Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Kókmúnar 19720 0 pikir 1 Qantar, 2015 saghat 12:07

Internet-konferensiya: Didar Amantay (Tolyq jauap)

 

Didar AMANTAY

jazushy, oishyl, kinoger:

“Sәulesiz adamdar ghana qaranghyny jaryp shyqqan jaryqqa ósh keledi”

 

Epigraf retinde:

 

Maghjan Júmabaev:

ATAQTY AQYN SÓZI ALTYN HÁKIM ABAYGhA

 

Shyn hәkim, sózing asyl – bagha jetpes, Bir sózing myng jyl jýrse, dәmi ketpes, Qaradan hәkim bolghan sendey jandy Dýnie qolyn jayyp endi kýtpes. Sózine qúlaq salyp, bagha bermey, Qisayyp, qynyraydy júrttyng ittes! Búrtiyp, teris qarap: «Aulaq jýr!» – dep, Boldy ghoy jaqyn tughan bәri kektes. Tynysh úiyqta qabirinde, uayym jeme, «Qor boldy qayran sózim bosqa!» – deme. Artynda qazaqtyng jas balalary Sózindi kósem qylyp, jýrer jónge! Ay, jyl óter, dýnie kóshin tartar, Óltirip talay jandy, jýgin artar. Kóz ashyp, júrtyng oyau bolghan sayyn, Hәkim ata, tynysh bol, qadiring artar. Jýrgen jannyng artynda izi qalar, Etikshi ólse, balgha men bizi qalar. Bir bay ólse, tórt týlik maly qalar, Jýirik ólse, artynda sózi qalar! Súm dýnie sylang berip kópten óter, Sau qalghannyng kóbisi erteng biter. Toqtamas dýniyening dóngelegi, Jýirikting aitqan sózi kópke keter.

 

 Didar, osy O.Sýleymenovtyng qazaq әieli bar deydi, sol ras pa? Bolsa, odan neshe balasy bar?

 

Búl әngimeni Siz óziniz oilap shygharghangha úqsaysyz. Sondyqtan, jauabyn da óziniz bergeniniz jón bolar edi.

 

Osydan birneshe jyl búryn Qaraghandylyq últjandy azamat Erlan Tóleutaev Qazaqstan-Qaraghandy telearnasynan naqaqtan-naqaq júmystan qysqartylghanda siz Erekendi Almatydaghy Qazaqfilimge qyzmetke qabyldaugha sebepker bolyp, irilik tanytqan ediniz. Sol kezde Erlan aghany qudalaghan Berik Dýisetaev bastaghan әdiletsiz telearna basshylary әli jyly ornynan qozghalmay otyr. Osynyng sebebin qalay týsindirer ediniz Didar agha?

 

Erlan Tóleutay daryndy qalam iyesi, asqaq ýndi әnshi hәm kesek tuyndylar jazghan iri kompozitor. Men qúrmetteytin azamat. Birtuar túlgha. Qazaq mәdeniyetine, muzykatanu ghylymyna, kinosyna jәne әdebiyetine qomaqty ýles qosyp jýrgen, kóp enbek sinirip jýrgen zamandasymyz. Beynetqor,  elge janashyr, últ qayratkeri. Men onyng dau-damay, talas-tartystan boyyn aulaq salyp jýrgenin qalar edim. Onyng halyqqa beretini kóp. Arzan dýniyeler qymbat uaqytyn almasa eken dep oilaymyn.

 

Berik Dýisetaev ta qarym-qabileti, hal-qadirinshe elge qyzmet etip jýrgen, jauapkershiligi mol mekemeni basqaryp otyrghan, iske myghym, sharuagha qyry bar azamat. Sauatty menedjer. Zamanauiy.

 

Men Erekendi Almatygha júmysqa shaqyrghanda, qaraghandylyqtardyng ózara tartysynda kýresip jýrgenderding bir jaghyn jaqtap, ekinshi jaghyna dong aibat, ses kórsetu ýshin shaqyrghan joqpyn. Últqa qyzmet etsin dep shaqyrdym.

 

Búl mәselege men tórelik aita almaymyn. Erlannyng qazaqtyng múraty jolynda atqaratyn júmysy kóp. Erekenning songhy bes jyly tabysty, enbegi jemisti boldy. Soghan quanamyn.      

 

 Qazaqstannyng endigi Preziydenti kim bolady dep oilaysyz? Nur Otan partiyasynyng mýshesiz be? Qazirgi biylikke kózqarasynyz kanday?

 

Jalpy, búl mәsele saylaushylardyng qolynda. Eshqanday partiyagha mýshe emespin.

 

Býgingi biylik kýrdeli kezen, qiyn tústa eldigimizdi saqtap qaldy. Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti Elbasy N.Á.Nazarbaev bastaghan memleketimiz abyroymen atqarghan qyruar iygilikti, qayyrly isterden basqa ýsh basty týiindi mәseleni sheship, Otanymyzdy tóten qauipten, qaterli arandatulardan, auyr synaqtardan, arzan sayasy oiyndardan saqtap, damudyng danghyl jolyna shyqty: 1) Áueli tәuelsizdigimizdi dýnie jýzi tanydy, sonan song shekara mәselesi sheshildi. Biz memleketimizding shekarasyn belgilep, qajetti qújattarymyzdy kórshiles eldermen halyqaralyq zandar shenberinde bekitip aldyq, ony әlem júrtshylyghy moyyndady. 2) Ekonomikagha basymyraq manyz bere otyryp, sayasy túraqtylyqty qamtamasyz ettik – kez kelgen órkendeudin, órleuding kepili – túraqty damu osylaysha beybit ómirdi óz qúndylyghyna, biyik maqsatyna, ortaq iygiligine ainaldyrdy, asyl múrattar óz kezeginde úly úghym – halyqtar dostyghyn bayandy etti, tynyshtyq, sabyrlylyq, toleranttyq, jalpy, mәdeniyetting kepili, kez kelgen mәdeniyet ózining bar ekendigimen baghalanatyn óz aldyna jeke, derbes, dara qúndylyq, onyng baghasy men bәsi basqa nәrselermen salystyru arqyly ólshenbeydi, mәdeniyetting qúndylyghy әiteuir bir zamanda, әlde bir dәuirde dýnie esigin ashqan sәtinen bastap, naq osy kezende ómir sýrip jatqan jasampaz sipatymen baghaly, sondyqtan eshqanday mәdeniyetti tómendetuge, qorlaugha, qala berdi, joiygha bolmaydy. Qazaq mәdeniyeti – elimizding birtútas ruhany ómirin qalyptastyrushy mәdeniyet. Qazaq mәdeniyeti – kóp últty Otanymyzdyng tynysy. Memleketting mәn-maghynasyn, mazmún-tarihyn, baghyt-baghdaryn aiqyndaytyn mәdeniyet. 3) Astanany ortalyq Qazaqstangha kóshirgenimiz sayasi-ekonomikalyq, mәdeniy-әleumettik túrghydan manyzy zor, dana sheshim boldy. Nege ekenin әrbir qazaq jaqsy biledi.

 

Didar agha, siz tanymal qalamgersiz. Biraq sizding el turaly, halyq taghdyry turaly ashyq aitqan birde-bir pikirinizdi oqymappyn. Mәselen, Janaózendegi qandy oqigha turaly ózinizding buynnan asa talantty synshy Amangeldi Kenshilikúly ghana pikir bildirdi. Al siz kóp jazushylarmen birge ýn-týnsiz qaldynyz. Qalamger degen eng adymen halyqtyng múnyn aitpaushy ma edi, halyqtyng ortasynda jýrmeushi me edi. Al siz ýnemi biylik jaghynda jýresiz, ataq pen syilyq dәmetip... Osyny dúrys dep oilaysyz ba? Eger halyq bolmasa, siz kimge kereksiz, biylikke me,әlde... Rahmet!

 

Sayasatpen ainalyspaghan jaqsy. Ásirese, shygharmashylyq túlghalargha. Eger sayasy maqsat-múratym bar, armanym kóp deseniz, onda sayasatqa ghúmyrynyzdy arnauynyz kerek. Tiyip-qashyp jasaghan júmysta bereke bolmaydy, tek jolynyzdy bógeydi. Ádebiyette әr nәrsege kózqarasynyzdy shúghyl bildirip otyrynyz degen shart joq. Jazushy jaqsy jaza bilui qajet. Ár nәrsege aralasyp, sayasy belsendilik tanytudyng ar jaghynda jeke bastyng sayasy mýddesi jatyr. Bireu deputattyqty kókseydi, endi bireu qyzmet izdeydi. Sayasat degenimiz sauda. Ábjil sayasatker pikirin búldap, ústanymy men kózqarasyn satady, qymbaty bar, arzany bar, bәri saudagha týsedi. Eki jaqtyng arasynda qashanda qarapayym halyq anghara bermeytin sauda jýrip jatady. Biylikting úpayy týgel, sayasatyn óte sauatty jýrgizedi. Biraq, el ýshin alandaghansyp sayasy túghyryn saudalaghandar da – sayasatpen shúghyldanyp jýrgen sayasatker túlghalar. Eshtene dey almaymyz.  

 

Ókinishke qaray, biz kapitalistik qoghamda ómir sýrip otyrmyz, bizdi naryq biyleydi, naryq biyligi jyldan jylgha kýsheye beretin bolady, kapitalizmde ayaushylyq joq, ruhaniyat tuyndylaryn naryq baghalaydy, әr shygharmanyng qúny bar. Jarnama – naryqtyng qozghaushy kýshterining biri – býgingi kýni kinogha, estradagha, shou-baghdarlamalargha dendep endi, tayau jyldary әdebiyetke de keledi, búl jaqsy da, jaman da emes.

 

Shyny kerek, eger pikir aitsanyz, onda pikirinizdi qorghanyz, jýzege asuyna talpynys jasanyz, bir ret aityp, joq bolyp ketu – jay bir kórinu bolyp qalady.

 

Jaza bilu kerek, qalamgerding ýni, jazushynyng dauysy sol.

 

Mynaday pikir aitasyz: "Sizding el turaly, halyq taghdyry turaly ashyq aitqan birde-bir pikirinizdi oqymappyn”. Ótirik. Jansaq pikir. Qasaqana aitylghan sóz. Kezinde, alysqanday alysqanbyz. Oghan Túrsyn Júrtbay, Serik Negimov, Múrat Áuezov, Gharifolla Esim, Álmira Nauryzbaeva, Aqas Tәjuitov, Mereke Qúlkenov, Túrsyn Ghabitov, Júmabay Shashtayúly, Áliya Bópejanova, Meyirhan Aqdәuletúly, Quandyq Týmenbaev, Asylbek Yqsan, Qayrat Jýnisov, Maraltay, Jaras Sәrsek, Talghat Eshenúly, Omar Jәlelúly, Dәuren Quat, Qazybek Qúttymúratúly, Erlan Tóleutay, Kýlpara Júmaghali, Erenghayyp Quatayúly, Raya Eskendirqyzy, sol kezdegi barlyq qazaq jornalshylary kuә. Ýzip-júlyp talay ret orysshagha da audardy, últshyl da, marginal da atandyq. Joq, men – qazaqpyn. Elin sýigen, jerin sýigen, ana tilin sýigen, óner-mәdeniyetin sýigen qazaqpyn. Basqa júrtty syilay biletin, Otanyna tynyshtyq tilegen qazaqpyn. Qazaq mýddesin orys tildi gazetterding basshylyghynda jýrgende orys tilinde san qorghap, sodan tayaq jegen de qazaqpyn. Qughyngha da úshyradym, tizimge de ilindim. Ony Jәnibek Sýleev tәrizdi sol kezde qasymda jýrgen qazaqtar biledi. Biraq, men oiymnan, elime degen mahabbatymnan ainyghan emespin. Eshqashan keudemdi qaghyp, jasaghan enbegimdi, kórgen beynetimdi búldaghan da emespin. Maghan at qoyyp, aidar taghatyndar qazaqqa mendey-aq qyzmet etsin. 1996 jyly sol uaqyttaghy ýkimet basshysy turaly alghashqy syn maqalany jazghan da men bolatynmyn. Auyl qúryp jatyr, qazaq bosyp jatyr degenmin. Ýlken dau tughyzghan maqala. Sizge ne de bolsa, mening "Qarqaraly basynda" jәne "Mahambet filosofiyasy" atty bestomdyq shygharmalar jinaghymnyng alghashqy eki tomyn oqynyz degen uәj aitar edim.

 

 Didar,iriy Kazakovtan nege kóshirdin? Ózing de jaza alatyn eding ghoy!

 

 

Ata teatrdyng ataqty bir rejisserining arqasynda adam bolghandardyng maghan qarsy oilap tapqan qastyghy. Qastandyghy dep te aitsam bolady eken... Jalpy, Siz qazaq әdebiyetine, qala berdi, әlem sóz ónerine tyng dýnie retinde engen "Men Sizdi saghynyp jýrmin" degen povesimdi aityp otyrsyz ba? Onda, adastynyz. Yuriy Kazakovta, jalpy, әlem әdebiyetinde, mening biluimshe, onday shygharma atymen joq. Al eger kezinde maqala túrghysynda qalamaqy ýshin jazylghan, tek merzimdi baspasóz jýzinde jaryq kórgen, "Ty vo sne goriko plakal" degen әngimeden sitatalar keltirilgen, jogharyda aitylghan povesimmen attas dýniyeni aitsanyz, onda qoyyp otyrghan saualynyz bile túra júrtty adastyru, qasaqana qalyng eldi shatastyru, әiteuir bir jaqsy niyetten tumaghan saual qoyyp, meni múqatqynyz, qúlatqynyz kelip otyrghany anyq. Búl – óz zamanynda, "Tynyq Don" roman-epopeyasy bir orys ofiyserining shygharmasy eken, Mihail Sholohov sol tuyndyny  paydalanyp ketipti degen, әdeyi taratylghan avanturalyq qauesetpen birdey. Úly jazushy aqymaq, esalang qúsap ghúmyr boyy el aldynda jasamaghan qylmysy ýshin ózinen ózi aqtalyp jýrsin, basqa da daryndy shygharmalaryn jaza almasyn degen jauyzdyq niyet, jaulyq oidan shyqqan, aldyn ala әdeyi josparlanghan, qulyq-súmdyqtan tughan naghyz ayarlyq, naghyz qorqaulyq, naghyz ishtarlyq, naghyz sayqaldyq bolatyn. Týpting týbinde, osy alypqashpa sóz bәiterektey alyp jazushyny birden bolmasa da, birtindep jerge qúlatqany da ras. Biraq ta, orys topyraghyna tamyryn tereng jibergen alyp shygharmalaryn óz biyiginen qúlata almady. Qalamger jazghan, sózderi marjanday tizilgen asyl múrasy әli kýnge sheyin saltanatymyzdy asyryp, jan sarayymyzdy jaynatyp, ruhany sәuletimizdi jaryq sәulege toltyryp, jarqyratyp túr. Sәulesiz adamdar ghana qaranghyny jaryp shyqqan jaryqqa ósh keledi.

 

         Desek te, men búl әreketti últqa ghana emes, jalpy, adamzat mәdeniyetine, ghalamzat órkeniyetine qarsy jasalghan, keshirilmeytin auyr qylmys dep esepteymin. Sonda, sol jyldary ataqty qalamger, ayauly túlgha qoljazbalaryn sýiretip el aralap jýredi eken, merzimdi basylymdar men ortalyq baspalargha baryp, alghash týsken núsqalaryn kórsetip jýredi eken... Men, keshiriniz, qúrmetli dostym, Sizding arandatuynyzgha, taratqan óseginizge erip jýre almaymyn, birinshiden, oghan uaqytym da joq, ekinshiden, Qúdaygha shýkir, erkindik zamany, eshqanday basylymgha tәueldi emespiz, kez kelgen qaralaugha úmtylghan, kólenke týsiruge talpynghan sózge der kezinde, óz uaqytynda jauap beruge dayynbyz, әleumettik jeliler oghan zor mýmkindikter tudyryp otyr. Biraq, Sizge de, ne de bolsa, mening "Qarqaraly basynda" jәne "Mahambet filosofiyasy" atty bestomdyq shygharmalar jinaghymnyng alghashqy eki tomyn oqynyz degen uәjdi taghy da aitar edim.

 

 Didar agha, shygharmashylyghynyzben óte jaqsy tanyspyn. Maghan qatty únaydy. Qoyar saualym birneshe:

1. Shet tilderine audarylghan shygharmalarynyz ózining qazaqy boyauyn saqtap qala aldy ma?

 

Pikirinizge raqmet. Men shet tilderine shygharmalarymdy audarghanda, tәrjimәshilerge eng әueli tuyndy ózining qazaqy boyauyn saqtap qalsyn degen talap qoyamyn. Sondyqtan, audarmashy mәtindi emes, stili men atmosferany audaruy qajet, shetel oqyrmanyna sol ekeuin jetkize bilui tiyis.

 

2. Bizding eldegi jas qalamgerlerding shygharmalaryn shet tilderge audaru júmysy 0 dese de bolady. Endeshe nege osy jastardy shet tilin mengeruge ýndemeske? Ortalyq ashpasqa?

 

Kezinde men qazaq tilin, qazaq mәdeniyetin shetelderde nasihattaytyn (Gete instituty, Servantes instituty siyaqty) Abay atyndaghy Institut qúru qajet, ol, ekinshi taraptan, qazaq әdebiyetin shet tilderine audaratyn ghylymy ortalyq nemese mekeme boluy tiyis degen bastama kótergenmin. Biraq, ol bastamam qoldausyz qaldy. Eger de osy institutty qúryp, basqar dese, úiymdastyrugha, basqarugha qarsy emes, qabilet-qarymy jeterlik qayratker túlghalar kóptep tabylady, býgin-aq júmysty bastap ketuge dayyn azamattar aramyzda barshylyq.

 

3. Qazir bizding el "Últtyq iydeologiyamyz ne?" degen saualgha bas qatyruda. Siz bastap, jas qalamgerler qoldap, osy iydeologiya tónireginde nege dauyl túrghyzbasqa?

 

Qúdaygha shýkir, últtyq iydeologiya qalyptasyp keledi. Elbasy aitqan "Mәngilik el" iydeyasy maghan únaydy. Ejelgi saqtar, ghúndar, kók týrikter tarihymen, jazbalarymen sabaqtasyp, ýndesip jatyr. Qazaq qabyldaghan islam dini, ýsh túghyrly til, europalyq jol, halyqtar dostyghy, túraqtylyq, ghylym-bilimge negizdelgen ekonomika, kitapqa tabynu sol iydeya men iydeologiyanyng qúramdas bólikteri bolady. Men qazaqtyng europalyq halyqtar órkeniyetine qosylghanyn qalar edim.     

 

4. Qolynan qalamyn tastamay, ólermen kýy keshse de ólenge, prozagha adaldyq tanytyp jýrgen jastargha Ýkimet nege jýzin búrmaydy, nege qoldau, әleumettik jenildikter jasamaydy?

 

Birinshi, men sol qayratker jastargha (Dәuren Berikqajyúly, Lira Qonys, Aqberen Elgezek, Ruslan Núrbay, Darhan Beysenbekúly, Baqytjan Aldiyar, Qayrat Asqarov, Úlarbek Dәbey, Maqsat Mәlik, Beybit Sarybay, Almas Temirbay, Elzat Eskendir, Bauyrjan Qaraghyzúly, Baghdat Mýbәrak, Qoyshybek Mýbәrak,  Erlan Jýnis, Jandos Baydilda, Dinara Mәlik, Serik Saghyntay, Rahat Ábdirahmanov, Almas Myrzahmetov, Miras Asan, Miras Múqash, Ayagýl Mantay, Qanat Ábilqayyr, Arman Álmenbet, Ómirjan Ábdihalyqov, Janat Janqashúly, Jasúlan Serik, Almas Nýsip, Janargýl Qadyrova, Asylzat Arystanbek, Saltanat Smaghúlova, Álibek Baybol, Erbol Boranshy, Erkinbek Serikbay, Qanaghat Ábilqayyr, Qanat Eskendir, Erbolat Ábikenúly), mәdeniyetke, ónerge, әdebiyetke degen adaldyqtary ýshin kóp raqmet aitamyn. Mahambetter! Keshegi Serik Tomanov, Túrsyn Júmashtardy da eske alyp, shygharmashylyqtary turaly keninen aityp ketken de jón edi...       

 

Memleket tarapynan jastargha, túrmys tauqymetin tartyp jýrgen  әleumettik toptargha jasalyp jatqan kómek az emes, biraq, әriyne, mәsele tolyqqandy óz sheshimin tapqan joq, sondyqtan bar mýmkindikti paydalanyp, týrli joldardy qarastyryp, bir nәtiyje shygharu kerek, búl, meninshe, nauqandyq shara emes, jýieli týrde sheshilgen mәsele boluy tiyis, ol ýshin әr әkimdiktegi jastar sayasatyn qoldaytyn qorlarmen, mekemelermen tyghyz baylanys ornatyp, jolyn izdep, jýzege asyrudy sauatty josparlau qajet.

 

5. Batysta jazghan dýniyesin - satu, qalypty is. Qazaq eshqashan sózin saudalap, bazardyng tarazysyna salmaghan, kerisinshe sózdi barynsha qasterlegen halyq. Endeshe nege bizde sóz ústaghan qalamger qauymnyng jaghdayy mәz emes?

 

Býginde, Sóz, zady, kóp qasiyetin joghaltty. Búryn Sózding jauapkershiligi bolatyn, qazir ekining biri ótirik aitady, Sert pen Sóz teng edi, aittyng ba orynda deytin edik. Endi býgin Sózge senbeytin boldyq, jýginuden qaldyq. Býginde mindetti týrde aitqan Sózin tekseremiz, Sóz berse, bir nәrsege kelissek, adamgha senbey, kelisimshart jasasamyz.

 

Últqa adal, elge janashyr, júrtqa qamqor jazushylardyng sengeni Sóz edi. Ol endi qalamgerge qorghan bola almaydy. Býgingi qoghamdaghy eng qorghansyz, eng qor adam  jazushylar. Sózding qasiyetin úqpaghan qogham sózde qasiyet qaldyrmady. Sóz әri shekteuli, әri sheksiz kenistik.

 

«Sóz til. Til  bolmystyng ýii», -  depti jiyrmasynshy ghasyrdyng danyshpany, pәlsapanyng shynyna jetken alapat oishyl Martin Haydegger. Dýniye, shet-qiyry joq alyp gharysh, biz tirshilik keship otyrghan ken-baytaq ghalam tek tilding qúdireti arqasynda ghana ómir sýre alady. Tipti, jaratylystyng ózi tilding boyauynan, Sózding әrinen payda bolghan týsinik. Sondyqtan, últtyq til  halyqtyng bolmysy. Til joyylghanda, halyq ta joghalady. Men qazaqpyn, mening ýiim qazaq tili. Ana tilim joghalar bolsa, men de ómirde joqpyn.

 

Sózding kiyesin qaytaru qajet. “Aliber Kamu – mening dosym” atty bir essemde mynaday joldar bar:

"Jýrek erkindikti sýidi. Bostandyq kýreste edi. Údayy kýresu – talay jýzjyldyqtar boyy mengerip, dәuirimizge kemel mashyq, asqan sheberlikpen týrlendirip әkelgen jazalau, pikir aluandyghymen sanaspau, kózqarasty búrmalau, kónildi basu, saghyn syndyru, jappay ýreylendiru, abaqtygha tastau, qinau, qorlau, ar-namysty ayaqqa taptau, daralap dargha asudan toptap atyp óltirudi iygeru tәrizdi – qiyanatqa qarsy kóterilu ekeni anyq, múnday qauip jaghdayynda adamy qasiyetindi saqtau ýshin Nisshe sekildi qanmen jazu qajet edi, sol uaqytta qannyng ruh ekenin týsinesin, sózding she, ol qay kezde joghalyp ketip edi, tógilgen qan eshqashan keppeydi, qúrghamaydy.

Býlik osylay tudy. Kamu jarqyn bolashaqqa qol sozghan qayrat-jigerding múqalmaytynyna, gumanistik iydealdyng alghan betinen qaytpaytynyna, býlikshil dýmpuding shyryqty búzatynyna, zúlymdyqtyng sheginetinine sendi. Biraq, oisyray jenilu jyldam keldi. Ol endi «Qúlau» kitabynyng jelisin salmaqtaugha kiristi. Búl qús samghar biyikten, zengir kókten toqtausyz qúldyrau edi.

Ekzistensialistik aghymnyng metafizikalyq mәselesin әriptesterinen dara pysyqtaghan Kamu «Birinshi adam» romanyn – avtomobili apatynan baqigha attanar aldynda – ýlken qiyndyqpen jana bastap jatqan bolatyn. Ayaqtalmaghan shygharma Kamuding ózine úqsady. Adamzattyng mol mәdeny múrasymen jan-jaqty tanysa otyryp, ol úlan-ghayyr qarama-qayshylyqtargha jolyqty. Ony týzetuge jýz Tolstoy kerek edi. Kamu qaugha saqaldy tynymsyz shaldyng jarty ghúmyryn ghana keshti.

Ol jalghyz boldy, Kafka dýniyeden erte ozghan edi".

   

6. Jastargha myna kitaptardy oqyndar dep naqty bir tizimderdi úsyna alasyz ba? Qazaq qalamgerlerinin, әlemdik qalamgerlerding tuyndylarynan.

 

Qazaq ertegileri, anyz-әfsanalary, epostyq jyrlary, jyraular múrasy, sal-seriler poeziyasy, Mahambet, Nysanbay jyrau, Abay, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip, Jambyl,  Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Maghjan, Mústafa Shoqay, Berniyaz Kuleev, Sәbit Dónentaev, Spandiyar Kóbeev, Súltanmahmút, Jýsipbek Aymauytov, Sәken, Iliyas, Beyimbet – "Shúghanyng belgisi", "Estay auyly", Sattar Erubaev, Qasym, Isa Bayzaqov, Sәbit – "Ómir mektepteri", Múqtar – "Abay joly", "Kókserek", "Han Kene" (piesa), Ghabit – "Úlpan", "Borandy týnde", "Kezdespey ketken bir beyne", Ghabiyden Mústafiyn, Ermahan Bekmahanov, Álkey Marghúlan, Aqjan Mashani, Hamza Esenjanov, Pavel Vasiliev, Jappar Ómirbekov, Ády Shәripov, Tahauy Ahtanov, Zeynolla Shýkirov, Júmaghaly Sayyn, Qasym Qaysenov, Júban Moldaghaliyev, Múzafar Álimbaev, Qalijan Bekhojiyn, Eset Áukebaev, Hamit Erghaliyev, Núftolla Shәkenov, Ábdildә Tәjibaev, Syrbay Mәulenov, Ghafu Qayyrbekov, Ábdikәrim Ahmetov, Berqayyr Amanshiyn, Tayyr Jarokov, Sәidil Taljanov, Zeytin Aqyshev, Ahmet Júbanov, Saghy Jiyenbaev, Zeyin Shashkiyn, Jayyq Bektúrov, Quandyq Shanghytbaev, Shәmil Múhamedjanov, Núrsúltan Álimqúlov, Amanjol Shamkenov, Tәken Álimqúlov – "Aq boz at", povesteri, әngimeleri, Qayrat Júmaghaliyev, Iztәy Mәmbetov, Shәken Aymanov, Qabdykәrim Ydyrysov, Bәkir Tәjibaev, Kәkimbek Salyqov, Ábdijәmil – "Qan men ter", Múqan Imanjanov "Shal", "Jyrtyq dәpter", "Adam turaly anyz" әngimeleri, Rahmetolla Rayymqúlov, Mendekesh Satybaldiyev, Mynbay Rәshev, Toqash Berdiyarov, Sattar Seyitqaziyn, Qastek Bayanbaev, Shona Smahanúly, Jýsip Altaybaev – Qasym súltan, Sarjan, Esengeldi súltandar men Kenesary hannyng joryqtaryna qatysqan "Aghybay batyr" turaly povesi, Túrsynhan Ábdiraqmanova, Marfugha Aytqojina, Evney Bóketov, Saparghaly Begalin – Kenesary joryghy turaly "Tasaral" poemasy, Sadyqbek Adambekov, Ánuarbek Dýisenbiyev, Áubәkir Nilibaev, Safuan Shaymerdenov, Qaltay Múhamedjanov, Aqan Núrmanov – "Qúlannyng ajaly", Maghzúm Sýndetov, Sәkent Jýnisov, Ghabbas Júmabaev, Sofy Smataev, Múqtar Maghauin – "Tazynyng ólimi", "Alasapyran", "Bir atanyng balalary", "Ábdighappar seri", "Shynghys han" tetralogiyasy, Ábish Kekilbay – "Shynyrau", "Galstuk satushy qyz", "Kýishi", "Hansha-dariya hikayasy", Erkesh Ibrahiym, Asqar Sýleymenov, Oljas – ólenderi, esseleri, "Zemlya, poklonisi cheloveku”, “AZ y Ya”, “Yazyk pisima”, “Turky v doistoriiy”, “Ulybka Boga”, “Peresekaiyshiyesya paralleliy”, “Kod Slova”, Sherhan Múrtaza, Qalihan – "Aqtoqym", "Qonyr kýz edi", Sayyn – "Kýzgi búralang jol", "Jabayy alma", Oralhan – "Qaydasyn, qasqa qúlynym", 1987 jyly "Jazushy" baspasynan jaryq kórgen, "Úiqym kelmeydi" atty jinaghyna engen novellalary, әngimeleri, esseleri, Dúisenbek Qanabaev, Bauyrjan Momyshúly, Ánuar Álimjanov – "Mahambetting jebesi", Ábilmәjin Júmabaev, Seyitjan Omarov, Saghynghaly Seyitov, Sәdu Mashaqov, Gerolid Beliger, Ámen Áziyev, Kәmel Jýnisov, Tólen Ábdik, Ánes Saraev – 1992 jyly QR Memlekettik syilyghyna ie bolghan "Edil-Jayyq" romany, "Isatay – Mahambet" tarihy, Medeu Sәrseke – "Qanysh Sәtbaev", "Evney Buketov", "Ermahan Bekmahanov", Rollan Seysenbaev, Qalmúhanbet Múqametqaliyúly, Shәribek Aldashov,  Múqaghali, Tólegen Aybergenov, Júmeken Nәjimedenov, Ramazan Toqtarov, Kәmen Orazaliyn, Rymghaly Núrghali, Múqtar Shahanov, Adam Mekebaev, Ábdulhamit Marhabaev, Tóleujan Ysmayylov, Dihan Ábilov, Iliyas Esenberliyn, Aqseleu Seydimbek, Qadyr Myrza Áli, Túmanbay Moldaghaliyev, Nemat Kelimbetov, Zeynolla Serikqaliyev, Fariza Ongharsynova, Júmatay Jaqypbaev, Kenshilik Myrzabekov, Dýkenbay Dosjan, Sәbit Dosanov, Smaghúl Elubay, Dulat Isabekov, Ómir Kәrip, Iran-Ghayyp, Sabyrhan Asanov, Ahat Jaqsybay, Ótejan Núrghaliyev, Jarasqan Ábdirashov, Núrlan Orazaliyn, Nesipbek Aytúly, Aqúshtap Baqtygereeva, Sәuirbek Baqbergenov, Baqqoja Múqai, Esenqúl Jaqypbekov, Sәken Imanasov, Ayan Nysanaliyn, Temirhan Medetbek, Dәuitәli Stambekov, Júmabay Shashtayúly, Esenghali, Álibek Asqarov, Úlyqbek Esdәulet, Serik Aqsúnqarúly, Abzal Bókenov, Kýlәsh Ahmetova, Rafaeli Niyazbekov, Meyirhan Aqdәuletúly, Asqar Egeubaev, Zәkir Asabaev, Jýrsin Erman, Marat Qabanbay, Túrysbek Sәuketay, Ghalym Jaylybay, Talasbek Ásemqúlov, Jýsipbek Qorghasbek, Bauyrjan Jaqyp, Asylbek Yqsan, Tynyshtyqbek Ábdikәkimúly, Sabyr Aday, Svetqaly Núrjan, Bauyrjan Qarabekov, Núrghaly Oraz, Aygýl Kemelbaeva, Ámirhan Balqybek, Maraltay, Erlan Tóleutay, ...

 

Viktor Gugo – "Alastalghandar" ("Otverjennye"), Onore de Balizak – Gustav Flober – "Bovary hanym", Stendali "Qyzyl men qara", Andre Morua novellalary, Gy de Mopassan, Aliber Kamu – "Nevernaya jena", "Molchaniye", "Postoronniy", "Chuma", "Padeniye", Jan-Poli Sartr – "Toshnota", "Bytie y nichto", "Ekzistensializm – eto gumanizm", Alen Rob-Griye – "Plyaj", romandary, Fransuaza Sagan povesteri, Jak Derrida – "O grammatologiiy", "Pisimo y razlichiye" , Jan Bodriyar – "Sistema veshey" (1968), "Obshestvo potrebleniya" (1970), "Zerkalo proizvodstva" (1973), "Simvolicheskiy obmen y smerti", "Zabyti Fuko", "Simulyakry y simulyasiya", "Paroli. Ot fragmenta k fragmentu", Jili Delez – "Razlichie y povtoreniye", "Logika smysla", "Filosofiya iskusstva", Jan-Mary Leklezio – "Nebesnye jiyteli" jinaghy, "Diyego y Frida", Patrik Modiano – "Kafe utrachennoy molodostiy", "Chtoby ty ne poteryalsya v kvartale" (búl kitapty izdep jýrmin, biyl jaryq kórdi)...

 

Shekspir – “Romeo y Djulietta”, “Otello”, “Zimnyaya skazka”, “Makbet”, “Venesianskiy kupes”, “Koroli Liyr”, “Gamlet” , Robert Berns, Vordsvort,  Valiter Skott – Ayvengo”, “Rob-Roy”, “Kventin Dorvard”, “Tampliyery”, Charliz Dikkens – “Tyajyolye vremena”, “David Kopperfilid”, “Domby y Syn”, Bernard Shou, Djozef Konrad, Artur Konan Doyli, Grem Griyn, Ayris Merdok, Oldos Haksli, Djordj Orueli, Agata Kristi, Artur Klark, "Pikvikskiy klub”, Tomas Eliot, Uiliyam Batler Yeyts, Somerset Moem – "Luna y grosh", "Teatr" romandary, "Ryjiy" jәne basqa әngimeleri,  

 

Novaliys, Immaniul Kant, Shelling, Fihte, Shopengauer, Gegeli, Feyerbah, Nisshe, Viktor Frankl – "Chelovek v poiskah smysla", Martin Haydegger – "Razgovor na proselochnoy doroge", "Bytie y vremya", Tomas Mann, Frans Kafka, Elias Kanetty – "Massa y vlasti", “Gitler po Shpeeru»...

 

Seren Aabie Kierkegor – "Dnevnik obolistiytelya", "Ili-iliy", "Strah y trepet", "Povtoreniye", "Bolezni k smertiy", "Ponyatie straha"...

 

Aleksandr Pushkin – "Povesty pokoynogo Ivana Petrovicha Belkina", "Dubrovskiy", "Kapitanskaya dochka", Mihail Lermontov – "Hadji-Abrek", "Bela", "Geroy nashego vremeniy", Lev Tolstoy – "Soghys jәne beybitshilik", "Qajymúrat", "Voskreseniye", "Smerti Ivana Iliicha". N.V.Gogoli – "Vecher nakanune Ivana Kupala", “Nochi pered Rojdestvom”, “Strashnaya mesti, starinnaya byli”, “Ivan Fedorovich Shponika y ego tetushka”, “Zakoldovannoe mesto”, "Zapisky sumasshedshego", “Viy”, “Povesti o tom, kak possorilsya Ivan Ivanovich s Ivanom Nikiforovichem” , “Shiyneli”, "Taras Buliba", Fedor Dostoevskiy – "Netochka Nezvanova", "Albastylar", "Aghayyndy Karamazovtar", Ivan Turgenev – "Anshynyng jazbalary", Ivan Bunin – "Antonovskie yablokiy", "Derevnya", "Jizni Arsenieva", Dmitriy Merejkovskiy, Nikolay Berdyaev – "Istoky y smysl russkogo kommunizma", "Samopoznaniye", Lev Shestov – "Uchenie grafa Tolstogo y Fridriha Nisshe", "Apofeoz bespochvennostiy", Isaak Babeli "Konarmiya", "Odesskie rasskazy", Aleksandr Kuprin әngimeleri, Mihail Bulgakov "Master y Margarita", Vladimir Nabokov – "Mashenika", "Lolita", Mihail Prishviyn, Konstantin Paustovskiy, Boris Pasternak, Yuriy Kazakov, Moris Simashko, Anna Ahmatova, Marina Svetaeva, Irina Odoevskaya, Sergey Eseniyn, Iosif Brodskiy... 

 

Runeske Akutagava, Yasunary Kavabata – "Golos bambuka, svetok persika" jәne basqalary, Koitiro Uno – "Bog kitov", Yukio Misimo...

 

Arab-parsy ertegileri, “Myng bir týn”, Nagib Mahfuz – “Beyn al-Kasreyn”, “Kasr ash-Shouk” y “as-Sukkariya”, “Dety nashey ulisy”, “Uvajaemyy gospodiyn”, “Vor y sobakiy”…

 

Fenimor Kuper, German Melvill, Mark Tven, Stiyven Kreyn, Djek London, Uiliyam Folkner, Ernest Heminguey, Uiliyam Folkner, Frensis Skott Fisdjeralid, Djerom Deyvid Selindjer, Sol Bellou, Edgar Lorens Doktorou, Tomas Pinchon...

 

Meninshe, tizimdi sheksiz jalghastyra beruge bolady.

 

7. Jas qalamgerlerding shygharmashylyq kuhnyasyna ainalatyn, jana aptalyq әdeby gazet ashugha demeushi tauyp bere alasyz ba?

 

Tauyp bere almaymyn. Sebebi, qazir qaghaz gazet kәsibi tiyimsiz, kәsipkerler búl salagha qarjy sala qoymaydy. Meninshe, Internetke kóshu qajet.     

 

8. Nege biz osy...

Oralhan Bókey “Atau-kere” atty shygharmasynda jii qoyatyn súraghy.

Otbasynyz, jaqyn dostarynyz jayynda aita ketseniz.

Ýilengenmin. Eki qyzym bar: Áziza jәne Danar. Ómirimning mәni. Kónilimning sәni. Ekeui de qazaq mektebinde oqidy.

Óz buynymdaghy naghyz "bәsekelesim" dep kimdi atar edin?

Óz buynymda bәsekelesim joq. Jalpy, qazaq әdebiyetinde bәsekelesim joq. Men jiyrmasynshy ghasyrdyng modernisterimen de (Djeyms Djoys, Tomas Mann, Frans Kafka, Aliber Kamu, Ernest Heminguey, Jan-Poli Sartr) jaryspaymyn. Men, Alen Rob-Griye aitqanday, óz mәnerimmen jaza bilemin. Boldy.

Didar myrza, bilim beru (obrazovaniye) túlghanyng boyynda qanday da bir dýniyetanymdy legitimizasiyalau qúraly ekenin Siz týsinesiz.

Kenestik (orysshyl) jýieni ornyqtyru tetigining biri retinde KSRO kezinde jýrgizilgen "orys әdebiyeti" pәni kýni býginge deyin tәuelsiz Qazaqstanda jeke pәn retinde oqytyluy dúrys emes qoy. Búl pәn Resey ómirine, orys túrmysyna degen sýiispenshilik sezim qalyptastyrady. Onyng ornyna "shet elder әdebiyeti" pәnin engizip, orys әdebiyetin onyng bir blogy retinde jýrgizuge qalay qaraysyz. Osy mәseleni sarapshylyq, intelektualdyq ortada talqylaugha jәne retke keltiruge qanday ýlesinizdi qosa alasyz?

Dúrys aitylghan sóz. Shetel әdebiyetin engizu qajet, terendetip oqytqan jón. Orys әdebiyeti sol pәnning qúramynda bolsa da jetedi. Jaqsy oqyghan bala bәrin de oqidy. Desek te, biz qaranghylyq kózin baylaghan shovinizm men jaryq sәule shashqan úly orys әdebiyetin ajyrata biluimiz kerek.

Shetel әdebiyetin audaru júmysyn jandandyrghan jón.

Didar Amantayúly, býgingi qazaq qoghamyna әdebiyet, onyng ishinde proza janry kerek degen qaghidany qalay dәleldep bere alasyz? 

Matematikada – algebra, kiynematografta art – haustyq filim, fizikada – teoriyalyq fizika tәrizdi kórkem prozada aqyndyq proza salanyng jana qabiletin ashyp, kókjiyegin keneytip, qalyptasqan beyneleu tilin kýsheyte, әrlendire, damyta týsedi. Keyin sony qoldanbaly matematika, janrlyq kinotuyndylar, jana tehnologiyalar, kommersiyalyq proza óndiriste paydalanady.    

 Qalyptasqan postmoderndik jaghdayda týpnúsqa degen bolmaydy, bәri bir-birin qaytalaydy, әriyne, búl kezennen de ótemiz. Tútynu qoghamy qyzyqqan dýniyesin qylghytyp júta beredi, raqatqa bólese, lәzzatqa toydyrsa boldy. Jolaushylar әdebiyeti (vokzalinoe chtivo) osylay dýniyege keldi. Qogham ne kóretinin, ne oqitynyn, ne tyndaytynyn, ókinishke qaray, ekeumizden súramaydy. Qaysysyna qyzyghady, soghan jýgiredi. Búl – postmodernistik kezende payda bolghan sauyq mәdeniyeti (kulitura soblazna). "Toty qús týsti kóbelek" degen romanymda keyipkerlerimning mynaday súqbaty bar:   

 

– Jalpy, qansha óleng jazdyn?

– Kóp.

– Beker tastadyn.

– Qazir eshkim óleng oqymaydy.

– Nege?

– Oqymaydy.

– Meninshe, poeziya oqyrmany qalyng tәrizdi.

– Jyr kitaby jastyq dәurende jaqsy oqylady, bas qúraghan song kimge kerek?

– Poeziyada shek bar ma, taqyryby mәngilik emes pe?

– Endi, sezimdi túrmys biyleydi.

– Sonda qalay?

– Ókinishke qaray, ólen-jyrdyng shegi bar eken.

– Taqyryby tausyldy ma?

– Joq, shydamy. Búryn aqyngha taghdyr kerek bolatyn, qazir – PR.

– IYә, PR aqsha túrady.

– Ertede ónerpazdy talant jaryqqa shygharatyn, býgin jarnama tudyrady.

– Ókinishti.

– Jarnamasyz kitap satylmaydy, beynebayansyz әnshi tanylmaydy.

– Mýmkin, oqyrmannyng da, tyndarmannyng da uaqyty ótken shyghar.

– Bayaghyda kitap qúbylys edi, qazir – tauar.

– Sәtsiz tauar.

 Ol kýrsindi.

– Merzimdi baspasóz jýzin kórgen ólenderindi týgel oqydym, – dedi ol.

– Ádebiyetke obal, qazir oghan eshkimning jany ashymaydy.

– Kim biledi, zaman ózgerui de mýmkin ghoy.

– Jalpy, kitaptyng bolashaghy, shynymen, qyl ýstinde. Túrmysy tәuir adam tirshilikten tәjiriybe, ómirden taghdyr, kitaptan tújyrym izdemeydi.

– IYә, tariyhqa zer salmaydy.

– Biraq, kitap eshqashan ólmeui kerek.

– Nege?

– Bilmeymin, meninshe, ólmeui kerek.

– Qalay?

– Kitapta ajal bolmaydy.

Bar ishine siltidey tynyshtyq ornady. Asqat maghan taghy toltyryp qoydy. Men shanyshqymen qyzanaqtyng bireuin týirep aldym da, auzyma aparyp, aqyryn jey bastadym.

– Kitaptyng azghyndauy mýmkin.

– Ol da ólim emes pe? – dep súrady Asqat.

– Joq, ol – dert. Dauasy bar, emi tabylghan, shipa qonatyn syrqat.

– Qanday indet?

– Búl keselding aty – ermek. Kitap әrkimning ermegine, sauyqtyng tamashasyna ainalyp ketui ghajap emes.

– Bәrimizding meymanamyz asqan eken.

– Býgingi mәdeniyet – sauyq mәdeniyeti.

– IYә.

– Meni kór, meni tat, meni sýi, dep shaqyryp túrady.

Bardyng esigi aiqara ashylyp, tabaldyryqtan nәshti kәstóm-shalbar kiygen, galstuk taqqan qamyryqty bozbala attady. Ol meni shyramytyp, bizge qaray samarqau jýrip keldi de, ýstelge jetip kidirdi. Týregelip, onymen qúshaqtasyp amandastym.

– Seni izdep jýrmin, – dedi ol.

Kózderi shýnireyip, óni qashyp ketipti. Qaltasynan temeki qorabyn shyghardy. Shetin jyrtyp, bireuin suyrdy, tisine qystyrdy da, qorapty qayta qaltasyna salyp qoydy. Sosyn shylymyn tútatty, bir mәrte soryp, búrq etkizip týtin jiberdi. Ekeumiz tysqa shyqtyq.

– Keyingi kez sharshap jýrmin, – dedi qamyrygha sóilep.

– Jýdep ketipsin.

– Ózimnen sharshadym.

– Nege?

 – Qolymnan eshtene kelmeydi. Payda kózdep, olja izdep, sharuanyng jayyn, isting kózin bilip, aqsha qosyp kóremin de, aqyrynda – ziyan shegip shyghamyn.

– Dәuleti tosyn artyp, tez bayyghan eshkim joq.

– Týsim oilap, kiris kýtip, bosqa aldanady ekensin.

– Alayda, keybireuding dýniye-mýlki molyqty.

– Bilemin. Shyndyq bar ma, aitshy.

– Ádildik she.

– Ámir, biylikting iyesi qazyna-baylyqty úrlap, tonap otyr.

– Qylmysqa – jaza, enbekting zeyneti joq.

– Qaydaghy ismerlik, qaydaghy beynetqorlyq.

– Elding atynan memleket dәuletin ózine jekeshelendiredi.

– Qoryqpaydy.

– Yrys – qolynda, yryq – ózinde.

– Zady, ýkim jarlyq shashqansha, sheshim jaryq kórgenshe oryndalady.

– Uaqyttyng belgisi – arsyzdyq, zamana kelbeti – kórneu qiyanat.

– IYә, obal-sauapty úmytty.

– Bilimge jýginbeydi, oigha toqtamaydy.

– Izdenisterimiz rәsua boldy.

– Ómirding irgetasy shayqaldy.

– Kitaptardy qaytemiz, qanshamasyn oqydyq.

– Ras. Jastyq shaq Tolstoygha, Dostoevskiyge, Áuezovke júmsaldy.

– Endi biz kimge kerekpiz?

– Bilmeymin.

– Jazyp jýrsing be?

– IYә.

– Men ony tastadym.

– Bәrine jenil qarau kerek. Ghúmyrda mәngilik eshtene joq tәrizdi.

– Osylay býkil ómirimiz zaya bolady!

– Ár adamnyng ómiri maghynaly, tek ony taba bilu qajet.

– Bir kýni otyryp, sharap isheyikshi.

– Búdan birdene ózgeretin bolsa, isheyik.

– Qamariya ketip qaldy.

– Qúdaydyng basqasyn búiyrtqany da.

– Men ony qatty jaqsy kórushi edim, qalay úmyta alamyn.

– Úmytasyn.

– Ózimizdi aldap jýrgenimizdi úqsaq qoy.

– Ózgeshe istey almaymyz.

– Uaqytyndy alghanyma renjime. Maghan bireumen sóilesu kerek boldy.

– Eshtene etpeydi.

– Dosyng ba?

– Dosym.

– Seni “Esik” meyramhanasyna ertip keteyin dep edim.

– Keyin bir jóni bolar.

– Sen tek renjime.

– Uayym-qayghydan kim qútylypty.

– Renjimeysing ghoy.

Ol qolymdy qysyp, әri ainalyp ketti de, jolgha shyghyp, ony kýtip túrghan jenil mashinagha baryp mindi. “Jiguliy” markaly avtomobili bardyng jazghy alanynan úzay berip, kóz úshynda joghaldy. Men bargha endim. Dastarqangha kelip, jayghasyp jatqanymda:

– Birdene bolghan ba? – dep súrady Asqat.

– Jay.

– Birdene bolghan shyghar desem.

– Joly baylanyp... Beyshara qaytsin.

– Esimi qalay?

– Qanat Núrbekúly.

– Kisi ólgendey, nege sonshama qaraly?

– Sharuasynyng beyneti asyp ketti.

Asqat rumkasyn alyp, tilek aitugha ontaylandy. Bar ishine aghylshyn tilinde, Witney Housten oryn-dauyndaghy, súlu órnekti “I Am Every Woman” әni shalqyp, syzylyp kestelenip tógildi. Qúiqyljyp, kiyip-jaryp, birte-birte joghary kóterilgen әuez aqyrynda sharyqtap biyikke jetti de, tamyljyp qalyqtap túryp aldy. Áuelep túryp, qayyra ýzilip ketti de, qúiylyp tómen sorghalap, әsem dauys qúlaqqa jaghymdy estildi”.

 

        Sondyqtan, aqyndyq proza da, kommersiyalyq proza da ómir sýre beredi. Qarsy kýresuding qajeti joq, aliternativa somdau kerek. Men osy jerde blogtaghy jazbalarymnan ýzindi keltire ketsem be dep otyrmyn:

Klassikalyq kitap degenimiz ne?

 

Borhes aqsaqal jazghan eken: “Klassicheskoy yavlyaetsya ta kniga, kotorui nekiy narod ily gruppa narodov na protyajeniiy dolgogo vremeny reshayt chitati tak, kak esly by na ee stranisah vse bylo produmanno, neizbejno, gluboko, kak kosmos, y dopuskalo beschislennye tolkovaniya”.

Qanday kitaptardy atalmysh topqa qosugha bolar edi?  

Meninshe, Horhe Luis Borhesting “Po povodu klassikov” degen enbegindegi andatpasyna myna shygharmalar jaqsy qosymsha bolar edi: “Don Kihot”, “Moby Dik nemese Aq Kiyt”, “Albastylar”, “Aghayyndy Karamazovtar”, “Fiyesta”, “Jýz jyldyq jalghyzdyq”, “The Catcher in the Rye” (“Nad propastiu vo rjiy”), “Úly Getsbiy”, “A la recherche du temps perdu” (“V poiskah utrachennogo vremeniy”), “Abay joly”, “Kishkentay bekzada”, “Bambuktyng ýni, órikting gýli”, “Jaghajay” (“Plyaj”), “Aqtoqym”, “Antonov almalary”, “Perishteler kýizelisi” (“Opustoshenie angelov”).

30 shilde, 2010 jyl

 

 AQYNDYQ PROZA

 

Jalpy, men bolashaqta ózime únaghan, әlem әdebiyeti әngimelerinen qúralghan “Nazqonyr” atty proza kitabyn shygharghym keledi.

Mýmkin, búl әngimeler jinaghyna qazaq prozasynan “Kókserek”, “Shúghanyng belgisi”, “Zәuresh”, “Aqtoqym”, “Kýzgi búralang jol”, “Borandy týnde” jәne “Qos shalqar” enip qalar, dep oilaymyn.  

Meninshe, proza bes týrge bólinip, bes dәrejeden túrady:

1) Áleumettik-antropologiyalyq proza (4-orynda, mysaly, “Qonyr kýz edi”, “Ay-Petry aqiqaty”, “Kazino”);

2) Kommersiyalyq proza (5-orynda, mysaly, “Zahiyr”);

3) Fantastikalyq proza (3-orynda, mysaly, “Ong qol”);

4) Metafizikalyq-filosofiyalyq proza (2-orynda, mysaly, “Shynyrau”, “Qaydasyn, qasqa qúlynym”, “Kókserek”);

5) Aqyndyq proza (“Poeticheskaya proza”, 1-orynda, mysaly, “Qos shalqar”, “Aqtoqym”, “Anyzdyng aqyry”).

Prozanyng patshasy – shoqtyghy biyik aqyndyq proza, ekinshi taraptan, aqyndyq proza degenimiz – aq óleng nemese kәduilgi әsem poeziya, jyr, qissa.

16 tamyz, 2010 jyl

 

Dәke, 5 tomdyghynyzdy dayyndap jatyrmyn degen ediniz. 1-shi tomyn oqydyq: Qarqaraly basynda. Óte tamasha. Ekinshisi baspada dep ediniz, ol shyqty ma? Qalghan ýsh tomy dayyn ba, әlde oida jýr me? Jalpy siz jazushylardyng josparlap jazu degen ýrdisin qoldaysyz ba?

Saualynyzgha raqmet! Múqtar Maghauin josparmen júmys isteydi. Balizak qúrghan jospar, jasaghan tizimin baspagha satyp, shartqa otyryp, aldyn ala qalamaqysyn tóletip alady eken. Heminguey shabyt jazu barysynda oyanady degen qaghidany ústanghan.

Dәke, Talasbek Ásemqúlov pen Ámirhan Balqybek turaly aitynyzshy. Ol ekeui qazaqqa ne berdi? Ortamyzda oinap kýlip jýrse, taghy da ne bere alar edi?

Men Feysbuktegi postymda Talasbek pen Ámirhan Balqybek turaly kóp jazdym: bólip-jaratyny joq, ekeui de oqymysty, ekeui de intellektual, qasqa mandayly Álkey Marghúlandar edi.

Qayrat Sýgirbekov, Ghalymjan Múqanov turaly da úmytqan joqpyn.

Biylghy jyldyng 25 sәuirinde: “Qazaq әdebiyetindegi Asqar Sýleymenovten keyingi daryndy oqyrman Ámirhan Balqybek edi... Kózi qaraqty, kókiregi oyau, kónili sergek”, – dep jazyppyn.

13 mamyrda taghy da qiyn taghdyry turaly qalam tarttym, jazyp otyrghanda kózime jas keldi: "Amirhan Balkybek, moy drug y moy vydayshiysya sobesedniyk, kuda ty ushel, komu ty ostavil velikui liyteraturu, razve gorod Almaty y tvoya velikaya nasiya ne lubily tebya, teperi spustya mnogo dney y nedeli, ya osoznai, chto ty lishil menya prosto sobesednika y opponenta, ya nynche toliko govoru y govoru o tebe, y nikto ne znaet, kak uteshati dumaishego o tebe, vspominaishego o tebe cheloveka, trudno bez tebya, Amirhan Balkybek, ocheni trudno, ya pishu tvoe poeticheskoe imya, kogda ty nahodishisya na dlinnoy doroge Mlechnogo puti, ne vedaya marshruty tainstvennoy Vselennoy, ty ushel za ischeznuvshimy shumerskim y assiriyskim narodami, vozmojno, gde-to v parallelinom miyre ty nashel iyh, svoy Vavilon y voinstvuishih turkov-kypchakov, etruskov y drevnih grekov, y im chitaeshi naizusti poemy Gomera y "Glinyanui knigu" Oljasa Suleymenova, ty vsegda znal, chto istoriya nachinaetsya s Shumera, moy Amirhan Balkybek, ty lishil menya udovolistviya ot jarkih sporov y diskussiy, ty neimoverno mnogo znachil dlya menya, oliysetvoryal moiy molodosti, my togda nahodilisi v poiskah chego-to nezabvennogo y vechnogo, y verili, chto naydem istoricheskui pravdu, istina gde-to ryadom, my verily v tvoy talant y erudisii, Amirhan Balkybek, ty ne doljen byl svernuti s dorogy tak rano y tak vnezapno, tvoya smerti oshelomila menya, ya seychas pishu ety stroky y ne mogu uderjatisya... Drug moy, kak ty ne znal, vedi ty je znal, my lubily y obojaly tebya, tvoe tvorchestvo, tvoy intellekt, tvoi udiviytelinuiy erudisii, ty byl nujen nam, ty byl nujen y neobhodim kazaham, narodu svoemu, my jdaly ot tebya chto-to eshe bolishego y grandioznogo, ya veru, nastupit tvoe vremya, vernutsya shumery y poeziya, vostorjestvuit nastoyashaya duhovnosti y podlinnaya kulitura, y togda my tvoe imya vpiyshem zolotymy bukvamy v istorii kazahskoy liyteratury y iskusstva”...  

30 qyrkýiekte Talasbek dosym jayly: “Kenesaryny jaqsy kórushi edin... Men josparlaghan roman bir-eki jylda jazyluy tiyis dep oilaymyn. Búl kitapty men, Tәke, sen jýktegen tapsyrma, sen tabystaghan amanat dep týcinemin. Kenesaryny aitqanda, ekeumizding de kózimizge jas kelushi edi. Azattyq jolynda, at ýstinde kýn keship, týn qatqan joryqtarda jýrgende, qazaqtyng songhy hany eshqashan ózi bastaghan kýresining maqsat-múratyna kýmәndanyp kórgen emes. Kenesary qazaq memleketining tuyn kóterdi, handyq iyesining "mening shyndyghym", "sening shyndyghyn" dep oilanyp-tolghanuyna eshqanday uaqyty bolghan jok, ol el ýshin kýresti, tәuelsizdik jolynda mert boldy: arpalysqan ómir, jantalasqan joryqtardyng aqyrynda ajal kýtip túrsa da, alghan betinen qaytqan joq, últ mýddesin eshtenege aiyrbastaghan joq, eldi satqan joq, Kenesary qazaq ýshin qaza tapty”.

Didar, sen alghashqy shygharmalarynmen-aq oqyrman men әdeby ortanyng qaqqa bólinip pikir aituyna sebep bolghan qalamgersin. Bireuler seni "tildi búzyp jazady, óitkeni qazaqtilining qúnary boyyna sinbegen" dep synady. Áliya, Talasbekter bolsa, "Didar qazaq әdebiyetinde jana baghyt qalyptastyrushy, stili tudyrushy qalamger" dedi. Janylyspasam sening "Kózinnen ainaldym" degen әngimendi talday otyryp Talasbek marqúm "әdebiyetke tilding keregi joq" degendi aityp qaldy. Ózing qalay oilaysyn? Tilsiz, oqighasyz әdebiyet bola ma?

 

Janylystynyz. Mening "Kózinnen ainaldym" degen әngimemdi talday otyryp Talasbek marqúm "әdebiyetke tilding keregi joq" degendi aityp qalghan joq. Jala jappanyz. Talasbek marqúmnyng asqaq oi-pikirin, asyl múrasyn, ayauly beynesin bylghamanyz. Topyraghy suymay jatyp, topyraq shashpanyz. Talasbekti qiyanatqa baylap bere almaymyz. Jalghan aqpar. Tilsiz әdebiyet bolmaydy. Al roman, povesti nemese әngime uaqigha jelisine qúrylyp jazyluy shart emes. Uaqighasyz jazylghan әri seni jibermey ústap otyratyn shygharma – úly shygharma. Flober – sujetsiz kitap jazudy armandap ketken eken. Qalaghan, Qalihan Ysqaq ta maghan osy armanyn aityp edi... Biraq , ol kisi – "Aqtoqym" degen ghajap novella jazghan adam. Sózimizdi týiindesek: tilsiz shygharma joq, uaqighasyz taqyrypqa qalam tartu –qiynnyng qiyny. Sózime dәlel bolsyn dep "Kózinnen ainaldym" degen әngimemdi nazarlarynyzgha úsynamyn:  

KÓZINNEN

AYNALDYM

 

Ángime

 

Birinshi basylym

 

Top – top. Qaz-qaz basqan eki ayaq – tas jolmen ilgeri jýrip bara jatyp – qalt toqtady. Ádette shalqasynan ashyq ýlken jarma qaqpa býgin tiyeginen baylanyp jabyq túr. Ol kidirip, daghdaryp qaldy. Top, ekinshi ayaghyn kóterdi, top. Sosyn, qapylys topyldap qayta jýrip bara jatty. Bәtenkening jerge tiygen dybysy qúmyghyp shyghady. Top. Jópeldemede topataydy qaghyp, sýrinip ketti, aldyna tizerley qúlady. Ádemi topy aqyryn syrghyp, basynan sypyrylyp týsti.

Jerden sozalandap túryp, enseli dualgha týsinbey kóz saldy. Qarsy aldy tegis boyama, әsem syrlanghan biyik taqtaylar. Beldik temir bekitip tastaghan – zildey, tastay berik darbaza. Tystan әredik jaydarman topyrlap ótip bara jatqan top-top balalardyng ertengi aua rayyn topshylaghan mayda, jarqyn dauystary estiledi. Kóne topografiyany, qadim zamandy әngime qylady. Ertedegi uaqyt, ótken dәuirde – jahanda tynymsyz kýn kýrkirep, nayzaghay jarqyldaydy. Dauyldap, borap jaughan búrshaq tolastamaydy, ghalamdy janghyryqqan kýshti dabys kómip ketedi, tús-tústan әlemdik tasqyn qúiylyp, topan su keng baytaq jazyq ónir qyr dalagha andyzdap qaptap, jahandy sel basqan desedi. Jayma-shuaq kýlki, shat ýnder birsin-birsin alystap, joyylyp barady. Ol irkilip, ainalasyna zer audaryp, abaylap tóniregin sholdy.

Qymbat tastarmen kestelep shimaylaghan topy Close-Up mólsherinde irilene kórindi. Red One jýzin sipay jyljyp kiyimine toqtady da, eski bәtenkesine auysty, sosyn shúghyl tayqyp, sheginip ketti. Kadrda dala kelbeti ashyldy, móldirep jalpy keskin shyqty. Álsiz ýn, kómeski sybdyr, kýngirt dybys tegis janghyryp anyq jazylady.

Ol teris ainaldy. Ýiding qalqasynda qasqyr qúiryq qaraghaylar manaurap qalghyp túr. Jibektey samal tónirekti mayda sharpyp, iyis mayy tanaudy jaryp múryngha keledi. Jel auyp, yqtasyn ózgerse, osy bir әdemi hosh iyis júparyn shashyp aspangha úshady. Áuege shauyp, baylauly malday sheshiledi. Sympyldap kógaldy saydan qanat qaqqan top-top kók ala ýirek sekildi, qyshqyltym shayyr búrqyrap kóterilip, jan-jaghyna molynan tógiledi. Ár inju-marjan tamshy ýzilgen monshaqtay shashylyp, shýigip yrghyn jútqan keudeni toltyrady. Qapyryq shaharda qapalap, tynys izdep topyrlaghan júrt saghyz mayyn simirip, rahattanyp iyisting dәmin alady.

Kóshede ersili-qarsyly sapyrylysqan halyqtyng qaraghay auasynan omyrauy kenip, sarayy ashylyp ketkendey – aq kókiregindegi úmytylmaghan jazghy-túrym sazy kónilinde qayta shyrqalady. Keshe, kóktemgi aspanda jýzgen kýmis aida – peyishting tórinde shalqyghanday aunap – qazday qalqyp edi. Miualy bau-baqshadan júpar anqyp, kele jatqan jazdyng lebi sherge toly janyndy sergitip, jadyratqan bolatyn. Bar adamdar, shynymen, baqytty edi. Qazir shilingir ystyq, shildening orta-sony, laq sýmbile basy. El toqyrap qonyr kýzdi tosady. Mizam, aqyrap, – sosyn, alasapyran qauys, qara suyq boqyraudy birtýrli samarqau, ýnsiz, nemqúraydy kýtedi.

Esik ashylyp, bosaghadan it kórindi. Áueli kýshik jýgirip shyqty. Sonynan jetektegi, tanaday, salqy tós, targhyl dýregey attady. Túmsyghyna shaqtap túmyldyryq, moynyna әsemdep qarghy bau taghyp qoyypty. Qayysty tilip, taspalap kesip, órip te, týiip te jasaghan, qúraghan, baylaghan qalyng bylghary ýstinen jarqyratyp temir jýrgizip, torlap ýlken itting túla boyyn túmshalap tastapty. Baugha shyghyrshyqtalghan jyltyr shynjyrdyng tizbektelgen әrbir jeke týiini jýrip kele jatqanda, kókten shashyrap týsken sәuleden jaltyldap, oqta-tekte oinap ketkende – qanjardyng jýzindey jarqyldaydy. Kýshik eki qúlaghy sal-

piyp aldyna jetip keldi. Montany jәudirep, beykýnә qarady. Áupildep eki-ýsh mәrte ýrip qoydy. Sodan keyin – jautandap, shoqiyp otyrdy, shalt qozghalyp, lepil qaqty. Tynyshtyqty búzyp shәuildep, taghy әldeneshe dýrkin qaytalap ýrdi. Eligip, jelpinip, óz shuyna – ózi dýrlikti. Mang tóbettey manghaz qydyryp, kerenau manghan, tayynshaday hayuangha dýrk ilese jóneldi.

Shetki, oqshau kireberisten qolyna shólmek ústaghan bir jas jigitti bayqady. Orta jolda toqtap, koniyagyn nәzik rumkasyna syzdyqtatyp qúidy da, tartyp jiberdi. Qarsy aldyna qas qadap, joq izdep sәl túrdy.

– Kýz bastalghanda, Almatyda ózine-ózi qol júm-saytyndar qaptaytyn edi. Byltyr Fuad avtomobiylin kópirden qúlatyp, ómirden ketken-di, qysta ýpti bólmesinde Qamariya túnshyghyp óldi, Álisher tang aldynda býkil qoljazbalaryn órtep, Marfugha kelgenshe, óz ýiinde elen-alanda asylyp qaldy, ýkidey Múqtar qúlazyghan Medeu shatqalynda dosyn baylap qoyyp, qorada ózin-ózi qapylys atyp tastady. Fuad – ótkeli kóp Sain kóshesimen kele jatyp – Shalyapinge jetkende, kópirding arnasyn qatty jyldamdyqpen joyqyn soghyp, jiyektep qoyghan qorshaularyn byt-shyt qiratyp, búzyp-jaryp tómenge kóligimen bir-aq qarghypty, til tartpastan ketipti deydi kórgender. Jazyqty ajaldan it batpaqtap, at sýrinedi.

Ol bordurge tize býkti. Bәtenke topyldap qasyna jetti.

– Men sharshadym. Ómir bir-aq baghytpen bir-aq mәrte jýretin avtobus ispetti, talay adam jol-jónekey qarauytqan ayaldamalardan týsip qaldy. Olar qayda ketti, әlde sol ayaldamalarda túr ma әli, bilmeymin, әiteuir ómirding endi sol ayaldamalargha qaytyp soqpaytynyn bilemin. Naq osy sәt bәrin saghynamyn. Men ghana. Basqa – basqany saghynady. Sondyqtan, tiri boluym kerek, erteng kim olardy saghynady, tek men ghana.

Pәk jýzine renjip qarady.

– Nesine asyghasyn, ekeumiz de erteng ayaldamalardyng birinde qalamyz, mýmkin, birge, әlde – eki bólek, bir-birinen qashyq, baghyt-baghdarynan aiyrylghan qos ayaldamada. Taghdyrdyng saluy, ghúmyrdyng mәni, tirshilikting múraty, amal neshik, qaza. IYә, Tәnirding qúdireti – búiryq jibermeydi. Bilesing be, qaraq, Polliyding aituynsha, әlemde otyz alty sujet bar. Horhe Luis Borhes “Tórt mezgil” degen ataqty tuyndysynda, nege ekeni belgisiz, otyz altyny azaytyp, yqshamdap tórt sujetti ghana aldymyzgha kóldeneng tartady. Meninshe, alasapyran dýniyeni beyneleytin jeli bayany, shygharma arqauy ekeu-aq, ókinishke qaray, sheksizdik tәrizdi egiz bastaudan túrady: júptyng bireui – jarlyq shashqan Qúdaydyng bar ekendigin keyipteytin jasampaz hikayat týri, synary – Qúdaydyng joq ekendiginen azap shegetin beynetqor kitaptyng mazmúny. Týr qashanda týrlenedi, mazmún eshqashan ózgermeydi.

Ýnsizdik ornady.

– Biz qalalardy aldaghy ghúmyrymyz ýshin túrghyzamyz, biraq olar zirattar qúsap sonymyzdan qalyp jatady. Shaharda taza bolmys, tabighy kelbet joq, qoldan somdalghan, tirshilik ataulygha qarsy, óli qúbylys, kent – ruhany kenistikte mәdeniyetti shenberlep ainalghan jasandy serik. Qala, zady, qashanda týpnúsqa emes. Ýiler – alghashqy shyn qystaulardyn, tas ýngirlerding kómeski beynesi, shala kóshirmesi. Shayyrlardyng jyrgha qosqany beker, jalghan madaq, arzan ataq, tastaq kóshe, teginde, essiz qúmarlyq, toyymsyz ynsap, qanaghatsyz ashkózdikting mekeni.

Eptep jel soqty. Mayda qonyr omyrauyn samaldady. Ol sózin jalghastyrdy. Dauysy birtýrli jaryqshaqtanyp shyqty.

– “Búdyrayghan eki shekeli, Múzday ýlken kóbeli, Qary únymy súltandayyn jýristi, Adyrnasy shayy jibek oqqa kiristi, Aydasa qoydyng kósemi, Sóilese qyzyl tilding shesheni, Ústasa qashaghannyng úzyn qúryghy, Qalayylaghan qasty ordanyng syryghy, Biyler otty by sony, By úlynyng kenjesi, Buyrshynnyng búta shaynar azuy, Bidayyqtyng kól jayqaghan jalghyzy, Búlút bolghan aidy ashqan, Múnar bolghan kýndi ashqan, Músylman men kәuirding Arasyn ótip búzyp dindi ashqan Sýiinishúly Qaztughan!!!”

Qaztughandy aitqanda, sózi qatty estildi.

– “Sere, sere, sere qar, Asty kilen, ýsti múz, Kýn-týn qatsa jibimes, Men kólikke qosymdy artqanmyn, Kómbidey aru jalargha Kýrektey múzdy tondyryp, Kirmembes auyr qolgha bas bolyp,” – dep bir toqtady ol. 

Kenet aiqay saldy:

– “Kýnirenip kýn týbine jortqanmyn!”

Ol zor dauystan dir etti.

– “Dýniyening basy sayran, týbi oiran, Ozar soydy bú dýnie Azaulynyng Aymadet Er Dospambet aghadan”, – dedi ol, – Au, qaydasyn, Rabiu-Súltan-Begim, Jauhar-Hanym, Ghayyp-Jamal-Súltan-Begim, Toqtar-Begim, Aq-

qozy-Biyke, Jaghan-Biyke, Hocha-Patshayym, Jaghym-Hanym. Kózime bir kórinshi, Anar, Janar, Gýlmira, Sәule, Bota, Aynúr, Ásem. Beu, Marjan, Shynar, Elmira bir kóriner kýn bar ma.

Ilgeri basty. Kózine sýiir túmsyq yqsham torghay ilikti. Júpyny qús sharbaqshada qonyp otyr. Tez qozghalyp, shalt qimyldaydy. Úshyp, tómen týsti de, nannyng qiqymyn, kýnbaghardyng dәnin terip ketti. Qunaq әreketi jýzine kýlki ýiirdi. Tosyn, jópeldemede qarashyghy taryday, suyq janary tiktele qadalghanda, asyly, boyy múzdap sala berdi. Ishinde qimyl-әreket jýrip jatqan Red One obektiyvi qaharmannyng shaghyn beynesin Medium Long Shot mólsherinde týsirdi. Qong torghaydyng qasynan arshyn tós kepter payda boldy. Uaqighany andyghan kóz endigi kezek nazaryn jana obrazgha audardy. Aq qauyrsyndy, tóbesinde sәlde tәrizdi kekil shashaq bar, ýlken jemsauly, qúiryghy úzyn, tegi, ertegining qúddy әsem kógershini, qaharmany sekildi. Camera keyin sheginip, kepter Full-Length Shot kóleminde pishindeldi. Tar aulany jiti baqylaghan әinek oqta-tekte kóldenendep shyrqau biyikten jarqyraghan altyn kýnge shaghylysady.

Ýiden moynyna torqa salghan qara tory әdemi kelinshek shyqty. Toryqqan ajarynda tobylghy týs qamyryq, solghyn shyray, jaqsy ýmitten kýderin ýzgen qapa bar. Ol bәtenkesin sýirete qozghaldy. Sýiretilip ýsh-tórt qadam basqan son, ayaqkiyimin jenil kóterip, topyldatyp shúghyl jýrdi. Kóp úzamay, kónilin tory ala múng jaulaghan qapadar súludyng aldynda túrghan. Áyel tize býgip, jýresinen otyrdy. Sosyn, ony eki qolynan ústap, aq qúba jýzine den qoyyp, synaqty, múqiyat qarady, qorqynysh týnep, ýrey qonghan әlpetin birshama úzaq qyzyqtady.

– Qoryqpa, – dedi ol qamyrygha sóilep, – talaysyz, baqsyz mening de kónil-kýiim joq.

Azdap qauip oilady. Jatsynyp, keyin sheginip bara jatyp – ezuine kýlki ýiirildi.

– Dúrys.

Áyel ózine qaray tartty. Ne derin bilmey, tosylyp, birsypyra bógeldi. Qayta qúshaqtap, meyirlene qúshty. Endigi kezek saf kýlkisin ýnsiz tamashalady. Ol kenet ishqúsa nazaryn, tostaghanday әdemi, jasqa toly kózin, tosyn jýdep, suy qaytqan temirdey jasyp, kýirep synghan týrin kórdi. Dauysyn shygharyp, jylaghysy keldi. Tosyrqap, keyin shegindi.

– Sher saghynyshtan qorghaytyn torghauyt tәrizdi, uayym-qayghy tirshilikti týn mendep, týnek basqanday qaraytyp, dýniyeni әldebir basqa, qarabarqyn týske boyap jiberedi, sonda ýnemi qamyghyp, qayghy shegip jýrip pende beyqam sherge ýirenip, mashyqtanyp ketedi. Zady, beynet daghdygha ainalady. Ádetke sinedi, kónil dәnigedi, jany qúnyghady.

Kezdeysoq, bóten kelinshek egilip, solqyldap jylady. Apaq-sapaq zaual shaqta emes, beysauat mezgil, qapersiz, qamsyz uaqyt borday ezildi. Qabyrghasy sógilip, ózegin órt shaldy, jigeri qúm bolghany – namysyn shoqtay qarydy. Entigip, alqynyp baryp toqtady.

– Býgin Niyger zengirden qús sekildi qúldap, jy-raqta topshysy syndy.

Túnyq, moyyl kózderimen manayyn sholyp ótti de, kenet jýzi qayta túnjyrap betine tik qarady. Tanaday jarqyrap, úshqyn shashqan janary ottay eken. Kýlimsirep edi, kelinshek te ezu tartty. Qapyda, irgeden tereze ashylyp, ishten jas bozbala jigit kórindi.

– Zeriza qayda, – dep súrady ol, – qúnttap saqtaghan zeriza qayda?

– Dýr, gauhar, meruert, aqyq, zýbarjat, jaqút, lúhlu, tabas, lal.

– Batiya she.

– Qobdishadaghy ma?

– IYә.

– Bilmeymin.

– Qosh bol, Niyger-Patshayym.

– Ferdausi, qosh, meni úmytpa, qashanda jadynda tút.

– Seni, Niyger-Súltan-Begim, mәngilik esimde saqtaymyn.

Jas bozbala jigit jylap túrdy. Aghash tereze qayyra jabyldy. Áyel dualgha taqap, jarma qaqpadan taghy bir esik tapty. Qosalqy esikti ashyp, tabaldyryqtan syrtqa attady. Ar jaqta túryp:

– Saghan bolmaydy, – dedi.

Kónildengen әielge qarap, qayta jyly kýlimsiredi.  

– Ýiden shyqpa, – dedi Niyger-Patshayym, – alysqa úzap ne tabasyn, biz bilmeytin jaqtarda da eshtene joq.

Topsalary jaylap, bayau qozghalyp, esik temir jaqtaularyna shusyz, aqyryn soghyldy.

– Biraq, qalada ghana ómir bar, kóshege shyq, aqjoltay batyr, – dedi әiel syrtta topylayy damyl-damyl toqyldap úzap bara jatyp.

Ol bir-eki attap, sonyna búrylyp qarady. Týrli kólemde, Detail, Close-Up, Medium Close-Up, Close Medium, Medium Long Shot, Full-Lenth Shot, Long Shot ayada mólsherlenip Focus birneshe mәrte ózgerdi.

Mol jaz dalagha syimay túr. Dualdan, qaraghay-lardan, órim tastardan mezgilding ystyq taby angharylady. Irgeden tasyghan mausym tóniregin jaylap, qorshaulardan tógilip, syrtqa aqtarylady. Jaz saumalap esikten kirip, terezeden syghalaydy. Túlymshaghy jelbirep, ýi-ýiden qúntaqty bala sekildi jýgirip shyghady da, danghyldardy, bulivarlardy aralap, ýkidey jelkildep kete barady. Kóshe-kóshedegi gýlzarlardan esedi, sharpyghan qyzuy tramvay relisterinen bayqalady. Yssy qaudyraq shóp, qansyghan taqtay qoralar, enseli, biyik ghimarattardan soghady. Qúm basyp, anqa qúryp, shól keptirip, tanday keuip, jalyn atyp qatalatady.

Dýr Almaty, sóitip, bir kýni dýrligip – dýldýldey dýrkirep – dýrkin-dýrkin saudyrap nóserge shomylady. Ii qanyp, qúnary bayyghan saumal aua kempirqosaqtanyp jibekten oramal tartady. Teginde, janbyry kóp jyldary qala ózenderi tabanyna iyirilip tas baylanady. Seruenge shyqqan jas almatylyqtar su qaytqanda tastardy audaryp, tospalardan oida- joqta birdene tauyp alugha dәmelenedi.

Ózine ýnireyip qarap túrghan Camera obektiyvin kórdi. Kýlimsiredi. Shildening jayma-shuaq kýnderi, jazghy mol baqyt – týgel syighan kýlki – shynydan toqtamay, ýrdis tónkerilip ótti de, tórtkil kadrda әdemi móldirep, Close-Up mólsherinde tamasha, әsem kestelendi. Kenet bir әielding ashyq qonyr dauysy ekeuara tynyshtyqty búzdy:

– Kenesary-Nauryzbay!

Tizbektelgen kadrlar tasqyny qalt toqtady. Red One jýzinde – kýlgen sәbiyding ayauly beynesi qaldy.

 

Almaty, 26 qantar, 2011 jyl

 

 

Qazirgi modernistik, postmodernistik avtorlardyng bastauynda klassikter túr. Klassikterden oqyp otyryp neshe týrli formalardy tabugha bolady. Mysaly, Chehov, mysaly, Gogoli, mysaly, Beyimbet, mysaly, Jýsipbek pen Áuezov, mysaly, Kavabata, mysaly, A. Runesko. t.b. Bauyrym, bir kýni sen de osy dәstýrli әdebiyetke kelip at basyn tireytin siyaqty kórinesing de túrasyn. Tekstti syghymdau, oidy jasyryp beru, grotesk әriyne dúrys, biraq shyn jazushynyng tynysyn ashatyn klassika ghoy. Qalay oilaysyn?

Talasbek marqúm: "Qaraghym, klassika da – sәtti eksperiyment", – dep jazyp edi. Bir әngimesinde Múqtar Maghauin aghamyz maghan: “Sen Europany aralap, keyin, bәribir, qayta ainalyp elge qaytasyn”, – degen edi. Desek te, men sizge modernizm degenimizding ne ekening týsindire keteyin: “Modernizm, – depti Iosif Brodskiy, – esti lishi logicheskoe sledstvie – sjatie y lakonizasiya – klassikiy”.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng úly modernisterining biri Ernest Hemnnguey turaly essemdi nazarynyzgha úsynayyn.

 

 

    

QOSh BOL, ÁDEBIYET!

                                                          Esse

 

Meni shayyrdan jazushygha ainaldyrghan Ernest Heminguey, sodan keyin – Aliber Kamuding Jerorta tenizin ashtym. Kamu degenimiz – jalghan mahabbatqa jaza kesu, ajaldyng auytqymay tura kele jatqandyghyn eshqashan esten shygharmau, ghúmyr qaghidasyn janadan qalyptastyru. Tyng mazmún – tolyghymen sezimge berilu, tirshilikting mýmkindikterin týbine jetkenshe sarqu. Heminguey – adamnyng ómir sýru tәrtibi, Kamu – oilau jýiesi.

Kitap qúryp barady. Biraq, kitap qúryp ketetindigimen baghalanbauy qajet. Onyng qasiyeti órtep jiberseng de esh janbaytyn qoljazbalar ekendigi men kezdeysoq jolyqtyryp qalghan pendening jan dýniyesin keri audaryp tastauynda shyghar.

Jaqsylyq qalqyp su betine shyghady, zúlymdyqty qúrdym dóngeletip terenine alyp ketedi. Mәngilik saparyna attansyn, ghalamgha әdemilik pen әuezdilik ýstemdik jýrgizsin, bar әlem qara sózding qúlaq kýiine keltirilsin.

Hemingueydi kinogha qansha týsirsek te kinorejisser qiyaly onyng bir sóilemine túra ma eken. Naghyz prozada joyylmaytyn quat bar, ghasyrlar arnasynan tasqyndap qúiylghan sanskrit jazbalar sekildi ghajap sóilemder de tól dәuirinde úmytylyp ketip, zamandar óte kele, ózining asqar biyigine qayta oralady. Shekspir poemasyn jazsyn, Tolstoy danalyq turaly jarlyq shashsyn, Beyimbet halyqtyng múnyn shaqsyn. Ádebiyetti kebinine orap, tabytyna salu – asyghystyq. Kitap ýngirine qaytady.

Ghasyr dәstýrding búzyluymen bastaldy. Ýirenshikti danghyl jolayryqqa keldi, arbanyng donghalaghy qirady, jýrekti órt shaldy. Dýniyejýzilik soghys ólimning bet-beynesin kórsetti, qannyng iyisi, týri qanday bolatynyn bildik, qasqyrdyng azuy jambasymyzgha batty. Adamgershilik senimnen aiyryldy. Qayyrymdylyq mún-sher, qayghy-qasiret, azap-beynetke kómektespedi. Elding peyili tarylyp, arman-niyeti asyl múratynan adasty.

Úrpaqtar tolqyny ýzildi. Atalar salghan soqpaq nemereler ýshin kereksiz bolyp qaldy. Jas soldat keudesine qastasqan dúshpangha degen kek qatty. Adamzat – dúshpan beynesi, soghysta jaudy ayaghan – jaraly. Maydannan jaraly qaytqan qapadar jauynger beybit qalanyng jayly kafesinde jaqsy kóretin sharabyn ghana ishti, qúshaghynda omyrauy ashyq, jenil minezdi jezókshe otyrdy, oiynda – qalayda býgin maydan dalasynan shyghandap qashyp shyghu. Qashyp shyghuyna sharap jәrdemdesti. Adasqan úrpaqtar Parijde de, Milanda da, Berlinde de, Bayonna men Venada da qaptap jýrdi. Ghalamdy qayyra týsindiru qajet boldy: qysqa jәne anyq. Ajaldyng keskin-kelbeti búldyr emes, ólgen adamdy kórgen sherikting janary túmandanghan joq, kózin júmghan dosyna serigi nemqúraydy qarap túrdy. Qasiretting betine tik qaraghan jón. Syrtqy dýnie búzyldy, sondyqtan ishki kosmostyng byt-shyty shyqty, sana – eki әlemning jiyntyghy – qazagha úshyrady. Dýnie ne bolyp ketti, adam nege azghyndady, olardy kim qútqarady.

Jana tәsil jana sanany qalyptastyrdy: adamzatty arashalau qajet edi. Qanday qiyndyq bolsa da ruhtyng túghyry – aspanda. Jýreksizdik, ayarlyq, ruhany qúldyrau orny – әrdayym ayaq astynda.

Kisilikting abzal qasiyetteri men pendeshilikting ayar sipaty myltyqtyng auzy saghan kózdelgende ashylady: ne satylasyn, ne jer qúshasyn. Adam eshqashan berilmeydi, ony tek qana óltirip tastaugha bolady.

Onay jenis, jenil tabys, jalang sezim, jalghan namys, arzan kýlki shepten oralghan sherikterding ashu-yzasyn tudyrdy: mahabbat joq, biraq qaytkenmen tabu, jaqsylyq joq, biraq údayy izdeu, maghyna joq, biraq әiteuir beru.

Sózding tigisi sógildi, óitkeni – әlem qoparyldy, sebebi – dýnie býlindi, jýk tasyghan dara-dara avtomobilider siyaqty әr sóilem jeke-jeke oqshau mәnge ie boldy.

Ádebiyetke Heminguey keldi. Ol revolusiya jasady. Proza tarihy múnday alasapyrandy túnghysh ret basynan ótkerdi. Ásire sózderge ólim ýkimi jariyalandy. Kýsheytpeli shyray syzylyp tastaldy. Artyq sóilemning basy kesildi. Uaqighany keyipkerding ózi aitpaydy, ony bastan-ayaq oqyrman ózi keship otyrady. Bayandau – maydangha qatyspaghan jelókpening ertegisi, “qasiretting týsi aq”, aptyqpay suretin salyp beruge bolady. Detalidy ózi anyq kórmegen qalamger boyamalap әngimeleuge úrynady, әitpese nesin jazady.

Ár sóz – paydalanugha berilgen kirpish, qalaudyng әdisi balshyq jaghyp, birining ýstine birin qabattap jatqyza beru emes, keybir túsyna kirpishti tik qoyyp, tereze jasaymyz. Qabyrghanyng mindetti týrde úzyn boluy shart emes, keyde qaptalyn shaghyndap, kelte qayyrghan abzal, ghimarat tek qana atshaptyrym dәlizden túrmaydy.

Sóilemde – etistikting róli zor, odan yrghaq tuady, aitaryndy dóp bassa – oidy bekitedi, ýnemi mәn-maghynany yqshamdap bere alatyn sózdi sharq úryp izdeu qajet. Zady, qysqa jazu qarabayyrlyqtan bo-yyn aulaq salsyn, arqasy jauyr sózge jolamasyn, eshkim úqpaytyn sóilemdi ýiir qylmasyn.

Bilmeytin taqyrypqa qolyndy súqpa. Biletin nәrseni týgel sipattap, týgendep aityp talpynudyng qajeti shamaly, býge-shigesine deyin mәlim jaytty týsirip, qaldyryp ketken kóp útady: dialog adasyp jýrgendey kórinui mýmkin, biraq týsirip, qaldyryp ketken jayt sózding astarynda jatady. Heminguey qaharmanymen tanystyrmaydy, eshqaysysyna minezdeme bermeydi, ony qareketin kórip, minez-qúlqynyng qyr-syryna qanyghyp, keyin ózing tanyp alasyn. Eshtene qaytalanbauy tiyis: shyqqan asudy eki mәrte baghyndyryp qajeti joq.

Mәtin yrghaqpen týzetiledi. Dialogtaghy jauap keyde short qiylady. Qolgha ústatpay qoyghan oy shyndala týsedi, әngime jonylady, romannyng poveske auysuy mýmkin, novelladan bir auyz oqigha qalady. Ár sózine jauap beruge dayyndal, uaqyt aldap-arbaugha kónbeydi. Keyde, auyq-auyq sonyrqalap jana әdis joly kezdesedi: bir sóz әldeneshe mәrte jalghyz pa-yymdy týptep ketedi. Lirikalyq kónil kýiin sozu ýshin nemese qalam sýiip jazghan әserdi naqyshtau ýshin. Týzetuden qoryqpaghan jón. Yrghaq terbetpegen sóz arhiytekturany búzady. Shaghyn dýnie – talant pen izdenisting jemisi. Novella sonyn aldyn ala kóre bilu – daryndylyq. Sharyqtatyp әkelip, aqyrynda әdemi ýzip jiberu – sheberlikting belgisi.

Dәldikte Hemingueyden ozghan eshkim joq. Ony moyyndamaghan jazushynyng qabiletine óz basym kýmәnmen qaraymyn. Ár sóilemdi muzykagha ainaldyrghan estetikasynyng dóptigi túla boyyndy shymyrlatady. Sonday ghajap shaghyn tuyndylar, kórkemdigi kóz sýisintedi, әsemdik әserin sezinu qayyra oqugha sebepshi bolady. Shoqtyghy biyik shygharmasy – “Týngi jaryq”.

Ol kórip jazdy. Áueli basynan keshirdi, artynan qalamy oqyrmanyna jetkizdi. Búqa maydan, boksshy erejesi, soghysta synghan qol, tәuekelshil mahabbat, balyqshy kýrkesi, jolbarysty atyp óltiru – ómirinde boldy.

Bolmaghan, bastan keshpegen nәrseni jaza almady, sonysymen úly. Shygharmashylyghy men ghúmyrnamasyndaghy qos jeli bir-birin qaytalap, júptasyp qatar jýrdi, jazu ýshin sapar shegip, el kórdi, jer betin kezu ýshin jazu kerek edi. Ol estigen sózin úmytpady. Kórgenin qaghazgha týsire aldy. Jazghysy kelmese, qalamy jýrmedi. Key uaq azapty kýizelister ailargha, jyldargha sozyldy. Ol eshtene jazbay tirlik keshti: Heminguey ýshin qasiret. Uaqyt kóshi jyljy kele jazyp keterine sendi.

Bir jolghy daghdarys on jylgha sozyldy. Qatty qapalandy, tez qartayyp qaldy, jastyq shaghyn jii oilady. Ony “Shal men teniz” qútqardy. Biraq, ony endi eshtene qútqara almaytyn edi. Syrqaty kóbeydi, shabyty shau tartty, tirshiligi mәninen aiyryldy.

Heminguey turaly jazylghan estelikter kóp. Ár qalamgerding jeke aitary bar, ýirengen tústary mol. Ghúmyry jayly B.A.Giylenson kitap shyghardy: “Ernest Heminguey”. Jaqsy saraptalghan tuyndy.

Pәlsapashy E.y.Soloviev “Qasiretting týsi aq” atty ocherk jazdy, Evgeniy Evtushenko “Qosh bol, Heminguey” essesin dýniyege әkeldi, Yu.Ya.Lidskiy “E.Heminguey shygharmashylyghy” dep atalatyn sýbeli enbegin jariyalady. Ony orysshagha audarghan adamdar she, olar óz týsinikterimen bólisti. Amerikalyqtar tól azamatyn jat júrtqa berip qoyghan joq, qanshama kitaptar somdaldy, estelikterding kólemi úshan-teniz, jana tolqyn, zady, basqasha kózqaraspen tuady.

Solay bolsa da, eshqanday syny әdebiyetke eliktemey, ózimning Hemingueyimdi jazghym keldi. Qalamgerdi osylay qabyldadym. Keyingi jyldary Heminguey aurugha shaldyqty, úzaq jaza almady, búryn onay esine týsiretin jayttardy úmytyp qala berdi. Ol qúldyraugha úshyrady. Erjýrek soldat, ashyq tenizge erkin shyghyp kete beretin batyl balyqshy, myqty anshy, ghajap boks-shy, karnavaldy sýigen qydyrympaz jәne... údayy moyymaghan jigerli túlgha, daryny súmdyq jazushy beyshara halge týsti. Eshqashan jenilmegen ol sheshimin kýni búryn dayyndap qoyghan edi.

*1961 jyldyng ekinshi shildesinde, jeksenbi kýni, Heminguey erte oyanyp ketti. Erteden kele jatqan әdeti, kýnning alghashqy sәulesimen qatar túratyn. Ýy ishi úiyqtap jatty. Qyzyl halatyn jamylyp, ol tómengi qabattyng astyndaghy shoshalagha týsken. Myltyq jatqan bólmeni kiltpen ashyp, qosauyzgha eki patrondy saldy da, joghary kóterildi. Sodan keyin myltyqtyng únghysyn auyzyna tirep, shýrippeni basty.

 

Almaty, 28.06.1996 

 

*Songhy abzastaghy derek 1991 jyly Mәskeude, “Prosvesheniye” baspasynan, 1961 jyly negizi qalanghan “Biografiya pisatelya” aidarymen, jaryq kórgen “Ernest Heminguey” atty B.A. Giylenson kitabynan alyndy, 191 bet.

 

 

Didar! Mening jazghan bir kino-povesim bar. Qazirgi zamandaghy kense qyzmetkerlerining dәrmensiz halin kórkemdik shyndyqpen jazyp beynelegen edim. Osy tuyndymdy oqyp shyghasyng ba? Adresine salayyn. Bәlkim, kórkem filim týsiruge jarap qalar. Bola ma?

Salynyz. Qarastyrayyq.

Benedikt Spinozanyng mynaday sózderi bar eken: «Men sayasatpen ainalyspasam da, bәribir sayasattan tys bola almaymyn». Didar, sen nege qúmgha basyn tyqqan týieqús siyaqty últynnyng problemalarynan boyyndy aulaq salyp jýrsin? Múnyng sebebin sening oryssha oqyp oryssha tәrbiyelegeninnen emes pe? Qazaq oqyrmandary sennen kýder ýzgendikten saghan súraq qoyghysy da kelmey otyr. Bayaghy Alash aqyn jazushylarynyng bәri qazaq ýshin kýresken. Sen qarnyng toq bolghan song ózing ókili bolyp tabylatyn qazaghynnyng mýddesin úmytyng ba?

Jaudyng sózi. Men qazaq mektebin bitirgenmin. Auylda oqyghanmyn. Senen aiyrmashylyghym – senen artyq, senen kóp oqydym. Qoyylghan súraq ta esep joq. Feysbukte de qoyyp jatyr. Poshtama týsip jatyr. Últ taghdyry jayynda men senen kóp jazdym. Songhy jyldary bestomdyq shygharudy qolgha alghan song merzimdi baspasózge jii shygha bermeymin. Biraq, Feysbukte pikirimdi túraqty jazyp túramyn. “Qúmgha basyn tyqqan týieqús” óziniz siyaqtysyz – saualdy da óz atynyzdan qoya almaysyz.

Jaqynda feysbuktegi jeke paraqshanyzda "Qazaq әdebiyeti" men qazaq әdebiyeti eki bólek ómir sýrip jatyr: birinde jastar da, janalyq ta joq, ekinshisinde bar" degendey oy aittynyz. Osy problemany keninen tarata aityp bere alasyz ba? Rahmet.

Búl – jeke maqalanyng jýgi. Negizgi leytmotiyvi – “Qazaq әdebiyeti” gazeti jastardy kóp jariyalamaydy, pikir aluandyghy joq, basylym avtorlary birdey oilaydy, al Feysbukte naghyz әdebiyet tuyp jatyr, talantty aqyn-jazushylar Internet kenistiginde qazaq әdebiyetining bolashaghy ýshin kýresip jatyr degen oi. Áriyne, Júmabay Shashtayúly aghamyzdyng enbegi zor, desek te, jastargha da kóp kónil audarsa, jastar biz kórgen mehnatty kórmese degen tilek.

Didar agha, Resey rejisserleri týsirgena "Poddubnyi" filimine degen kózqarasynyz qanday? Ásirese, kýsh atasy-Qajymúqan jayly epizodqa ne aita alasyz? Kórshi elge qanday jauap qaytarsaq dúrys bolady?

Paluan atamyzgha qatysty epizodqa aitarym mynau: jalghan derekke qúrylghan filim. Kórdim. Tang qaldym. Kórshi elge eshqanday jauap qaytarudyng qajeti joq. Bolashaqta Qajymúqan turaly óz filimimizdi týsiruimiz kerek.

Didar Amantay myrza osy Jeltoqsangha siz qanday bagha beretin ediniz, al jeltoqsanshylardy kim dep aitar ediniz. Sol kezde Kolbinning sóilegen sózderine, bizding key bir jazushylardyng isterine qanday bagha berer ediniz.

Men 1986 jyly 16 jeltoqsanda 17 jasymda sol alanda basqa da dostarymmen, toptastarymmen birge “Mening elim, Mening jerim!” dep úrandatyp aighaylap túrdym. Sondyqtan, bәri týsinikti shyghar dep oilaymyn. Men sol kezde V.IY.Lenin atyndaghy Qazaq Poliytehnikalyq instituynyng metallurgiya fakulitetining 1-shi kurs studenti edim. 

Didar Amantay myrza! 45 jas sanaly ómirinizde, ekining birining qolynan kele bermeytindey, aituday - ak shygharmashylyq jolmen jýripsiz. Kinossenarist, dokumentalist retinde qolynyzdan keletin sayasy sharuany úsynyp otyrmyn.Kelesi jyly Adamzattyng fashizmdi jengen ortaq Jenisining 70 jyldyghyn toylamaqshymyz. Reseylikter, Qyrymdy okkupasiyalap basyp alghannan keyin, basqalardyng qosqan ýlesin elemey, Jenis orystardyki dep júrttyng sanasyn ulap, neofashizmdi jandandyryp, kórshi memleketterding jerin basyp alu iydeyasyn halqynyng sanasyna sinirip jatyr.Olargha dәleldi toytarys beru ýshin aituly merekege deyin , "Akademik Sәtbaev - protiv fashizma"atty filim shygharu kerek. Sәtbaevtanu men zertteuding birden - bir ghalymy, jazushy Medeu Sәrsekeevpen aqyldasynyz, Úlytaudyng Jezdi, Qarsaqpay, Jezqazghan mýzeylerindegi Sәtpaev jónindegi úshan - teniz materialdardy , derekti filimderdi qaranyz, kóz kórgendermen sóilesiniz.

 

Úsynyzgha raqmet. Oilandyratyn úsynys. Óz basym Medeu Sәrsekeni qatty syilaymyn.  Memlekettik syilyqqa layyqty túlgha. Qanysh Sәtbaev, Evney Buketov, Ermahan Bekmahanov turaly ghajap kitaptar jazdy. Al Qanysh Sәtbaev – Abay, Maghjan, Álihandardan keyingi qazaqtyng danyshpany! Imantaydyng Qanyshy qazaq dalasyna úly ózgerister әkeldi. Men sizderge әr jyldyng 12 sәuirinde Almatydaghy Qanyshtyng eskertkishine gýl shoghyn qoyyp, tughan kýnin atap ótip otyrudy dәstýrge ainaldyrudy úsynar edim. Búl kýn – qazaq ghylymynyng tughan kýni.

Qajetinizge- qysqa mәlimet: 1941 jylghy 17 tamyzda Germaniya SSSRdyng shekaragha tayau ornalasqan negizgi marganes bazasy «Nikopolimarganesti» basyp aldy. Zauyttar marganes ashtyghyna tap boldy. Ol «Marganes hihayasy» dep ataldy. «Endi, kenesterdi qúrtatyn boldyq,tankining bronine oq ótkizbeytin margansi joq» dep, Gitler quanyshtan jaryla jazdap, dýnie jýzine, júrttyng zәresin alyp, kýnde radiodan habarlap, artynsha jenis marshyn oinatyp jatty.«Ne-ólim, ne-ómir!» mәselesi alda túrdy. Stalinning jan úshyrghandyghy sonday, onyng 1 búiryghy Kenestik Shyghysta tanki óndirisin qauryt ashugha arnaldy.Ol ýshin marganes kerek. Qanysh Sәtbaev aghamyz Jezqazghan irgesindegi Jezdi kenishin ashudy úsyndy. Onsyzda jetpey jatqan azghana tankilerdi maydan shepterinei bóle otyryp, Jezdidegi kýndelikti qúrylys qarqynyn Stalinnning ózi, telefon arqyly kýndelikti qadaghalap otyrdy. Tarihta bolmaghan qysqa merzimde — 38 kýnde kenish ashyldy. 1942 jylghy 12 mausymda tanki zauytyna óte bay marganes rudasy jóneltile bastady. Sol kýnderi Odaqtyng Kara metallurgiya narkomy IY.F.Tevosyannyng aitqany: «Qústyng sýtin tauyp ber desender tauyp bereyin, biraq marganes jiberulerindi toqtatpandarshy!». (Jezdi kenishining ashyluy, Stalingrad syyaqty úly jenistermen tenestirildi.Qazaq margansining manyzyn ÚOS tarihynyng 2- tomy,155- betinen).

Jezqazghan men Jezdi soghysqa qajet mystyng 50% men marganesting 80% berdi.

Raqmet!

«Soghys jyldarynda myndaghan zenbirekter, snaryadtar, tankilerler men samoletter jasau ýshin qyruar mys qajet bolghan qiyn - qystau kezende,........Jezqazghan siyaqty alyp ken qazynasynyng aldyn-ala ashylyp, jan-jaqty týbegeyli zerttelui men óndiristing bastalyp túruy ólsheusiz keremet zor sәuegeylik derlik is boldy». (akademik V. A. Obruchev. 14 may 1949 jyl, «Lennnshil jas» gazetinde, Sәtbaev jóninde).

Týpkilikti jenisti ne nemiske, ne keneske әperetin, 1943 jyldyng shildesindegi, Kurski tankter shayqasynyng manyzy jóninde, «Velichie podviga sovetskogo naroda.Zarubejnye otklikiy….Moskva, izd-vo «Mejdunarodnye otnosheniya», 1985 g» kitabynda jazylghan. Kurski jenisinen keyin ghana, AQSh bastaghan elderding ekinshi frontty ashuy osyghan kýә.

Eger Kurskide nemis jengende, 140-160 mln. kenes adamdaryn 20 jyl ishinde gaz peshterinde jaghyp jiberu kózdelipti ( nemis tarihshysy Reynhard Oppistin, Gitlerding óte qúpiya 14 seyfi jónindegi mәlimetterinen). Osyny orystargha jetesine jetkizip kórsetu kerek.

Búl filim qazaq halqynyng soghystaghy enbegining bir ghana kórinisi.Sәtbaevting ghalym bolyp qalyptasu Úlytau jerinde bastalghanyn eskere otyryp, tughan jeri - qasiyetti Bayanauyldy kórsetumen qatar, Úlytau jóninde qysqa ýzindiler kórinis tabuy jón. Mysaly, Qazaq jerin basyp alghysy kelgen, erte zamandardaghy Aleksandr Makedonskiy, Kir men Dariyler qazaqtyng jýregi Úlytaugha tayana almay, biri auyr jaralanyp, biri basynan airylyp, әskerleri jenilispen shól daladan keri qaytqandyghy. Filimnin, tek qana qazaq kýilerimen, әnderimen, aqyndar jyrlarymen nәrlenui jýrek tebirentetindey bolsyn.

Raqmet!

Didar myrza, Elbasy "Qazaqfilim" kinokompaniyasyna qazaq memlekettiligining arghy tarihy, Qazaq handyghynyng qúryluy tarihy turaly kórkem filimder әzirleudi tapsyrghany belgili.

Osy baghytta qanday filimder týsirilmek, ssenariyleri jazylyp jatyr ma, iydeyalyq mazmúny qanday bolmaq, tiyisti qarajat bólindi me?

Úsynys retinde múnday filimderde qazaqtyng búrynghy memleketterining әlemdik órkeniyetke qosqan ýlesin, olardyng kórshi týrki-músylman memlekettermen bauyrlastyghyn, ruhany túghyry islamgha negizdelgenin jetkizip bergenderiniz dúrys bolatyndyghyn aitudy jón kórip otyrmyn.

Qúday qalasa, songhy bir-eki jylda nәtiyjesin de kórip qalarsyz.

Didar, shygharmashylyghyng turaly marqúmdar Zeynolla Serikqaliyúly, Baqytjan Maytanov, Talasbek Ásemqúlovtar, býgingi klassik Ábish Kekilbaev, janany tanyghysh Gerolid Beliger, belgili әdebiyettanushylar,A.Isimaqova, A.Temirghaliyeva, taghy basqa kóptegen avtorlar tolymdy pikir aitty, jan-jaqty taldady. Ózine bas salyp, "tiyse terekke, tiymese bútaqqa" syn aitatyndar da barshylyq. Al, obektivti, oryndy syn aitqandar bar ma? Jalpy syngha qalay qaraysyn?

Jaqsy syngha jaqpyn. Jaqsy dep tek maqtan men madaqty aityp túrghan joqpyn. Ádil syndy, mәdeniyeti bar syndy aityp túrmyn.

Sizding "Kózinnen ainaldym..." degen әngimenizdi "shedevr" degen pikirlerdi estidim. Talasbek Ásemqúlov taldap maqala da jazdy. Búl әngimenizdi jazugha ne sebep boldy?

Sujetsiz әngime jazu armanym edi...

Didar, M. Maghauin ótkende jastarmen kezdesu barysynda "Qazaqstanda qazaqtili ózdiginen sheshiletin problema" dedi. Osy qanshalyqty mýmkin. Ózdiginen sheshiletin problema bolsa, Qazaqstanda 65 payyz qazaq bola túra nege osy uaqytqa deyin sheshimin tappay keledi til mәselesi. Osy súraqqa qalay jauap berer edin. Rahmet.

Halqymyzdyng qarasy kóbeygen sayyn kýmәnshilerding sharasy da tausylady.

Didar, biz tarihy men mәdeniyeti, әsirese, tarihy ne әdebiyetten, ne kinodan, ne teatrdan tolymdy kórinis tappay sorlap jýrgen elmiz ghoy. Mine, sender Amanshaev ekeui "Qazaqfilimde" otyrsyndar. Qoldarynda azdy-kópti mýmkindik bar. "Qazaqfilim" ekeuing barghaly qanday kartina úsyndy kórermen qauymgha? "Biz mynany bitirdik, myna isti tyndyrdyq, mynanday dýnie týsirdik" dep neni aita alasyn? Búl sening jeke basyna soqtyghu ýshin emes, naqty mәselening mәn-jayyn bilmek bolghandyqtan tughan súraq. Artyq ketsem aiypqa búiyrma. Bayypty, jan-jaqty jauap kýtemin.

Qazaq kinosy jaqsy damyp kele jatyr. “Jaujýrek Myng Bala”,  “Birjan sal”, “Qúnanbay”, “Shal”, “Lotoreya” (ssenariy avtory – Dulat Isabekov), “Anshy bala” (ssenariy avtory – Smaghúl Elubay), “Jenis semseri”, “Amanat” (Ermahan Bekmahanov turaly), “Almaty – Shymkent” (kinokomediya), “Janghaq tal”, “Bauyr”... tizimdi jalghastyryp kete beruge bolady.  Sonymen qatar, Jalantós bahadýr, Mahambet, Alashorda, Mirjaqyp Dulatov, Temirbek Jýrgenov, Túrar Rysqúlov, Qasym Amanjolov, 1932-33 jyldardaghy ashtyq, Shәken Aymanov, Mәjit Begaliyn, Súltan Qojyqov, Abdolla Qarsaqbaev, Núrmúhan Jantóriyn, Ydyrys Noghaybaev, Kenenbay Qojabekov, Áshirbek Syghay, Asanәli Áshimov, Ómirbek Joldasbekov, Tәttimbet, Mәdi, Jýsipbek Elebekov jәne t.b. turaly derekti filimder týsirdik.

Dәke, býtin qazaqtyng ishi býlinbese de (Qúday saqtasyn!) diny aghymdar alatayday býldirip jatyr.

Osy "Abay.kz" saytyndaghy sayypqyran jigitter sol suqansyz aghymdardy aiparaday etip jariya etude etip-aq keledi. Biylik te soghan keyingi bir eki jyldyng múghdarynda mәn berip bastaghanday. Ekstermistik pighyly angharylyp túratyn, qazaqtyng salt-dәstýrin joqqa shygharudan esh tayynbaytyn diny kýshterdi auyzdyqtau qanshalyqty mýmkin dep oilaysyz? Óziniz din ústanasyz ba?

Búl mәsele sheshilip keledi.

Didar myrza, Abaydyng qazaqqa qaldyryp ketken súraqtaryn bilesiz. Prustting anketasyn (Oprosnik Marselya Prusta) jәne bilesiz. Jazushy, mәdeniyettanushy, filosof Didar Amantay qanday súraq qoyady eken?

Alapat Jarylystan búryn ne boldy? Nege ýsh fizika bir-birine sәikes kelmeydi: yadrolyq fizika, Niuton zandaryna qúrylghan Jer betindegi fizika jәne gharyshtaghy alapat gravitasiyalyq kýshter makrofizikasy, nege olardy Jasaghan Ie әrtýrli ghyp jaratty? Álde, izdenimpaz adamzat bәrine ortaq jalpyzandylyqty taba ala ma? Tәnir Bireu hәm Sheber bolghan son, jalpyghalamdyq zang da birtútas bolu kerek emes pe? Qos sheksizdikting – gharyshtaghy sheksizdik pen atom-molekula ishindegi sheksizdikting – biz týsine almaytyn, aqylgha syimaytyn sheksizdigi Jaratqangha ne ýshin kerek boldy, Ózining sheksiz ekendigin, teginde, eshkimge úqsamaytyndyghyn bildiru ýshin be, Tәnirim, bәribir, búl eki kenistikting shegin kórip túrady emes pe. Qara qúrdym (Chernye dyry) degenimiz ne, ol qúdyghyna qúlaghan nәrseni qayda aparyp laqtyryp tastaydy, Ghalamnyng jaraluyna zor ýles qosqan Qara qúrdym bir kýni Býkil Álemdi qiratyp, qoparyp, joyyp jibermey me? Adamzat – Kýn jarylyp, sónbey túryp – joyyla ma, әlde basqa ghalamshargha kóship ýlgere me, týbinde bәri joyylatyn bolsa, búl Álemde ne maghyna bar? Qúdaydyng bar ekendigine kýmәndanatyndar kýnәkarlar bolsa, Allagha nege olar kerek boldy? Álde, pende ataulygha berilgen qalau qúqy ma, aqylymen tanysyn degen niyeti me? Jiyrmasynshy ghasyrdyng úly qyrghyndaryn Qúday nege toqtatpady? Ómirde nege әdildik joq? Adam oilap tapqan zandar men Tәnir jaratqan zandar qashanda alshaq. Nege? Ólimnen keyin ómir bar degen nanym-týsinikke sene almay jýrgenderge ne daua? Sheksiz gharyshtyng shegi bola ma? Ghalamdar (Vselennaya) sheksiz kóp degen baylam bar, búl mәlimet ómirding maghynasyn, adamgha jýktelgen mindetting ózindik qasiyetin, talpynghan jarqyn múrattyng manyzdylyghyn joymay ma? Tughangha deyin qayda boldyq nemese tumay túrghanda bizding janymyz qayda boldy, әlde jan tәn jaralghanda bite me, mýmkin, búl biologiyalyq qúbylys pa, joq, úly Qúdaydyng isi me?

Didar agha , songhy jyldardaghy mening bir angharghanym Qazaqfilim filimderining bәri dese de bolady әr týrli kinostudiyalarmen birge týsirilgen. Osydan keyin meninshe mynaday bir oryndy súraq tuady : Sonda Qazaqfilim basqalardyng kómeginsiz óz kýshimen filim týsire almay ma?

Jansaq pikir. Qazaq kinosyna kýie jaghyp qaytesiz. Bәri emes, birdi-ekili jeke studiyalarmen júmys isteytinimiz ras. 

Otbasynyz jayly aita alasyz ba? Ýiinizde sharuashylyq ústap kórdiniz ba, siyr, qoy degendey.

Jogharyda jauap berdim. 

Didar, siz tekstpen ter tógip júmys jasaysyz. Stiyliniz óte auyr. Oy aitu men sóilem qúraudyng dәstýrli jolynan sanaly týrde bas tartqan siyaqty kórinesiz. Men sizding shygharmalarynyzdy qadaghalap oqityn oqyrmanynyzdyng birimin. Biraq shynymdy aitayyn, sizding shygharmanyzdan góri sizding shygharmalarynyzdy taldaghan Talasbek pen Áliyanyng maqalalary, sosyn sizding ózinizding óz shygharmalarynyzgha baylanysty aitqan oilarynyz kóbirek únaydy. Didar Amantaydyng romandary men povestiterining negizgi mazmúny osy taldaular men týsindirulerde jatqan siyaqty. Álde biz "intellektualdyq proza", "intellektualdyq poeziya" dep atalatyn zamanauy әdebiyetting baghytyn týsine almay jýrmiz be?

"Asekenning sózinen ózi kýshti" (sitatanyng avtory Asqar Sýleymenovti aityp otyr) degendey eken. Deysiz-au. Bir qaraghanda, maqtan aityp otyrghanday, ekinshi bir qaraghanda, aqyldy nәrse aityp otyrghanday kórinedi... Shyn mәninde, qazaqtyng sol bir-birine jasaytyn ejelden kele jatqan  qastyghy, tausylmaytyn, bitpeytin jaulyghy. Kórealmaushylyq. Últtyq dert. Búl – arandatudy kózdegen, mening shygharmalaryma kólenke týsirudi maqsat tútqan saual. Ádebiyetke, shygharmashylyqqa qatysy joq saual. Maghan da qatysy joq. Tipti, “intellektualdyq proza”, “intellektualdyq poeziya” degen qalyptasqan nemese ghylymy ainalymda jýrgen úghym da joq.

Didar, saghan kóptegen súraqtar qoyylypty. Ishinde shyn kónildi oqyrmannyng oily, óreli saualdary baryna quandym. Biraq, keybir súraqtardyng arsyzdyghynan, ayarlyghynan, qaraulyghynan, qaraniyettiliginen jan shoshidy. Suretkerge osynsha óshiguge bola ma? Qaytesin, ruhany kembaghaldardyng dengeyi osynday bolady. Bir aitarym, sening qazaq әdebiyetine, qazaq qoghamyna jasaghan enbeging úshan-teniz. Bireuler seni sayasatqa aralaspaydy dep kinәlәpti. Ayta bersin. Olar sening 1996 jyldan bastap, “Zaman-Qazaqstan”, “Jas alash”" “Nachnem s ponedelinika” gazetterinde jazghan ótkir, oily maqalalaryndy oqymaghan ghoy. Sol jyldary Didar Amantay ne aitty dep azanda kioskige jýgiretin oqyrmannyng biri men edim. Ol jazghandaryng әli kýnge deyin kókeykestiligin joghalttqan joq. Ne jazsang da azamattyq ústanymyng biyik boldy. Abaydy fransuz tiline audarghan Ghalymjan bauyrymyzgha ara týstin, Zeynolla Serikqaliyev, Talasbek Ásemqúlov siyaqty asyldardy el júrtqa talmay nasihattadyn. Maghauindi barlyghy ayausyz talap jatqanda ózing basqarghan "Nachnem s ponedelinika" jәne "Azamat" gazetteri әlgi paryqsyzdargha sauatty toytarys berdin. Eshqashan rushyldyq aurumen auyrghanyndy bayqamadyq. Keyin, "Qazaqfilimge" qyzmetke kettin. Ol jerde de qyruar júmys tyndyrudasyn. Qazir bir nashar filim shyqsa, Qazaqfilimnen kóretin auru shyghypty. Ol filimderdi jekemenshik studiyalar men Qazaqstan telearnalary týsirip jatqandyghynda sharuasy joq. Qaytesin, ózine degen qarau niyettilerding sauaty osynday dengeyde. "Jany ayauly jaqsygha qosamyn dep, Árkim bir it saqtap jýr yryldatyp" demey me, Abay. Jany ayauly jaqsyny jәbirleu saltymyz bop túr ghoy, Didar. Sen olargha renjime. Ózinnen ótinerim, sayasatqa eshqashan aralaspa, kezinde aralastyn, azamattyq pikirindi aittyn, ol baspasóz tarihynda jazuly túr. Al qazir sening pikirindi úgha alatyn bizding orystildi biylikte túlghalar joq. Sondyqtan tek shygharmashylyqpen ainalys. Qazaqta aqyn jazushy deytin qatygez júrt bar. Olar talantqa ósh keledi. Qasym aghandy osylar qúrtty. Múhtar Áuezovke de kýn kórsetpegen osylar. Asqar Sýleymenovti, Zeynolla ústazyndy da kýndegen osylar. Júmatay aqynnyng da týbine jetken osylar. Sening әziz dostaryn: Talasbek pen Ámirhandy da óltirgen osylar. Endi sen qaldyn. Búlargha sening tiri jýrgeninning ózi kýiik. Didar, sening núrly, jarqyn kýndering alda. Seni týsinetin, qúrmetteytin úrpaq ósip keledi. Sosyn, sening prozandy әlem tanuda. Biz, әli әlem oqyrmandarynyng aldynda sening prozanmen maqtanatyn bolamyz. Layym, sol kýnge esen jeteyik!

Raqmet! 

Ahmet Ábish myrza, Didar turaly qalay jaqsy jazghansyz! Rahmet sizge. Shynynda da, Didar, sizge óz-ózdiginen óshigip jýretinderge bas auyrtpay, jana shygharmalarynyzdy jaza beruinizge tilektespiz. Ózinizge saual: býgingi әlem әdebiyetinen kimderdi bóle-jara atar ediniz?

Múqtar Maghauiyn, Ábish Kekilbaev, Sherhan Múrtaza, Tólen Ábdikov, Tynymbay Núrmaghanbetov jәne t.b... Keshe ghana, osydan eki-ýsh jyl búryn ómirden adamzattyng danyshpandary, úly jazushylar Milorad Pavich pen Alen Rob-Griye ótti. Biyl Gabrieli Garsia Markes dýnie saldy. Tomas Pinchon – әdebiyet tarihyndaghy eng kýrdeli shygharmalardy jazyp jýrgen tanghajayyp qalamger. Kóp.  

Gýldariya, kórkem shygharmany taldaghan maqalalardy qyzygha oqitynynyz - sapaly oqyrman ekeninizdi tanytady. Bәlkim, siz ústaz bolarsyz, ghalym bolarsyz - bәribir, sizding pikiriniz jeke, jalqy pikir bolsa da - býgin kitap oqylmaydy degen "jalau" pikirlerdi joqqa shygharady. Býgin eshkim kitap oqymaydy dep baybalam salatyndar - ózderining bilimsizdikterin, erinshektikterin aqtau ýshin jantalasatyndar. Ondaylar, әsirese, telejurnalister men shou-bizneste jýrgenderding arasynda kóp. Býgingi tanda әiteuir sujet oqu, mazmún quyp oqu qyzyq emes qoy. Biraq, D.Amantaydyng birneshe qabatty prozasy - shyn kónil qoyyp oqyghan adamgha týsinikti. Jazushynyng shygharmalaryn óziniz ataghan synshylardyng maqalalary arqyly taghy oqyp kóru kerek shyghar. Álde siz әzildep jazghan bolarsyz. Qalay bolghanda da sizge tabys tileymin.

Raqmet! Alla razy bolsyn!

HH ghasyrdyng eng bir kórnekti oishyly, avstriyalyq filosof jәne logiyk, analitikalyq filosofiyanyng negizin qalaushy Ludvig Vitgenshteyn (1889-1951) ózining «Logikalyq - filosofiyalyq traktat» atty enbeginde til men әlemning ózara baylanysyn óte tereng zerttep ketti. Onyng oiynsha, til - adamnyng mekeni, túraghy. Sózding mәn -maghynasy ony qoldanugha baylanysty anyqtalady. Analitikalyq filosofiyanyng negizi әdisi - tildik tújyrymdardy taldau. Adam degenimiz - til. Týsinu – eng aldymen tilding ózin týsinu, úghynu. Oy til arqyly bildiriledi, demek til - oilaudyng shekarasy. Aytylatyn nәrse aiqyn aityluy tiyis.

Búghan ne deysiz?

Kórkem prozada biletinindi jazbay, qaldyryp ketip otyrsan, shygharmanyng kórkemdik quaty kýsheye týsedi. Dosym Shamshad Abdullaev: “Chem bolishe sderjannosti, tem vyshe naslajdeniye”, dep jazyp edi... Mening "Gýlder men kitaptar" atty romanymda "Tilding derti" degen tarau bar, sony oqysanyz da bolady:

 

                                                  “TILDING DERTI

 

Áueli, sonau qadim zamanda tildi oy jaratqan bolatyn, býgin kemeldenip alghan qory mol jýieli til jana dәuirde oidy ózi tuatyn qabilet tapty.

Eki belesting orta kezeninde, qalyptasqan tildik jýie kókeyge týsken oidy dóp basyp, basqagha jetkize alatyn eng jetik qarym-qatynas qúraly edi.

Qazir tilding ózi oilaydy. Alghashqy ekpin, әriyne, kókeydegi oidyng yqpaly. Biraq, qúldyqtaghy bodan oigha saltanat qúrghan ozbyr til tolyghymen iyelik etedi. Tәuelsiz asqaq til oidyng biyleushisi bop aldy, qabat kelgen bes sóz kәdimgi ayaqtalghan sóilemge ainaldy, sóilem izdenip, topshylaytyn boldy, býginderi jýzdegen tilding jýiesinde myndaghan iyesiz oy kózdegen múratynan adasyp jýr.

Keshegi egemen oy erkindiginen aiyrylghan son, til óz әmirin týbegeyli ornatty. Endi biylikti ol jýrgizedi, oiyn tәrtibin ol belgileydi, shartyn ol qoyady. Bayyrghy ilki uaqyt túsynda bostan asqaby oy bolmystan tuatyn, oidan sóz qalyptasatyn, sondyqtan sóz bolmysty dәl anyqtaytyn edi.

Endi zaman ózgerdi. Bolmysty tilding ózi derbes saralaydy, sóitip, tildik jýiede bolmys basqa qasiyetterin tapty, biraq, olar jana qayshylyqtar tughyzdy. Tabighatta joq zandylyqtar jasandy tilde berik ornygha bastady, ómirde joq qúbylystar payda boldy.

Júrt tóniregine tilding kózimen qaraugha kóshti, sonda adamdar sanasynda bolmystyng jana beynesi qalyptasty.

Adamdar tilding qúlyna ainaldy. Ýnemi tilding jeteginde ketedi, oiyna búiyryp túrady, aitpaytyn payymyn aitqyzady. Óstip, mәtinder týsiniksiz bola bastady, ómir men pәlsapa qayshylyqqa týsti, oidyng tabighaty búzyldy, til dertke úshyrady.

Eskilikte, til bolmystyng ýii edi. Qazirgi shaqta syrqat til jetim bolmysqa qalaysha pana bola alady.

Beyshara oy qanghyp dalada qaldy, adasqan kýshiktey úlydy, óitkeni tilding ózi oilaytyn boldy, oghan endi eshtene qajet emes, kónildegi oy men jýrektegi niyet tildegi sózding tútqynyna týsti.

Keyde qoldan shyqqan mәtin mazmúnyn, uaqigha jelisin, keyipker oiyn sipattaghan kórnekti sózdi ekinshi mәrte qaytalamayyn degen niyetpen jazylghan úqsas ózge balama kórkem sóz basqa kezektegi mazmúngha, jeliske, oigha úryndyrady”.

     

 

Didar, búl sizding stiylinizge, shygharmashylyq tilinizge baylanysty emes, jalpy til mәselesine qatysty ekenin eskertkenim jón shyghar. Býgingi tilge, qazaq tiline ghana emes, jalpy til әlemine qatysty súraq dep qabyldanyz.

Dәke, búryn "kóp últty" atanyp jýr edik, endi kópdindi elge ainala bastappyz. Kópkonfessiyaly iydentifikasiya. Búl bizding elde qanshalyqty mýmkin?

Búl - sayasat.

Didar agha, men oqushy kezimde sizding maqalalarynyz shyqqan gazetterdi izdep tauyp alyp oqitynmyn. Sol kezde siz maghan bizge úqsamaytyn mýlde basqa qazaq siyaqty kórinetinsiz. Qazaqqa úqsamaudy qaydan ýirendiniz? Súraghym artyqtau bolsa, aiyp etpegeysiz.

Qoymaysyz-au. Jyltyndap әr jerden bir shyghasyz. Sharshamaysyz ba? Sizding kózdegen maqsatynyz ne? Ýnemi qyzdyng atynan jazasyz... Deniniz sau ma, bala-shaghanyz aman ba, jau shapqan joq pa? Aman bolynyz.

Sening oqyrmanyng kim? Olardy kimder dep bilesin?

Qazaq halqy. Odan qalsa, shetel oqyrmandary.

Dәke, siz osy Asqar Altay degendi oqisyz ba? "Kazinosyn" oqydynyz ba? Jalpy osy jazushy qanday ózi?

Asqar Altay degen jazushyny bilmeydi ekenmin. 

Didar myrza, mening saualym mynanday: evreyler Holokost turaly birneshe filim týsirdi, al...

Ashtyq turaly biz de týsirdik.

Didar bauyrym, qay salada bolmasyn shygharmashylyghyna tabys tileymin. Mening qoyar súraghym: kórshiles Resey jastargha patriottyq tәrbie beretin , josparlaghan 10 kinosynyng songhysy - "Poddubnyidy" jaryqqa shyghardy. Bizde de (kóshirip ýirengen halyqpyz ghoy) sonday kinolar týsiriletin bolsa tizimin qalay jasap, kimnen, neden bastar edin? Men mysaly, saq - Tomiriys, Kýltegin, Edil patshadan bastar edim. Aldyn-ala Rahmet.

Siz ataghan taqyryptar qolgha alynyp jatyr. 

Joltay Álmashúly "Ayqyngha" súhbat berdi. Sonda aitypty; osy kýni "Menmen Maylinder" men "qasang Qaltaylar" kóbeyip barady dep. Sizding oiynyz qalay? Jazushymen kelisisiz be?

Elge tiyise bergennen ne payda. Jastar qazaqtyng "kógine órmelep shyghyp kýn bolam" dep jatsa, onysy nesi aiyp? Ózgeni jamandaghansha, ózimiz algha týsip, jaqsydan ýlgi-ónege kórseteyik. Jastargha jol ashayyq. Maghan býgingi jastardyng Álihan Bókeyhan, Jansha Dosmúhamedov, Aqbaydyng Jaqyby, Súltanmahmút, Qasym, Imantaydyng Qanyshy, Shapyq Shokiyn, Álkey Marghúlan, Múqtar Áuezov, Bauyrjan Momyshúly, Evney Bóketov, Ermahan Bekmahanov, Iliyas Omarov, Ózbekәli Jәnibekov, Shәken Aymanov, Mәjit Begaliyn, Súltan Qojyqov, Abdolla Qarsaqbaev, Oljas Sýleymenov, Asanәli Áshimov tәrizdi bolamyn degen niyet-talpynystary únaydy.    

Ózinning aldynghy tolqyn jazushylar turaly oiyng qalay?/jetpisten asqan shaldar emes/ Mysaly, Q.Týmenbay, Q.Jiyenbay, J. Álmashúly,N. Oraz, t.b.

Siz ataghan tizim jaqsy tizim. Shygharmalarymen tanyspyn. Daryndy qalamgerler.

Sizdi "Keyingi kezde orys tilinde jazyp jýr" dep estidim. Ras pa? Ras bolsa, ne sebepti?

Keyde jazatynym bar. Biraq, ana tilimiz prozagha óte qolayly til, qúnarly da bay til.

Osy nege ana tilimizdi qorghau ýshin Múhtar Shahanov aghamyz úiymdastyrghan mitingilerge kelip qatyspaysyz? Tipti qalamger retinde óz pozisiyanyzdy nege bildirmeske? Nege qazaq jazushylary inine kirip shyqpaytyn kemirgishter otryadyna úqsaydy?

Siz osy saualynyzdy Múqtar Maghauinge de qoyasyz ba? Danqty qalamger qay jiyngha, qay sheruge qatysypty? Qazir jazushylardyng qolynda ne qayrat, ne qayran bar? Tipti, júrt kitabymyzdy oqymaq týgili, ózimizdi jaqsy tanymaydy da. Býgingi zaman әnshi-biyshilerding zamany. Emshilerding zamany. Bir jiyngha jazushy men әnshi bara qalsa, júrt jazushynyng emes, әnshilerding asty-ýstine týsip jatady. Jazushy dalada qalady, ózine dastarqannan dúrys oryn da tiymeydi. Halyqqa qyzmet etu ýshin jiyn-toydan qalmay, qyzyq-dumangha jii baryp, júrtqa aqyl-nasihat aitudyng qajeti joq. Halyqqa ýnsiz qyzmet etu kerek.       

Qúrmetti Didar! Últtyq әdebiyet, últtyq óner deytin úghymdar shenberinde shiyrshyq atqan sanalar barshylyq. Al, osynau úghymdar ayasynda adamzatqa ortaq dýnie jasaudyng qiyamet-qayymy Sizge tanys jaghday, әriyne. Býgingi jappay "jazushy", jappay "әrtis" bolyp ketken uaqyttyng nópirinde asyl daryndar adasyp jýrgendey әser qaldyrady... Búl, әriyne, jauabynan súraghy mol ...shetin jaghday. Dey túrghanmen, qazaq әdebiyeti men óneri qashan dýniyening qay týkpirine barsang da aldynnan shyghatyn dәrejege jetui mýmkin? Ol ýshin ne isteuimiz (jappay jazudan basqa) kerek?

Qazaq әdebiyetin jappay shet tilderine audaru qajet. Búl memlekettik ýlken strategiya boluy tiyis.

 

Didar, belgili jurnalist S.Duvanovtyng myna pikirine qalay qaraysyz: "Segodnya nakones-to prishlo osoznanie togo, chto kazahstansy nahodyatsya v polnoy informasionnoy zavisimosty ot rossiyskih SMI. S uchetom provlastnogo haraktera etih mass-media eto oznachaet, chto v politicheskom y iydeologicheskom plane my nahodimsya na kruchke u Kremlya. IYmenno tam segodnya formiruetsya kazahstanskoe obshestvennoe mnenie o proishodyashem v miyre y v nashey strane.

S tochky zreniya gosudarstvennoy bezopasnosty eto ne esti pravilino. Bolee togo, takoe polojenie opasno dlya Kazahstana, esly konechno on prodoljaet nastaivati na svoem suvereniytete. Luboy suvereniytet bez informasionnoy nezavisimosty eto blef. Ne vajno, kto chelovek po pasportu, vajno, kto formiruet ego mnenie ob okrujaishem miyre, kto diktuetemu politicheskie oriyentiry y osenki. Ya uje desyati letpytaisi privlechi vnimanie k etoy probleme, no dlya ludey, kotorye doljny otvechati za etot aspekt nasionalinoy bezopasnosti, eta tema ne predstavlyaet interesa.

Blagodarya slojivsheysya situasiy podavlyayshee bolishinstvo kazahstansev segodnya podderjivaet Putina v ego stremleniy vozrojdeniya «russkogo mira», osujdaet ukrainskiy maydan, priyvetstvuet anneksii Kryma, pluetsya v storonu «geyropy» y vidit v SShA glavnogo vraga chelovechestva. To esti iydeologichesky kazahstansy, kak y rossiyane priymerno, na te je 85% yavlyaiytsya produktom propagandistskoy raboty kremlevskih SMI. My myslim tochno takje kak rossiyane, hotya yavlyaemsya grajdanamy sovershenno drugogo gosudarstva. To esti iydeologichesky my davno uje zavisimy ot Kremlya. A teperi zadumaytesi, kakova sena nashego suvereniyteta, esly nashy mysli, nastroeniya, ustanovky formiruitsya v Kremle?". Biz Reseyge aqparattyq tәueldilikten qaytsek qútylamyz?

Qútylamyz. Búl taqyrypqa biz Talghat Eshenúly ekeumiz 1996-97 jyldary-aq jii qalam tartqanbyz. Sodan beri kóp ózgerister boldy. Qazir qazaqtyng jaghdayy jaman emes, sanymyz kóbeydi, túraqtylyq týpting týbinde qazaqqa qyzmet etti. 

Didar agha! "Adamdardy neghúrlym tanyghan sayyn, soghúrlym itti jaqsy kóre týsesin" degen sóz birazdan beri oilandyryp jýr. Siz ne aitasyz?

Jaqsylyqty, izgilikti kóbeytu qajet.

Ondasynov: «bilimdi el – biyik el» degendi jii aitady eken. Sol biyikten kórinu ýshin de ol ghylym, bilim, mәdeniyet, óner salasyna ai¬ryqsha kónil bólip, qamqor bolghan eken. Mysaly, Últtyq konserva¬toriyany ashu ýshin KSRO Narko¬myna arnayy kirip, rúqsat alghanyn ózi esteliginde jazyp ketipti. Respublikada kino ónerining alghash shanyraq kóterip, qalyptasuyna Ondasynovtyng tikeley yqpaly bolypty. Soghys bastalghan song Ózbekstangha kóshkeli túrghan «Mos¬filim» men «Lenfilimdi» arnayy Qazaqstangha shaqyrtyp, Ýkimet tara¬pynan bar jaghdaylaryn ja¬sap¬ty. Ondaghysy, has kino sheber¬lerining paydasy tiyer degen niyet eken. Aqyrynda solay bolady da, býgingi «Qazaqfilimnin» negizi sol kezden bastau alady. Ataqty orys rejisseri Mihail Rommnyng soghys jyldarynda Qazaqstan Ýkimeti tarapynan, onyng basshysy Núrtas Ondasynovtan kórgen qamqor¬lyqtaryna shyn jýrekten alghys aitqan eken. Súraq: Ondasynov turaly kino týsiruge qalay qaraysyz. Osy baghytta júmys jasaugha uәde beresiz ba?

Men óz basym qoldaymyn.

Qazaq kinosynda nege sapa joq, Didar myrza? Sapaly, ómirsheng kinolar týsiru ýshin ne jetispeydi? Mәselen, S.Qojyqov, Sh.Aymanov, A.Qarsaqbaev, S.Apyrymov sekildi rejisserlardyng filimderindey kórkem ne derekti tuyndylar nege shyqpaydy? Talghamsyz rejisserlar men darynsyz әrtister qaptap jýr qazirgi filimderde? Osyghan tosqauyl bola ma?

Qatelesesiz. Jaqsy filimder bar. Jogharyda búl jóninde aityp ótkenmin.

Didar agha! Elbasymyz kelesi jyly Qazaq memleketining 550 jyldyghyn atap ótu turaly bastama kóterdi! Sizden osy úly merekege oray shet eldegi qazaq diasporasynyng myqty jas әnshi kýishilerin shaqyryp ýlken bir merekelik konsert ótkizseniz dep súraymyn!

Oylandyratyn úsynys eken. Oilanayyq. Habarlas. 

Óte oily da oryndy saualdar, ózenge qúlaghan qarghynday bәrine de qosylamyn. Bas tartu qyp-qyzyl kýnә! Jauaby qashan eken?

Qazaq tilining orfografiyasy boyynsha, "Bas tartu" degen sózden keyin sizding sóileminizde syzyqsha qoyyluy kerek. Úzyn syzyqsha. Men bas tartpaymyn. Týgel jauap berdim. Qúday bizge sabyr bersin.

Assalamaghaleukum Didar agha! Elimizding bolashaq taghdyryn kalay elestetip kóresiz?

Qazaq bayidy. Qazaq ozady. Qazaq baqytty bolady. Kórgen beyneti, keshken azap-mehnaty artta qalady. Abaydyng danqy әlemge jayylady.

Abai.kz 

 

 

0 pikir