandyq Shamahayúly

 Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1579
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3606