Búl suretke 1997 jyly Amerikada bolghanymyzda, Niu-Yorktegi  Birikken Últtar Úiymynyng ghimaratynan shyghyp kele jatqanda týsip edim. Elimizding  Syrtqy ister ministrligining YuNESKO isteri jónindegi basqarmasynda sheteldermen mәdeny baylanys bólimin basqaryp jýrgen kezimde   Á.Núrpeyisov, Z.Qabdolov, M.Maghauiyn, R. Núrghaliyev, Sh. Múrtaza, Á.Tarazi, t.b. jazushy, ghalym aghalar tobyn týzip, múhit attap baryp,  halyqaralyq konferensiyagha qatysyp, sonyra Vashington, Niu-Yorkti aralap, YuNESKO-daghy Qazaqstan ókildiginde bolghan edik.  Baspasóz arqyly búrynnan kóztanys «beybitshilik tapanshasynyn»  mýsinin kórgen bette-aq  qasynda suretke týskim kelgen. Jolbasshylardyng qaumalauymen kólikke bettegen aghalarymnan bir sәtke jyrylyp qalyp,  bizding Elshilikting sol tústaghy kenesshisi, keyin Amerikadaghy Elshimiz de, Syrtqy ister ministrimiz de bolghan  belgili mәmileger Erjan Qazyhanovqa shyrtyldaq fotoapparatymdy ústata qoydym. Jogharydaghy - sol azamattyng týsirgen sureti. Endi osy bir býkil әlemge әigili, danqy dýniyege daryghan enseli eskertkish turaly bilgen-týigenimdi oqyrmanmen bólispekpin.

Oq shyghar únghysy shylbyrday shiyryla baylanyp, tórtkýl túghyrda túrghan  45 kalibrli «Kolit» tapanshasynyng  búl әigili qola mýsini - «Qastandyqqa jol joq!» (Non Violence) dep atalady. Avtory - shved súnghatshysy   Karl Fredrik Reytersverd (Carl Fredrik Reutersward).  Luksemburg gersogtigining Niu-Yorkke tartuy retinde 1988 jyly ornatylypty. Biyl Reytersverd attay 80 jasqa shyqty.

Túmyldyryq kiygen qarshyghaday bolyp, túmsyghy týiindelgen tapanshanyng  túrqyn týbine baryp kórgende  birden Salivador Daliyding órege jangly júmsaq saghattary esime týsti – dәlirek aitsam, «Zerde túraqtylyghy» kartinasy.  Daliyde - kýn astyndaghy irimshiktey erip jatqan saghattar, múnda – oqpany kýrmep baylanghan  qola qaru.  Ekeuin baylanystyryp túrghan - surrealistik stili ghana.

Qarugha «auzyn bughan ógizdey» degen teneu dәl kele qoymas. Sóitse de myna eskertkishke qarap túrghanda sol teneu oiyma orala bergen edi. Auzy buylghan tapansha.  Beybitshilik rәmizine ainalghan Pikassonyn  suret - «Kógershini» men esirtki mafiyasyna qarsy kýres simvolyna ainalghan Boteronyng mýsin - «Kógershinin» de eske salady. Óitkeni, búl «Tapansha» - dýniyedegi  qandy qylmys, qasaqana kisi óltiru, qastyq, zúlymdyq ataulyny auyzdyqtaudyng tapqyrlyqpen qoyylghan asa kórnekti simvoly.  2012 jyly Kolumbiyanyng Medellin qalasynda Fernando Boteronyng «Kógershin» mýsinining qatar qoyylghan eki núsqasyn qolmen sipap kórgenimdi aita ketpesem bolmas. Mynau sol suret:

Birinshisin en baylyqtan esirgen esirtki barony qandybalaq Karlo Eskobar 1993 jyly bomba qoyyp, jaryp jibergen son, qala túrghyndary ony jamap-jasqap jatpastan, qasyna  odan ainymaytyn jana «Kógershindi» qoladan qúiyp ornatqan. Sol jyly Eskobar oqqa úshyp ólgen. Kógershin qústyn  kiyesi úrghany anyq. Qoladan soghylsa da. Al seksennen asqan Boteronyng kózi tiri. Qos «Kógershini»  qomdanyp qonalqasynda otyr.

Mine, Pikasso, Botero men  Reytersverdt siyaqty әlemdik ónerding has sheberlerin tuystastyryp túrghan ortaq taqyryp -  qantógiske qarsylyq, adamgershilik, ómirsýigishik iydeyasy arqasynda ýsheuining de ólmes esimderi órkeniyet tarihyna óshpes әriptermen bәdizdeldi.

«Tapanshamyzgha» qayta oralsaq, búl mýsinnin  qaghaz jýzindegi túnghysh nobay-súlbasy shvedting Lund qalasyndaghy  «Keskinder múrajayynda» ("Skissernas museum")  qabyrghada iluli kýide saqtaluda:

Al sol múrajay  aldyndaghy sayaly baqtyng shetinde búdan bylay mәngilik atylmaytyn tapansha-mýsinning ózi túr:

Stokgolimning júrt qydyrystaytyn jayau kóshecining kórnekti túsyna tizeden keletin tas túghyrgha ornatylghan kisi boyynday qarudyng qorghasyn týkirip, ajal býrketin únghysy jipting úshynday baylanyp, endi qaytyp oq úshpastay týiilgen. Eskertkish iydeyasyn júrtshylyq klassik jazushy, Nobeli syilyghynyng laureaty E.Hemingueyding «Qosh bol, qaru» degen pasifistik romanymen baylanystyrady. Keyingi úrpaqtyng óz ósiyetine osynshalyq yqylas bildirerin qayran qalamger qaydan bilsin! Jergilikti júrt tipti «osy eskertkishke polkovnik Kolitting ózi kelip, kórgende jylap jiberipti de aldy-artyna qaramay túra jónelipti» dep anyz aitady. Búl endi ótirigi qyltiyp túrghan  qaueset. Óitkeni jiyrma jasynda Ýndistanda sandalyp jýrip, osy tapanshany oilap tapqan Semueli Kolit bir ghasyr búryn dýniyeden ótip keken. Biraq qaru jasaushy ónertapqysh әr qolda jýrgen Kolit tapanshasyn ózine kózi tirisinde qoyylghan eskertkish dep eseptegeni belgili. Qaytkenmen de múndaghy túrghyndar búl eskertkishti  Shved korolidyghynyng sonau birinshi dýniyejýzilik soghysta mәlimdegen beytaraptyghynyng simvoly dep sanaydy.

Shved mýsinshisi  óz tuyndysynyng birneshe núsqasyn jasapty. Sol boyynsha ataqty Alifred Nobeliding túqymy Maykl Nobeli basqaratyn «Qastandyqqa qarsylyq» Qory «Tapansha»  mýsinining 20 danasyn qoladan qúighyzyp, әlemning әr týkpirine ornatugha tarata bastaghan.  Onyng eng birinshisi Shvesiyanyng Malimyo qalasynda 1985 jyly qoyylghan:

«Qastandyqqa jol joq!» mýsinderining birnesheui  avtordyng Otany - Shvesiyanyng Malimyoden basqa birneshe qalasynda - Stokgolim,  Gyoteborg, Tebi, Burosta ornatylghan. Sonday-aq, búl mýsinderdi әlemning әr qúrlyghynan: Niu-Yorkti qosqanda, Berliyn, Los-Anjeles, Luksemburg, Lozanna, Liyverpuli, Kan, Yohannesburg, Keyptaun,  Pekin qalalarynyng kórnekti jerlerinen  úshyrastyryp, kóz suarugha bolady. Búl kýnge deyin «Auzyn bughan tapanshanyn» 16 eskertkishi  әlemning 16 qalasynan túghyr tapqany belgili. Demek, әli tórteui óz kezegin kýtude...

Fransiyanyn  Kan qalasyndaghy (Normandiya) әskery memorialdyq keshenning qaq ortasyndaghy ashyq alanqaydaghy eskertkish kórinisi mynaday: 

Keybireuler Reytersverd búl mýsinderdi jasaudy ózining jan dosy, ataqty «Bitlzdin» aty anyzgha ainalghan  әnshisi, kompozitor Djon Lennonnyng 1980 jyly qisynsyz qastandyqtan qaza tabuyna baylanysty  qolgha alghan desedi. Basqa bireuler ony joqqa shygharady. Naq solay bolsa da, bolmasa da,  osy bir әlemdik dengeydegi tendessiz tuyndynyng somdaluyna sol jyldarda dýniyede qandy  qastandyqtardyn  qasiretti lany ýsti-ýsine ýdep ketuinen býkil adamzattyng aza boyy qaza bolyp, kýlli qoghamnyng jany týrshikkeni týrtki bolghany anyq. Sondyqtan da bolar, Lennonnyng tapansha oghynan qaza tapqanyna 20 jyl tolghanda onyng tughan qalasy Liyverpulide de biyiktigi bes metrlik osynday eskertkish  ense kótergen.

Dәl sonday tapansha mýsini Sokgolimning ortalyghy Drottinggeten alanynda da túr:

Bir týigenim, beybitshilikting betke ústarynday búl eskertkish әlemning qay qalasynda atyshuly qastandyq jasalsa sol jerge ornatylatyn  kórinedi. Al bizding Almaty kentinde kýni keshe  qayratker azamattar Zamanbek Núrqadilov pen Altynbek Sәrsenbaevty mert etken qanqúily qastandyqtardy qayda qoyamyz?  Qalay úmytamyz? Almaty qalasyna olardyng әrqaysysyna derbes qoyylar mýsinderden bólek, osynday qasaqana jasalghan qandy qastyq pen ozbyrlyqtan saqtandyratynday bir eskertkish kerek ekeni aidan anyq qoy! Áli kýnge deyin kýrmeui kesilip, júmbaghy sheshilip bolmaghan Jeltoqsan men Janaózenning jóni bir basqa!

Jogharyda, «Qastandyqqa qarsylyq» Qory qoladan qúidyrghan 20 «Tapansha» mýsinining  16-syn әr jyldarda әlemning 16 shaharyna tartu retinde tegin taratqanyn aittym. Demek, olardyng ishinen әli ornatylmaghan 4  jәdiger  býginge deyin óz kezegin kýtip, Qor qúryltayshysy Maykl Nobeliding qoymasynda saqtauly jatqany anyq. Mine, endeshe, sonyng bireuin bizding Almatygha at-týiedey qalap, saughaday súratyp aldyrsaq, әspettep әkelip, kórnekti alannyng birine túghyrgha qondyrsaq degen oy keledi. Búl bizding atom qaruynan óz erkimen bas tartqan beybitshilikke qúshtar memleketimizding lankestikke, qastandyqqa, qandy qylmysqa, zúlymdyq pen zorlyq-zombylyqqa, qantógiske, ozbyrlyqqa qarsy ymyrasyz kýresi men beybitshilikke, qoghamdaghy túraqtylyqqa degen úmtylysyn kórseter edi! Mysalgha, mynaday mýsin Almatynyng taqiyasyna tar kele me?

          Mine, dәl osynday beybit ómir beynesi Almatynyng bir alanynda qasqayyp túrsa deymin! Tipti, múnday  eskertkishting bireuin emes ekeuin súratsaq,  ekinshisin «mәngilik dosymyz», aqyrettik kórshimiz, kedendik odaqtasymyzdyng astanasy  Mәskeuge jibertken jón bolar edi. Qyzyl alannyng qaq tórinde, «Patsha-zenbirekpen» taytalasyp, osynday  bir biteu tapansha Kremliding soghysqúmarlaryn tәubege shaqyryp túrsa deymin. Óitkeni,  bayy ólgen qatynnan beter qaraday túldanyp, qara sudy teris aghyzyp, qabaghyn týiip qatulanghan Mәskeu men Kremli búrnaghysyn aitpaghanda, dәl býgingi kezde jan-jaghyna yzghar shashyp, әlsizge әlimjettik jasap, qúdayy qonsylaryna qyrghy qabaq, qyr kórsetip, qaru ala jýgirip, tizesi men júdyryghyn batyratynyn bayqatyp, shekten shyqqan qysastyq pen zorlyq-zombylyqtyn, ozbyrlyqtyng oshaghyna ainala bastaghan joq pa?

Abai.kz