Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 5643 0 pikir 31 Nauryz, 2010 saghat 14:59

Aydyngha ainalghan Eginsu

Eginsudy taghy da su  basty. Taghy da dep aituymyzdyng ózindik  sebebi de bar. Óitkeni, Alatau  silemderi men Balqash kólinin  ortasyndaghy  jazyqta ornalasqan auyl qay zamannan beri  kóktemde  topan sudyn  tauqymetin  tartyp kele  jatqan. Dala aq  tonynan ajyrap, jylghalardan jyljyp su agha  bastaghan  sәtte eginsulyqtar erekshe  әbigerge  týsetin. Sodan jer kebersip, su tartylghansha  enkeygen kәriden  enbektegen  jasqa deyin maza joq.  Osylay bolyp kelgen. Qyzylaghash pen Aqeshki ózenderine tospa túrghyzyp, plotina  salmaghansha. Alayda búl jayly әngimeni keyinge qaldyra túryp, auyldy dýrliktirgen  biylghy jaygha  toqtalayyq.

***

Qys boyy  jaughan janbyr men  týsken qar biyl  erekshe qylyq kórsetti. Tony  jibimegen jerge  sine  almaghan qyzyl su syrghyp kelip, auylgha jayyla bastaghan. Aptalap túryp alghan «aq jauyn» osylay  molshylyqqa emes, qauip-qaterge ainaldy. Qyzylaghash jaqtaghy  Qarakýngey tauy men Molaly  jotasynan aqqan su  Kóltabandy basyp ótip, temirjol  jaghalay  oipangha qaray jol salyp alghan. Bәrining barary  bir ghana jer, ol - Eginsu.

Eginsudy taghy da su  basty. Taghy da dep aituymyzdyng ózindik  sebebi de bar. Óitkeni, Alatau  silemderi men Balqash kólinin  ortasyndaghy  jazyqta ornalasqan auyl qay zamannan beri  kóktemde  topan sudyn  tauqymetin  tartyp kele  jatqan. Dala aq  tonynan ajyrap, jylghalardan jyljyp su agha  bastaghan  sәtte eginsulyqtar erekshe  әbigerge  týsetin. Sodan jer kebersip, su tartylghansha  enkeygen kәriden  enbektegen  jasqa deyin maza joq.  Osylay bolyp kelgen. Qyzylaghash pen Aqeshki ózenderine tospa túrghyzyp, plotina  salmaghansha. Alayda búl jayly әngimeni keyinge qaldyra túryp, auyldy dýrliktirgen  biylghy jaygha  toqtalayyq.

***

Qys boyy  jaughan janbyr men  týsken qar biyl  erekshe qylyq kórsetti. Tony  jibimegen jerge  sine  almaghan qyzyl su syrghyp kelip, auylgha jayyla bastaghan. Aptalap túryp alghan «aq jauyn» osylay  molshylyqqa emes, qauip-qaterge ainaldy. Qyzylaghash jaqtaghy  Qarakýngey tauy men Molaly  jotasynan aqqan su  Kóltabandy basyp ótip, temirjol  jaghalay  oipangha qaray jol salyp alghan. Bәrining barary  bir ghana jer, ol - Eginsu.

Múnday tabighi  apatty  san kórgen  eginsulyqtar búl joly qamsyz qarap  otyrdy deuge  bolmaydy. Auyldyn  shetine  su kire bastaghanda-aq aldyn ala saqtyq jasap,  ýsh qabatty mekteptin  jogharghy qabatyna  tósek oryndaryn jetkizip, bala-shagha, shal-kempirdi sonda  qondyra  bastaghan. Auyl әkimi  Bayan  Qúrmanghaliyeva  osy sharanyn  basy-qasynda bolyp,  túrghyndardy  tótenshe  jaghday bola qalghanda  atqarar sharalargha júmyldyrypty.  Dese de, qar men janbyr suynyn  bolymsyzdyghy adamdar boyyndaghy ýreydi seyiltip, beyqamdyq qalyptastyrghan. Keybireuler tipti mektepti tastap,  ýilerine qaytyp oralyp,  tórt týlikting qamymen  jýrgen kórinedi.

Eger Qyzylaghash  plotinasy jarylmaghanda  әngime osymen tamam bolar ma edi, qayter edi?! 11 nauryz kýni  týnde  Qyzylaghashty taptap ótken tasqyn tegiske shyqqannan keyin  eserligin sәl tejegenimen, ekpinin basa qoymaghan.  Jolynda kezdeskennin  bәrin  jaypap ótip,  búryndary salynghan  kótermelerdi  shayyp, Lepsi-Taldyqorghan tas jolynyng ýstimen aghyp, tanghy saghat 9-dar shamasynda Eginsugha jetedi. Mol su túrghyndardyn  es jiiyna  mýmkindik bermey,  әp-sәtte  ýi-ýige  kirip ýlgergen. Osy tústa  jeke kólikterimen  auyldastaryna  kómekke kelip,  qauipsiz jerge  kóshulerine  atsalysqan  azamattargha el bolyp alghys aitsaq jarasady.

 

***

Ángimemizding basynda Eginsudy taghy da su basty degen edik. Endi osyny  tarqatyp aitsaq deymiz. Sebebi, osy  su mәselesi eginsulyqtar ýshin keshe de, býgin de ózekti.

Jalpy, «Eginsu» atauyn halqymyzdyng dana perzenti Múhametjan  Tynyshpaev qoyyp ketkeni belgili.  Týrkistan - Sibir temirjoly  boyyndaghy  beketterge  tútastay qazaq ataularyn qoyyp kele jatqanda  rettik sany 43 - shi beketke «Eginsu» dep  esim beripti. Búl jerde «su» mәselesi týsinikti. Tek «egin» degen úghymnyn  qaydan shyqqany belgisiz. Óitkeni, ala-jazday sudyng astynda  jatatyn búl ólkede  shabyndyq mol bolghanymen, sortang jerge  astyqty bylay qoyghanda  kәdimgi qara aghashtyn  ózin ósiru qiyn.  Sondyqtan  «egin» degennen góri «Tegin-su» nemese «Emin-su»  degen әldeqayda  qolaylyraq bolar edi. Jaraydy, úly atamyzdyn  óz qisyny bolghan shyghar, onymen daulaspay-aq qoyayyq. Odan góri osy yrghyn sudyng qaydan kelip jatqanyna toqtalayyq.

 

Álginde  Eginsu oipanyn jan-jaqtan taular  qorshap jatqanyn aittyq. Kóktemde osy  jotalardan  erip aghatyn  qar men janbyr suyn qospaghanda  shyghystan batysqa qaray kósilip  aghatyn  Býien, Qyzylaghash, Aqeshki ózenderining barar jeri de osy Eginsu. Balqashqa baryp qúyatyn  eshbir ózenderge  qosylmaytyn búl sular  Sary esik - Atyrau atalatyn  shóleyt aimaqtyn  búirat  qúmdaryna baryp sinetin. Bir bóligi Ýshkól kólin qorektendirip jatushy edi. Qyzylaghash pen  Býien ózenderi  Ýshqúdyq arqyly  Janash jerin jaylay aghyp, Baysaq, Toqay, Baqay ónirlerin tolyq basyp, Jeldibay arqyly  Ýshkólge jyljityn. Al Aqeshki ózeni  bolsa Kóltaban men Alajiyde  arqyly  Shirikqúdyqqa tarap, Jeldibaydyng  suyna qosylatyn. Sonda mólsheri 3 - 4 myng gektar aimaq tolyqtay sudyn  astynda qalushy edi. Osy su arqyly  Ýshkólden  uyldyryq shashugha shyqqan  sazan balyq jaz boyy  ólke júrtshylyghynyn  yryzdyghyna  ainalatyn. Su tartyla kele  shaghyn shúnqyrlarda  qalghan balyqty  jalang qolmen ústap әkelip jatushy edik. Al endi,  osy jayylymda ósken  qamystyn  qalyndyghynda  qisap joq. Qaptaghan kólderdi qorshaghan  qamys ishinde  jabayy shoshqadan bastap, týz taghylarynyn  týr-týri órip jýrushi  edi.

 

«Edi» dep  otyrghanymyzdyng da  ózindik sebebi bar. Búl jerde alghashynda osy qamysty shauyp, qúrylys materialdaryn dayarlaytyn shaghyn zauyt salyndy. Keyinnen  quanshylyq jyldary  Qazaqstannyn  әr shalghayynan  eren tehnika kelip,  qamysty mal azyghyna da  shapty. Nuynan aiyrylghannan keyin  suynyng da  berekesi bolmaydy eken. Osylaysha sansyz kólder qúrghap,  keshegi it túmsyghy  ótkisiz ólke  qu-mekiyen dalagha ainalghan.

 

Qarap otyrsam, eng songhy  alapat su tasqyny 1969 jyly bolghan eken. Sol tasqyn  auyldyn  shetinde túrghan  bizding ýidi  shayyp ketip, ózge jaqqa  kóshuge  mәjbýr bolghanbyz. Kóktem shygha  mektepke әkemiz atshana, atarbamen ghana aparatyn. Ýkimet әskery tehnikany jauyp jiberip, tikúshaqpen túrghyndardy kóshirip, temirjolshylar  joldyng osal tústaryna  aldyn ala  tas tógip, ýlken  nauqandyq júmystar  ii-qii atqarylyp jatushy edi-au. Eginsu «skotoimport» sharuashylyghy atanyp túrghan kezde  әleueti de myqty-túghyn.Filipov degen diyrektor Mәskeuding qarjysymen auyl manynan  su qoymasyn saldyryp,  keyinnen Búlannan Shatyrbay arqyly Ýshkólge ýlken  toghan qazdyrghany da sol tús. Eni men úzyndyghy 1,5 shaqyrym bolatyn sol  su qoymasynyn  arqasynda  eginsulyq balalar balyqtay bolyp óstik.  Kýnning kózi, taza aua jәne  su bizdi  shymyr asyqtay  shyndady desem, qatelese qoymaspyn. Osy su qoymasyna  motor qoyyp, túrghyndar  ala-jazday baqshalaryn sugharatyn. Kókónis kórmegen  týz balalary - bizder, týni boyy baqshagha týsip,  bir qaryq bolatynymyzdy  nesine jasyrayyn. Ókinishke oray, búl su qoymasy da  songhy jyldary  qúrttaghan  shalshyqqa ainalghan.

 

Múnyng bәrin men eskini ansaghandyqtan aityp otyr dep oilap qalmanyzdar. Mәsele,  osy su kóktemde  halyqty әbigerge  salghanymen ózge mezgilde  el yryzdyghyn eseleuge sep bolatyndyghynda. Qyzylaghash pen Aqeshki ózenderine  plotina  salghannan keyin  kóktemde  auyldy basyp qalatyn  su auyzdyqtaldy.  Alayda  endi ken  alqapqa  erkin taraytyn  sudyng joqtyghynan shabyndyq kólemi  eselep qysqaryp, júrt ózek-ózekti  qualap shóp shabatyn bolghan. Ol - ol ma,  songhy  jyldary jazda auyl  túrghyndary mal sugharugha  zәru bolyp qaldy.

 

Auyldan 4 shaqyrym jerdegi  búryn terendigine adam boylay almaytyn  Baqay ózeni de  jazda  qúrttap ketedi. Al, eki ózendi  taudyn  túmsyghynan  bitep alghan  «qojayyndar»  elding qamyn oilaghannan góri,  sudy satyp  aqsha  tabugha beyim. «Sudyng da  súrauy bar» degendey, eginsulyqtar  qarajatyn  tólep,  su alugha da  mýddeli. Alayda búl  mәsele de  jyldar  boyy  ondy sheshimin tappay keledi.  Búl jerde de  kóp mýddesinen jekelegen  top mýddesi  salmaqtylau shyqqany  ókindiredi.

 

 

- Qyzylaghash plotinasyn  qalpyna keltirgen dúrys shyghar, - deydi ghúmyr boyy osy auylda túryp kele  jatqan jeke qojalyq iyesi Jaqsybek Múhmetov. - Etektegi el egin sharuashylyghymen erkin ainalysuy ýshin qar suyn jinap,  mólsherlep berip otyru tau baurayyndaghy  elge  paydaly. Sol plotinalar bizdi jyl sayyn basyp qalatyn  topan sudan da  arashalap alyp qaldy.

Biz kýzde  egin jinalghannan keyin tospada qalghan sudy  aghytyp jiberudi  úsynamyz. Búl su  kýzde Eginsudyng jayylymdary men  shabyndyqtaryna  jayylyp, shúnqyrlardy  toltyryp,  qysta múz oiyp, mal sugharghangha septigin tiygizse,  kóktemgi  qar men  janbyrdyn  suy ony tolyqtyryp, jaz ortasyna deyin  ylghal  tapshylyghyn toltyrar edi. Al jetpegen sudy  plotinamen  kelisim-shartqa otyryp, satyp alugha әzirmiz. Sondyqtan bizge Qyzylaghash jәne  Aqeshki plotinalarynyn  kómegi qajet-aq.

 

Osy pikirdi  Eginsu auylynyn  azamattary tolyqtay qostady. Kóktemde su astynda  qalyp,  jazda sol  sudyng zәruligin tartyp kele jatqan  auyldyng mәselesin  tiyisti  mekemelerdin  qatysuymen jan-jaqty talqylap, birjola  ondy sheshim qabyldaytyn  kezeng kelgen siyaqty.

 

Auyl su astynda  qalghan kezde  tikúshaqpen aralap kórgen basshylar Eginsudyn  ýileri tolyqtay  qayta salynady dep  mәlimdegeni esimizde. Su tartylghannan keyin  ýi-ýidi aralaghan  komissiya  mýsheleri  barlyq ghimarattardyn  qúlamay  túrghanyn kórip, auyldaghy 126 ýiding  20-sy ghana qayta  túrghyzylady dep otyr. Alapat tasqyngha mal mýlkin bergenimen jany aman qalghan eginsulyqtar tәube  desip,  Allagha alghystaryn jaudyruda.  Eginsulyqtargha jaqynda ghana  30 palatka jetkizilip,  ýileri býlingenderge  uaqytsha túru ýshin  bólinip berildi. Almatydaghy  jayma bazarda  enbek etetin  qyrghyz aghayyndar da  qazaq bauyrlargha  qolúshyn beremiz dep, artynyp-tartynyp jetken eken. Qayyrymdy jandardyng qamqorlyghy qamkónil júrttyn  kýdigin seyiltip,  aldaghy kýnge degen  ýmitin  ýrleydi.  Dese de, topan sudan zardap shekken eginsulyqtar  osynday ontayly sәtte baspanalaryn ondap alghylary keledi. Ol ýshin auyl túrghyndaryn  kinәlaudyng esh qisyny joq. Sebebi, olar  apat saldary  joyylghannan keyin taghy da  «kózden tasa, kónilden úmyt» qala beretinine  kýmәn keltirmeydi. Endeshe, býkilhalyqtyq  qoldau nәtiyjesinde  jinalghan  qarjyny auyl mәselesin  sheshuge tolyqtay  júmsasa núr ýstine núr bolar edi.

P.S.

IYә, Qyzylaghash oqighasy  elimiz tәuelsizdik alghannan bergi  eng iri  әri kelensiz apat ekenine dau joq. Asyldary men  jaqyndarynan  aiyrylghan  júrttyn  qayghysyna  ortaqtasyp,  kónil aitqandardyn  qatarynda  biz de  bolghanbyz. Allanyng isine  amal joq, endi  tirilerdin  jaghdayyn oilau kerek ekenin de  týsinemiz.  Sondyqtan  adamdary  aman qalghan  Eginsu auylynyn  jyldar boyy  qordalanghan  mәselesine  biyliktin  nazaryn audarudy  maqsat etip,  qolgha qalam  alghan edik. El tilegi  eskerilip jatsa enbegimizdin  aqtalghany. Bolmasa, obal-sauaby ózgede.

Quat Qayranbaev.

Eginsu auyly,

Aqsu audany,

Almaty oblysy.

 

Suretterde. Eginsudy en dariya su basyp jatyr...

 

0 pikir