Qazaq tili mәselesi kóp aitylyp kele jatyr, bireu jauyr boldy deydi, bireu tәuir boldy deydi, bәz bireu «qazaq tilining mәselesi» dep aitugha qorqyp, «memlekettik tilding mәselesi» dep jýr. Kim ne dese de Qazaq tilining az qoldanyluy men til zany qabyldanghannan bergi shiyrek ghasyrda jalpy halyqtyq tilge ainala almauy ýlken qasiret.

Qazaq SSR Jogharghy Kenesining sessiyasy 1989 jylghy 22 qyrkýiekte Qazaq SSR-ining Til turaly zanyn qabyldap, onyng 1-babynda «Qazaq tili Qazaq SSR-ining memlekettik tili bolyp tabylady»  dep kórsetti. Osy sessiyada Memlekettik til bolyp kete jazdaghan orys tili «qúr qalmay» últaralyq qatynas tili degen mәrtebege ie boldy. Zangha týzetu engizilgen 1997 jyly da osy baptar ózgerissiz qaldy. Konstitusiyadaghy orys tili turaly bap alynyp tastalghanymen orys tili aqsap qalmaytyny týsinikti.  Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2011 jylghy 29 mausymdaghy № 110 Jarlyghy boyynsha  Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011 – 2020 jyldargha arnalghan MEMLEKETTIK BAGhDARLAMASY bekitildi, baghdarlama maqsatyna say Qazaqstan 2020 jyly 100 payyz qazaq tiline kóshui tiyis. Biraq 25 jylda halyqtyq jalpy qoldanysqa jete qoymaghan qazaq tilining endi 6 jylda gýldenip ketetine senu qiyn.

Biylghy jyly, 22 qyrkýiekte til zany qabyldanghanyna 25 jyl tolady. Atauly datagha bir ay qaldy, sol zannyng nәtiyjesi qanshalyqty? Qazaqstanda qazaq tilining damymauy orys tiline últaralyq til mәrtebesin berip túrghan qoldanystaghy zannyng saldary ekeni júrtqa ayan. Biz aitqan 25 jyldyng ishinde talay últshyl azamattar biylikke, zang shygharushy organgha ashyq hat jazyp, Qazaqstannyng memlekettik tilin de, últaralyq qatynas tilin de QAZAQ TILI etudi úsyndy. Dat әlsiz be, joq zandy qabyldaushy deputattar әlde bir kýshting yqpalynan ygha ma, әiteuir halyqtyng 70 payyzgha juyghy qazaq bola túra Qazaqstan halqy bir-birimen әli kýnge oryssha sóilesuge «mәjbýr» bolyp jýr.  Orys tili Memlekettik tilmen qatar mәrtebe alghan tústa halyqtyng kóbi orys tildi bolghan da shyghar, alayda qazir halyqtyng kóp bóligi qazaq tilin týsinedi jәne sóiley alady, memlekettik tildi damytugha týrli baghdarlamalar jasap, qyruar aqsha júmsap jýrgen ministrlikter men komiytetterding esebi osyghan sayady. Onyng ýstine Osy shiyrek ghasyrda orys tilinde bilim beretin mektepterding bәrinde qazaq tili oqytylatynyn eskersek, qazaqstandyq jastardyng bәri qazaq tilinen sauatty degen sóz. Sonday-aq shetelden oralghan 1 milliongha juyq qandastarymyz qazaq tildi halyqtyng ýlesin kóbeytti.

90 jyldardan song SSSR qúramynda bolghan memleketterde  orys tili memlekettik tilmen teng mәrtebeli bolyp keldi. Aldynghylardyng biri bolyp Ózbekstan orys tilinen bas tartty. Ózbekstannyn  1989 jylghy memlekettik til turaly zanynda orys tili últaralyq qarym-qatynas tili dep kórsetilgen. 1995 jylghy redaksiya boyynsha orys tili ol mәrtebesinen aiyryldy. 50 milliongha juyq halqy bar Ukraina Respublikasynda 8 millionnan asatyn orys diasporasy túrady. Ol bar bolghany Ukraina halqynyng 16 payyzyn qúraydy. Biyl Ukraina orys tilining mәrtebesin joydy. Kórshiles Qyrghyz Respublikasy byltyr – 2013 jyly memlekettik til turaly zandy qayta qarap, ondaghy orys tiline mәrtebe berip túrghan bapty alyp tastady. Ázerbayjan Respublikasynda 2002 jylghy Geydar Aliyevting «Ázerbayjan Respublikasynyng memlekettik tili» turaly búiryghy boyynsha eldegi orys tilining yqpaly bir jola joyyldy. Al 2007-2008 jyldardaghy Ázerbayjan Respublikasy últtyq kenesining sheshimimen el aumaghynda Resey arnalarynyng taralymyna tyiym salyndy. Qazirgi tanda orys tili memlekettik til mәrtebesin alghan Reseyden basqa birneshe memleket bar. Olar Belarusiya(aq orystyng jayy týsinikti), Ontýstik Osetiya(búnday memleket bar ekenin kóptegen elder moyyndamaydy),  Pridnestrov Moldava Respublikasy(búl elde bar joghy jarty million halyq túrady, onyng 170 myny orys últy). Al, orys tilin memlekettik tilimen qatar qoldanyp, últaralyq qarym-qatynastyng tili etken jalghyz memleket – Qazaqstan.

Osy orayda, on kýnnen keyin birlesken otyrysyn ótkizetin zang shygharushy organ – parlamentten:

1)    Til turaly zandy qayta qaraudy, әri osy zandaghy 5-bapty alyp tastaudy kýn tәrtibine qondy,

2)    Parlamenttik, ýkimettik, әkimshilik jiyndardy qazaq tilinde ótkizudi qadaghalaudy,

3)    Shetelden keletin aqparattyq qúraldardy (Filim, gazet-jurnal, kitaptardy) tek qazaq tilinde audarmasy, týsindirmesi bolghan jaghdayda ghana el aumaghyna kirgizudi talap etudi súraymyn.

Búl maqalanyng nәtiyjesin 62 kýn boyy jazdyq demalysta bolyp, 2 qyrkýiek birlesken otyrysyn ótkizetin parlamentten jәne 2011 jyldyng 2 qarashasynan “Qazaqsha Wikipedia” jobasyn óz qamqorlyghyna alghan, memlekettik tilge janashyrlyq etip jýrgen Premier-ministr Kәrim Mәsimovten kýtemin.

Núrghaly Núrtay

Abai.kz