Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Alashorda 7598 0 pikir 22 Jeltoqsan, 2014 saghat 08:37

Ahmet BAYTÚRSYNÚLY. «QAZAQ ÓKPELEUINING JÓNI BAR MA?»

Qamsyz jatqan qazaqtyng kóniline son­ghy kezde ghana kire bastady. Basqa kelgen nәu­betting qaydan kelgenin, kimnen bolghanyn bile almay, әrkimnen kórip ókpeleydi. Paydalanyp otyrghan jerin mújyqqa alyp berdi dep ýkimetke ókpeleydi. Qazaq jerin qa­zynalyq etuge nege kóngen ótkenderge ókpeleydi.
Tómende qazaq ókpeleuining jóni bar ma, joq pa – sony jazbaqpyn.

Bizding zamanymyz – ótken zamannyng balasy, keler zamannyng atasy. Atadan qalghan mirasymyzdyng jayy maghlúm, balagha búl qalypta túryp ne miras qaldyrmaqpyz, ony boljaugha da artyq әuliyelik qajet emes. Kóp júrtta da ghylym, óner kem, bәri qaraylas teng zamanda qazaq ta qalt-qúlt etip óz aldyna han bolyp jýrdi. Handary da, halqy da ghylym ónerdi kerek qylmaghan. Birimen biri jaulasyp, basqa berekeli júmys oilan­baghan. Ózge júrttar ilgeri basqanda, qazaq keri basqan. Hany nadan, halqy nadan júrty myqty memleketting janynda óz aldyna han bolyp túrugha kóp kýsh kerek eken. Ol kýsh altybaqan ala auyz qazaqta bolmaghan. Han basyn qarashagha tengeru jenil bolmasa da, óz aldyna júrt bolyp túra alatyn bolmaghan son, handarymyz halqymenen Rossiyagha qosylghan.
Qazaq jerining qazynalyq bolghanyna ókinu – bilmegendik. Áueli – qazynalyq etemin degende kónbeske shara joq. Ekinshi, jer ózinde bolmasa, qazaqqa paydaly emes, bәle bolar edi. Jer ózinde bolghan estek júrtyn kórmey jýrmiz be?! Jeri kóp, maly kóp estek kórinbeydi ghoy. Sharua jerimen bay, jerinen aiyrylghan son, júmys bitkeni. Estekti jerden júrday ghyp týbine jetken nadandyq pen jalqaulyq. Shay, sheker, shýberektey bolmashy nәrsege satyp, estekter jerin tauysty. Jerden aiy­rylyp, shahar shahargha tozyp, tentirep ket­ti, ketpegeni kedeylikten jýre almaydy. Túr­ghan shaharynyng kóshesin sypyratyn, qorasyn tazalaytyn, otynyn jaratyn, boq­tyghyn tasityn o ghayry qara júmys qy­latynnyng bәri bolmasa, kóbi estek.
Qazaqtyng estekten nadandyghy da, jal­qau­lyghy da kem emes. Jer óziniki bolsa, qazaq estekting istegenin istemeydi dep kim aitar?! Aytatyn adam bolsa, tyndaugha barmyn, istemeydi dep aitugha joqpyn.
Qazaqtyng әli kýnge jerden qol ýzbey otyrghany – jer qazynalyq bolghandyqtan. Býgin toyghanyna mәz bolyp, ertengisin úmy­tatyn qazaq býgin jerin satyp toyyp, erteng tentirep keter edi. Jer jaldaghan qazaq az ba? Jer jaldaudan tartynbaghandar sa­tud­an da tartynbaydy. Jer qazynalyq bolghan song sata almady, jaldaudan tartynyp qalghan qazaq az shyghar?! Qazaq oblys­taryndaghy mújyq qalalarynyng kóbin hakim qondyrghan joq, qazaq ózi qondyrghan. Es­tekter syqyldy shay, qant, shýberekke qyzyghyp, jer jaldap, mújyqty ishine kir­gizgen ózing emes pe?! Ózing qondyrsang dúrys ta, hakim qondyrsa búrys pa? Ótkenderding kózine qyrau týskenine ókinbey, óz kózine týs­ken qyraudy arshyp qara. Asqa ókpe­legen balalarday qúr búltighannan eshtene ónbeydi. Is onghy basarlyq qylyghyng joq. Amalyndy týzet, týzemeseng eshkimge kinә qoyma. Beti jamannyng ainagha ókpeleui jón be? Niyeti jamannyng Allagha ókpeleui jón be? Talap joq, ýmit mol halyqpyz. Ýmitimizding kóbi qoshqar, qasqyrdyng ýmiti syqyldy! Ózim jat­sam eken, keregim ózi kep tiyer bolsa eken deymiz. Ony Alla da, adam da qabyl kórer me?! Enbeksiz egin shyqpaydy, terseleng tering tegin qalmaydy. Telmirip alghan tengeden, ter sin­dirip alghan tiyn júghymdy. «Qaraghan qarap qalar» degen qazaqta jaqsy maqal bar, biraq, ol maqaldy eskeretúghyn qazaq joq. Qarap jat­qanda tabylatyn bolsa, ghylym, óner bar­shasy qazaqta bolar edi, olardyng biri de kórinbeydi.
Ata joldasy nadandyq, ónersizdik qazaqtan aiyrylatyn emes. Nadandyqtyng kesapaty әr jerde aq mandayymyzgha tiyse de, ata joldasymyz bolghan son, biz de qiyp aiyrylmay aq kelemiz. Oljaly jerde ýlesten qaghylghanymyz, ordaly jerde orynnan qa­ghyl­ghanymyz, joraly jerde joldan qa­ghylghanymyz – bәri nadandyq kesapaty. Sonda da, sony ghylym ónerden artyq kó­remiz. «Allannan oibayym tynysh» dey­tin qazaq, ghylymynnan nadandyghyn tynysh kóredi. Ne shara bar?
Dýniyede tenge – tendik, kemge – kemdik, azdy kópke tengeretin ghylym men ónerdi, el­sizdi eldige tengeretin joqty bargha ten­geretin ghylym men ónerdi kerek qylatyn qazaq az. Tendikke qoly qalay jetsin?! Qaterli jerde qapersiz otyrdyq. Ózimizge ókpelemesek, ózgege ókpeler bet joq.

«Ayqap» jurnaly №1,1911 jyl.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3529