Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Janalyqtar 7944 0 pikir 21 Aqpan, 2010 saghat 11:26

TÚRSYNBEK KÁKIShEV. “GhALIYaDA” OQYGhAN QAZAQTAR

Qoljazba "Sadaq" jurnalyn Ufadaghy "Ghaliya" medresesinde oqyp jýrgen qazaq jastary 1915-1918 jyldary shygharypty degendi 1952 jyly adal jýrek aqyn, ataqty "Ály qarttyng әngimesi" poemasy ýshin "jemegen tayaghy joq" Jaqan Syzdyqovtan estip em. Basylymdy izdeu barysynda talay qyzyqqa da, qiyndyqqa da batqanym 1986 jyly shyqqan "Sadaq" atty hikayaly esseme negiz boldy. Baspanyng sol kezdegi qyraghy redaktorlary, basshylary "Sadaqty" tilge tiyek etip, býkil qazaqtyng intelektualdy dýniyesin aqtaryp ketipsin, "qajetsiz" oqyghandardy, ziyalylardy atapsyng dep kitaptyng jartysyna jaqynyn qysqartyp tastaghan bolatyn. Tәuelsizdik qolymyzgha emin-erkin tiygen uaqytta "Sandaltqan "Sadaq" esimdi ghylymiy-derekti shytyrman hikayany Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligining baghdarlamasy boyynsha 2002 jyly shygharghanda "Foliant" baspasy kólemi ýlken eken dep avtormen aqyldaspay ýshten bir bóligin alyp qalypty. Ol taraularda medrese "Ghaliyany" bitirip kelgenderding iygilikti isteri, artynda qalghan úrpaqtarynyng әke-atalarynyng jýz jyldyghyn atau rәsimderi jәne janadan tabylghan mәndi qújattar, yaghny qazaqtyng ziyalylyghyn tanytatyn bóligi alynyp qalypty. "Ózi bolmasa da kózi" degen atpen jalghastyramyz dep uәde berip edi, osy kýni sózding shyndyqqa ainaluy qiyn bolyp bara jatqandyqtan tiyanaghy әzirge kórinbey túr.

Qoljazba "Sadaq" jurnalyn Ufadaghy "Ghaliya" medresesinde oqyp jýrgen qazaq jastary 1915-1918 jyldary shygharypty degendi 1952 jyly adal jýrek aqyn, ataqty "Ály qarttyng әngimesi" poemasy ýshin "jemegen tayaghy joq" Jaqan Syzdyqovtan estip em. Basylymdy izdeu barysynda talay qyzyqqa da, qiyndyqqa da batqanym 1986 jyly shyqqan "Sadaq" atty hikayaly esseme negiz boldy. Baspanyng sol kezdegi qyraghy redaktorlary, basshylary "Sadaqty" tilge tiyek etip, býkil qazaqtyng intelektualdy dýniyesin aqtaryp ketipsin, "qajetsiz" oqyghandardy, ziyalylardy atapsyng dep kitaptyng jartysyna jaqynyn qysqartyp tastaghan bolatyn. Tәuelsizdik qolymyzgha emin-erkin tiygen uaqytta "Sandaltqan "Sadaq" esimdi ghylymiy-derekti shytyrman hikayany Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligining baghdarlamasy boyynsha 2002 jyly shygharghanda "Foliant" baspasy kólemi ýlken eken dep avtormen aqyldaspay ýshten bir bóligin alyp qalypty. Ol taraularda medrese "Ghaliyany" bitirip kelgenderding iygilikti isteri, artynda qalghan úrpaqtarynyng әke-atalarynyng jýz jyldyghyn atau rәsimderi jәne janadan tabylghan mәndi qújattar, yaghny qazaqtyng ziyalylyghyn tanytatyn bóligi alynyp qalypty. "Ózi bolmasa da kózi" degen atpen jalghastyramyz dep uәde berip edi, osy kýni sózding shyndyqqa ainaluy qiyn bolyp bara jatqandyqtan tiyanaghy әzirge kórinbey túr.

"Ghaliyada" oqyghan qazaq jastaryn aitudan búryn osynday kirispening bolary zandy. Óitkeni halqymyzdyng biyik óresin kórseteyin deseng eurosentrizmge boy aldyryp qalghandar әli de qúlashty kenge jazdyrmay kele jatyr.

Biyl "Ghaliya" medresesining 100 jyldyq mereytoyy bolayyn dep jatyr. Onyng ornyna ómir sýrip jatqan Resey islam uniyversiyteti jer-jerge sauyn aityp, konferensiyagha shaqyru jiberude. Maghan kelgen hatta: "Tatar, bashqúrttan keyin kóp oqyghan qazaq jastary, sondyqtan bayandama dayynday keliniz", degen ótinish te bar.

1905 jylghy birinshi orys revolusiyasynan keyin az-maz erkindikting sheti kóringende sonau Qyrymda Ismail Gasprinskiy (Gaspraly) ózining "Tәrjiman" gazeti arqyly jadidizmdi nasihattap, janasha oqu jýiesin, yaghny birynghay Qúran uaghyzyn jattata bermey dýniyauy bilim alugha ýndedi. Osy jana ba­ghytty Resey imperiyasy qol astyndaghy músylmandar júrtynda alghash jýzege asyrghan Ziyadrin Ál-Kamaly degen aghartushy boldy. Búghan dindarlar qarsy bolyp, talay qiyastyqtar da jasady, ayaqtan da shaldy. Biraq jananyng jenetin zandylyghy búl salada da anyq kórinip, 1918 jylgha deyin ómir sýrdi.

"S otkrytiyem "Galii" nachala stekatisya jajdushaya znaniy molodeji iz vseh musulimanskih rayonov Rossiiy.

"Galiya" iymela 3 podgotoviytelinyh klassa s godichnym kursom kajdyy y 3 osnovnyh klassa po try goda obucheniya. Izuchalasi kanony islama. Prepodovanie obsheobrazovatelinyh predmetov (algebra, fizika, istoriya, geografiya, russkiy yazyk, tatarskiy yazyk y liyteratura, pedagogika y gigiyena) bylo postavleno nesravnenno luchshe.

"Galiya" otlichalasi ot mnogih medrese ne toliko postanovkoy uchebnogo prosessa, no y Svobodolu­bimym Duhom. Zdesi byly disputy, leksii, liyteraturnye vechera, izdavalisi rukopisnye jurnaly na tatarskom, kazahskom, uzbekskom yazykah. Uchashiyesya jivo otklikalisi na revolusionnye sobytiya. Krupnaya zabastovka shakirdov sostoyalisi v 1912 godu" ("Istoriya Ufy", 1981 g. 182-183-better), degen mәndi habarlar men derekter biraz jaydan maghlúmat berse kerek.

1912 jylghy shәkirtter kóte­rilisine tap sol kezde "Ghaliyada" oqyghan Maghjan Júmabaev qatysyp qaluy ghajap emes. Óitkeni, Gha­lymjan Ibragimov syndy ozyq oily janmen birge oquy, jaqyn tanys boluy jәne sol 1912 jyly ólender jinaghyn shygharuy jas talapker qoghamdyq-әleumettik oqighadan tys boldy degizbese kerek. Óitkeni, qasyndaghy jora-jol­dastarynan qalyp qoigha qanshama sanaly bolsa da úyaty jibermeydi. Ekinshiden, medreseden quylghan 65 shәkirtting biri Maghjan boluy da mýmkin.  Nebәri bir jyl ghana oqyp, qanshama "orysjandy" bolsa da, Ombydaghy oqytushylar seminariyasynyng dayyndyq  kursyna "jana zamangha ynghayla­nu talabymen" týsip edi deu óte qiyn. Maghjandy zertteushiler osy jaydy arhiv derekteri arqyly anyqtasa, talay qyzyqqa kezigerimiz anyq.

Sonymen "Ghaliya" medresesi 12 jyl ómir sýrdi. 1916 jyly 30 jeltoqsanda "Túrmúsh" gazeti on jyl jasaghan "Ghaliya" medresesin -  930 shәkirt, onyng 224-i qazaq, ózbek, adygey, әzirbayjan, cherkes jastary bitirip shyqqanyn jazdy. Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Hayyrjan Bekhojin ózining "Qazaq baspasózining damu joldary" degen 1964 jylghy enbeginde "Ghaliyany" bitirgen 154 qazaq shәkirtteri tóte oqu mektepterin ashyp, bala oqytqandary jayynda tiyanaqty derek keltiredi. Odan keyingi eki oqu jylyn qosqanda eng az degende eki jýzdey qazaq jastary joghary oqu dengeyindegi medreseden bilim alyp, elge paydaly enbek etti dep shamalaugha bolady. Olardyng qaysybirining aty-jóni belgili, habar da bar.

Mәselen, 1913 jyly "Medrese "Ghaliyagha" 40-tan astam qazaq shәkirti keldi. 14-i Semeyden, 7-i Aqmoladan, 5-i Torghaydan, 6-y Astrahannan, 6-y Jetisudan, 2-i Syrdariyadan. Sonymen qatar Kavkazdan - 5, Qyrymnan - 2, Stambúltýrki - 1, Aughan týrkimeni - 1" degen derek "Qazaq" gazetining 31 qarashasyndaghy sanynda jariyalandy. Sonymen qatar "Qazaq", "Vaqt", "Túrmúsh" gazetterinde keyde attary atalyp, keyde 17, 34, 40, 38 dep aty-jóni kórsetilmey qol qoyghan qazaq shәkirtteri gazetke habar berip, mәlimdeme jasaghandary da bar. Mening ózime osylardyng 79-y aty-jónimen belgili. Olardy tarih ýshin de, keyingi úrpaqtary ýshin de sóz arasynda atap kórsetkenim dúrys bolar.

Óz qolymdaghy derekterge sýiensem, "Ghaliya" shәkirtterining is-әreketteri maghan 1911 jyldan belgili. Sol jyly "Ayqap" jurnaly ózining 4-shi sanynda: "Medrese "Ghaliyada" oqushy qazaq shә­kirtteri "Álippe, yaky tóte oqu" esimli qazaq hәm qyrghyz balalaryna arnap bir kitap basyp shygharyp, satyla bastady. Baghasy 17 tiyn. Qayyrly saghatta bolsyn!

Shәkirtterding taghy bir yjdahaty búl "Álippeden" song qazaq balalary oqu ýshin taghy bir kitap jazyp shygharmaq eken. Bizding biluimizshe marqúm Turgayskaya oblasti inspektory bolyp túrghan Ibragim Altyn­sarinnyng orys gharpymen bastyrghan "Hrestomatiya" degen kitaby ortalarynan úlyqsat alyp, gharab gharpymen bastyrghany maqúl bolar edi", degen habar­lamanyng aitary airyqsha mәndi ekendigin angharmasqa bolmas.

Ne bolmasa "Ayqaptyn" 1911 jylghy 10 sanynda: "Ghúmar Qarashúlynyng jana shygharghan "Órnek" atty kitapshasyn 1911 jyly Ufada medrese "Ghaliyadaghy" qyrghyz-qazaq shәkirtteri jalpaq qazaq tilinde bastyrghan eken. Onyng bireuin aldyryp oqydyq. Ózi az bolsa da sózi jaqsy, tereng oigha týsiretin bol­ghandyghy ýshin oqyp alyp, Qarashúly men shәkirtterge kóp sýisinip, dúgha qyldyq", degen syny oiy bar jarnamadan biraz syr angharyp, ol kezdegi shәkirt­ter­ding is-әreketine ishing jylyp qana qoy­may, "shirkin olar atqarghan isterdi el-júrtqa jaysa ghoy", deging de keledi.

Shәkirtterding qanday iygi qadam jasaghandyghyn jәne ony sol kezdegiler qalay qabyldaghanyn kýni býginge deyin qisyny tabylmay kele jatqan bir ótkir mәselening shetimen kórsete ketken jón. Múnda әuelinde jay ghana tilek bolyp kóringenmen, bara-bara ýlken daugha ainalyp, talay qiyas qadamdar jasatqan jay da kezdesti.

1913 jyly "Qazaq" gazetinin, 8 jәne 15 jel­toq­san­daghy sandarynda "Emle ha­qynda" degen taqyryppen medrese "Ghaliyanyn" 17 shәkirti, atap ait­qanda Ábilghazy Imanbekov, Bekmúhamet Hú­sayynov, Ahmetjan Kýzembaev, Ghaysa Toqtarbekov, Shahmardan Ghúmarov, Núghyman Manaev, Kamalidden Jaysanov, Ghabbas Qonqaev, Núrjan Elepov, Hamza Ibragimov, Múnarbek Er­mektasov, Myrzahmet Qoja­q­la­nov, Zәkir Ghabdulliyn, Mannan Túrghambaev, Mol­dah­met Erjanov, Qapan Ghab­dyl­kereev, Húsayyn Ajarov qol qoyghan maqala jariyalandy. Ol negizinen Ahmet Baytúrsy­novtyng arab alfaviyti negizinde qazaq tiline layyqtalyp, yqshamdalyp kýni býginge deyin qoldanyp kele jatqan ómirsheng de ynghayly tóte oqu jazuy - súlu jәdit emlesin keninen qoldanyp, qazaq mektepterinde dәiekti oqytu jayyna toq­talghan oily maqala bolatyn. "Sender ózderine әlippe jasap alayyq dep jýrsinder. Bizde oqyp jýrsender de qazaq dalasyna alaqtay qaraysyndar, bizding oqu-bilimimizdi ózderine ynghay­lamaqsyndar. "Ghaliya" tatar medresesi bolghandyqtan, tatar tilinen basqalargha jol joq", dep tatardy "ayryqsha jaqsy kóretin" eki shәkirt medrese oquhanasynda jatqan "Sadaq" jurnalynyng 1913 jyldyng kýzinde shyqqan 2 nómirin jyrtyp-jyrtyp, dәrethanagha aparyp tastapty. Búghan yzalanghan qazaq shәkirtteri biraz qyzylsheke bolyp, qol kóterisip qalghan sәti kezdesipti. Jastardyng qyzbalyghy medresede biraz dýrbeleng tughyzypty. Basshylyqty da, ústazdardy da oilandyra bastaghan shaqta "Sadaqtyn" ýshinshi sany 1915 jyly 20 qarashada әzer shyghady. Sol jyldyng 23 jeltoqsanynda "Qazaq" gazeti "Ghaliyanyn" 34 shәkirti qol qoyghan "Qazaq tilinde oqytu jayynda" atty ashyq hat jariyalady. Búl úsynys jaghdaydyng ushygha týsuine aparyp soqtyrdy. Óitkeni "qazaq balalaryn oqytyp jatqan múghalimderimizding qazaqsha oqu qúraldary bola túryp, noghay tilinde jazylghan oqu qúraldaryn aldyrularyn kóremiz. Búl qazaq balalaryn oqytyp, bir nәrse bildiru ýshin "barynsha qazaqsha oqu qúraldaryn hәm qazaq emlesin qoldanu tiyis" degen talap týrik tektes aghayyndardy tatar tili men әdebiyetimen "azyqtandyrugha" jan salyp jýrgenderding "jynyna" tiydi. Ony angharu onsha úzaqqa sozylmady. 1916 jyldyng 1 qantarynda, yaghny bir júmadan song tatardyng Orynborda shyghyp túrghan "Vaqt" gazeti Kabir әfendi Bәkir jazghan sholuda 1915 jylghy jaysyz, kónilsiz uaqighalardyng biri retinde atap ótkende 16 qantarda 38 shәkirt, atap aitqanda Ghabduljapar Bayjúmanov, Ghabrahman Mústafiyn, Ghúmar Niyaz, Núrahmet Afliy­gov, Múhamedrahym Asylbaev, Núrtaza Núrpeyisov, Mәlik Mústafiyn, Ghabbas Qanafiyn, Biymúhamet Mayliyn, Tólebay Erjanov, Armiya Eshkeev, Hajimolla Basimov, Ghaysa Toqtarbekov, Eshmúhamedov, Seyit Amanjolov, Hamza Ibragimov, Dosmayyl Esentaev, Núghyman Manaev, Jiyenghaly Tilepbergenov, Súltan Shoqaev, Álmúhamet Jandybaev, Ghabdolla Tolbaev, Balaqoja Sýleymenov, Qahan Erejepov, Zeynelghabiyden Imajanov, Hayrolla Ibragimov, Sadyq Qasymov, Ahmetnәby Ghalihanov, Dәuletqaly Esengeldiyn, Keldi Múqametkeldiyev, Mendighaly Sakipov, Ahmet Egizbaev, Bekmúhamet Oljabaev, Dosmúhamet Amanqúlov, Sәrsembi Baubaev, Múhametkәrim Oralbaev, Dónenhan Ghúmarov, Kәrim Eshmúhametov: "Bizding ol hatymyz bastauysh mektebimizde ana tilinde oqu oqytu birinshi qadam dep tapqanymyzdan jazylghan edi. Kóp jyldardan beri tatar maqbughatymen halqymyzdyng búl dәrejege keluin esten shygharyp, qarsylyq jasau emes edi hәm әdebiyet aiyrmashylyqtary az eki halyq arasyn býldirip, tatar әdebiyeti men matbúghatyn qazaqtargha jek kórsetu niyetinen aulaq edik. Ol tipti qaperimizde bolmaghan jay! Ras, tatardyng belgili ziyalylarynyng keybireui tatar halqyn airyqsha sýiip, Rossiyadaghy býkil músylmandardy jogharghy bir týrik-tatar últy etip jasaudy tileydi eken. Pikirlerine rahmet! Onday sózderdi HH ghasyrda tughandargha aitu kózsiz. Búdan búrynghy zamanda tatarlana almaghan bir halyq búl HH ghasyrda tatarlana almas!" dep jauap beruleri "Sadaqtyn" alghashqy sandary túsynda búzylghan shyryqty onan әri ushyqtyra týspese, tynyshtandyra qoyghan joq. Jalpymedreselik jinalys shaqyrylatyn bolghan song Orynbordan Ahmet Baytúrsynov әdeyi kelip, mәselening mәn-jayyn týsindirdi. Ghalymjan Ibragimov, Mәjit Ghafury syndy tatar-bashqúrt kóshbastaushy ziya­lylarmen sóilesip, tatulyq ornatqan-dy. Búl mәselening jóndi arna tabuyna Ghalymjan Ibragimovtyng osy jinalysta jasaghan "Tilderi basqa bolsa da kónilderi bir" degen bayandamasy sebepker boldy.

"Qazaqty tatar әdebiyeti biylәn qanaghattandyru fikiyri tek ol halyqty ve tarihy aghymyn bilmeuden keledýr. Bizge qazaqlarny" "tatar tili men әdebiyeti" astyna kirigu qiyalynan góri әdeby qazynamyzdy bayytu ýshin qazaq halqy әdebiyetinen keng rәuishte ýirenu tiyshleler", degen oiyn aityp, jalyndap kele jatqan órtti basqany tariyhqa belgili. Ghalymjan Ibragimovtyng búl bayandamasy "Aq" (bilim) jurnalynyng 1916 jylghy 15 sanynda basylyp, keyingi kóp tomdyqtarynda ýzbey jariyalanuda. Qarapayym tilekten bastalghan úsynys eki halyqty jarastyrar ýlken oimen ayaqtaluy albyrt shәkirtterding alghyr tilekterining jeteliligin kórsetip, bolashaq qayratkerlikterine baghdarlama bolghanyn angharu qiyngha týspese kerek.

"Ghaliyada" oqyghan qazaq jastarynyng bir toby "Sadaq­tyn" 1918 jylghy 10 aqpanynda shyqqan songhy qoshtasu sanynda jurnal­dyng shygharuyna at sa­lys­qan ólen-jyr, maqala, el sózin jinap tap­syrghan avtorlardyng jasyryn at­taryn ashyp bergen tizim bar. Olardyng birazy jogharydaghy hattamada kezdesedi. Alayda Ziyash Aldabergenov, Salahidden Jýsip­úly Sarta­liyev, Múhamet Sabyr Aytqojiyn, Maghauiya Tanatarov, Hamza Bek­múhametov, Ábdirashit Álimbaev, Ábubәkir Qazaqov, Bek­bau Áliyev, Tóleubay Aqylbekov syndy azamattar da "Ghaliyada" oqyghan-dy.

Qazaq ziyalylyghyn kórsetu ýshin joghary bilim alghandardy anyqtap, mәdeniyetimizding biyik óresin jogharghylargha bildirmey kóp enbek etken azamat Ghalym Ahmedov bolghanyna eshkim dau aita almas. Medrese "Ghaliyany" bitirgen­der­den 76 kisining aty-jónin baspasózge jariyalady. Solar­dyng ishinde Ábushahman Bókeev, Ghabdrahman Súltanov, Sermúhambet Qypshaqbayúly, Ahmet Mәmetov (Mәnshýkting әkesi), Júmaghaly Beysenbaev, Balqoja Sýleymenov, Núrahmet Aqylbekov, Sәduaqas Jan­dos­úly, Kenjeghaly Ghabdullin (aqyn, erte qaytys bolghan), Bekmúhamet Serkebaev (Ermekting әkesi), Tóreahmet Qojymov, Áshkey Jaqaev, Aytmaghambet Júmanov, Jarmúhamet Tilen­shinning attary atap kórsetilgen.

Sonymen qatar "Qazaq әdebiyeti" gazetinde "25 noyabri, júma kýni keshki saghat 6.30-da M.Áuezov muzey-ýiining zalynda (M.Tólebaev kóshesi, 185 ýi) qazaq әdebiyeti men óneri halyq uniyversiytetining kezekti sabaghyn "Qoljazba jurnal "Sadaq" (medrese "Ghaliyadaghy" qazaq shә­kirtteri, jayynan) degen ta­qyrypta filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Túrsynbek Kәkishev ótkizedi" degen habargha qazaqtyng "eskiligin" biluge qúshtar biraz ziyalylar jinaldy. Uniyversiytetting mәshiynesiz rektory Rahmanqúl Berdibaev, Jambyl bólimining mengerushisi, jan dosym Myrzabek Dýisenov, ol kezde ataqty aqyn dep biletin, keyin qúdam bolghan Qazaq­stan­nyng halyq jazushysy Múzafar Álimbaev, birge oqyghan partala­sym Esengeldi Jaqypov, qa­zaq­tyng sóz ónerining marjandaryn jinauda eren enbek sinirgen Mardan Baydildaev syndy azamattar muzeyding kishkene zalyn kerip otyrghandarymen qoymay, tópeletip súraqty jaudyryp, medresede oqypty degen talay adamdardyng atyn atady. Mardan marqúm: "Syrdariyadan oqugha týsken ekeu kim eken?" dep meni tyghyryqqa bir tirep aldy da, men olardy bilemin, bireui myna Auyl sharua­shylyghy institutyndaghy professordyng әkesi dep atyn atap edi, qazir esime týsire almay otyrmyn. Esengeldi Semey tónireginen oqyghan adamdardyn, ósirgen Tahir Jomart­baev­tyng atyn atap edi, "mening kórgenderimning ishinen kezdestire qoymadym" degenime des bermey "anau spisogine qosyp qoy" dep búiyrdy.

Álden uaqytta ornynan Múzaghang kóterilip: "Sen aitqan Ábdirashit Álimbaev mening әkem Aymaghambet bolyp jýrmesin. Ol kisi de medresede oqyghan edi", dep kýmiljitti. Ábdirashit degen qysqy kanikul kezinde Ombydan kele jatyp bar qarajatyn úrlatyp alghan song "Ghaliya" shәkirtteri jylu jinap bergen jәne "Sadaqqa" "ombylyq" degen jasyryn atpen mәtin berip túrghan shәkirt. "Sizding әkenizding moldalyqtan basqa óneri bar ma edi? dep sózimning ayaghyn qaljyngha jyqtym. "Joq, bilemin ghoy әkemdi", degen son: "Qújatynyzben sendirmeseniz myna tizimge qosa almaymyn" dep әreng qútyldym.

Sonymen, medresede oqyghan eki jýzdey qazaq jastarynyng elge qaysysynyng enbegi singenin aitar bolsaq, ózim anyq tanityndarym birqydyru. Olardyng ishinde "Ghaliyada" jarty jylday oqydy dep jazylyp jýrgen, shyndyghynda eki oqu jylyn oqyghan Beyimbet Maylinge týsindirme berip jatuym artyq bolar. "Shúghanyng belgisindey" klassikalyq shygharmany jariyalaghan "Sadaq" jurnalyna Beyimbetting redaktor-shygharushy bolu estafetasyn jalghastyrghan Jiyenghaly Tilepbergenovting әdebiyet tarihyna oraluyna biraz manday ter tókkenimdi aityp jatpay, 1955 jyldan beri zerttelip, 1968 jyly shyqqan "Izbasar" jinaghyn, 1995 jyly Aqtóbe azamattary shygharghan 2 tom shygharmalaryn "Alash" baspasy 2005 jyly qaytadan tolyqtyra jariyalap jatqanyn aitsam da jeter. Jiyenghalidyng úly Núrash, mening shәkirtim dosent Niyazova osy iygi isting sonynda jýr.

Medrese shәkirtterine kezdesip, sәlem bergenderim eki aqsaqal. Ábdirahman (Ghabdyrahman) Mústafinge 50-jyldardyng ortasynda kezdeskenimde bir baspanyng korrektory eken. Medrese bitirgender óz oiyn ashyq aitudan qaymyghatyn tústa qalyptasqan әdetten ozbay, syr bermey qoyghan edi.

Ekinshi shәkirt - Zeynelghabiyden Imajanov aghartu salasynan qol ýzbey, iygilikti enbek etuding arqasynda "Qazaqstannyng halyq múghalimi" ataghyna ie bolyp, Lenin ordenimen marapattalghan úly ústaz. Onyng shәkirtteri arasynda Imanbay Qaraqúlov, Beysenbay Kenjebaev, Habibulla Jabasov syndy ghúlamalar, Bauyrjan Momyshúly siyaqty batyr, Ýriya Túrdyqúlova, Qúrmanbek Jandarbekov syndy óner sanlaqtary, Jaqypbek Janghozin sekildi memleket qayratkerleri tәrbiyelenip shyghyp, elge eren qyzmet atqarghanyn aitsaq ta jetkilikti.

Núghyman Manaev Qazaqstannyng oqu-aghartu salasynda kóp jyl enbek etip, oqu komissarynyng orynbasary bolghany, Armiya Áshkeev pen Ábilghazy Imanbekov ataqty da abyroyly múghalim bolghandyghy, "Enbekshi qazaq" gazetinen bastalghan qalamgerligin ómirining sonynda ghúlama moldalyqqa ainaldyryp, el-júrttyng alghysyna bólengen Ziyash Aldabergenovti atasa da bolady.

Al Hajym Basimovtyng jesiri Mensúlu apay mening ýlken qúdaghiym boluy arqasynda qolyndaghy mol qújatyn maghan amanatqa tapsyrghan-dy. Hajymnyng "Sadaq" jurnalyndaghy "Yrysty" povesi baspagha dayyndalu ýstinde. Sonday-aq Salahidden Sartaliyevtyng "Maqtym" povesi 1984 jyly "Júldyz" jurnalyna jariyalanu arqyly әdebiyet tarihy men ghylymy zertteulerding auqymyna ilikkeni de quanysh.

Búlardyng syrtynda medrese "Ghaliyany" jaqtap, múrajayyn jasatu jóninde jar qúlaghy jastyqqa tiymey, qazaq shәkirtterining óli-tirisin týgeldey izdep, sol ýshin dimkәstigine qaramay Qazaqstangha eki ret arnayy saparmen kelip-ketken, Maghjandy aqtau turaly D.Qonaevtyng ózine mәlimdemege bergisiz úzaq hat jazghan úly patriot Sayfy Qúdashpen 1957 jyly kezdesip, 90, 100 jyldyq mereytoylaryna qatysyp, hat-habar alyp túrdym.

Medrese "Ghaliyada" oqyghan qazaq shәkirtterining shejiresin tarata berse, qyzyqty hikayalar suyrtpaqtalyp shygha beredi. Jogharyda attary atalghan aghalarymyzdyng býgingi jeteli úrpaqtary "Sadaq" jurnalynyng taptyrmay jýrgen 20 shaqty sandaryna súrau salyp, tauyp, qazaq mәdeniyetine ýles qossa ghoy shirkin degen tilek te qosarlanyp jatyr.

"Ghaliya" shәkirtterining óz zamanynda ne tyndyrghandaryn jýieley sóz etsek, eng aldymen qoljazba "Sadaq" jurnalynyng 40 shaq­ty sanyn 1913-1918 jyldary shygharu arqyly mәdeniyeti­mizge ýlken olja syilaghanyn airyqsha atau qajet.

Bizding keybireulerimiz baspadan shyqqan kitapty múra dep esepteydi de, qoljazbagha nemqúraydy qaray­dy. Búl dúrys emes. Álem әdebiyeti әueli qol­jaz­badan ósip-óngen. Mәdeniyetti elderde qoljazba instiy­tut­tary ashylyp, ai­ryq­­sha qúrmetteletinin Arme­niya­daghy bir ghana Matena­daran­nyng mysalynan-aq kóruge bolady. Oghan senbe­se­niz­der, orys әde­biyettanu ghy­lymynyng әuliyesi D.S.Liha­chev­tyn: "Russkaya liyte­ratura HI-HVII vekov byla selikom ru­kopisnoy", degenin qúlaqqa myqtap ilip alghan jón.

Medrese shәkirtteri qazaq tilinde shyqqan basy­lymdardyng bәrine habar-oshar, maqala jazyp, әlippe kitabyn, ósiyetterin shyghardy. Shәkirtterding jerlestik qauymyn úiymdastyryp, auyryp syrqaghangha, qarajattan taryqqandargha kómektesip túrdy.

Tónkerister túsynda oqu jýiesining qojyray bastaghanyn kórgen song ústazdyqqa ýiretetin mú­ghalimdik kurs úiymdastyryp, Qazaq elin aghartudyng jedel sharalaryn izdestirdi. Oghan sol kezde oqyp jýrgenderding bәri týgel qatysty. Balalardy dy­bys әdisimen oqytu meto­dikasyn jýieledi.

Tatar-bashqúrt shәkirt­teri­ning sauyq keshining baghdarla­masyna qazaq әn-jyrlaryn engizip, "Ahau Semey" men "Syrymbetti" hor qylyp aitqandary bar. Kanikul kezinde elge qayta almaghandary jataq­ha­nada bastanghy jasap, sauyq keshin úiymdas­tyrghanda qazaq tilining tazalyghyn saqtau ýshin shara qoldanghandary óte ghibratty oqigha bolghan.

Al qoghamdyq-әleumettik ómirge kelgende qazaq jastary әsirese Aqpan tónkerisi kezinde airyqsha bel­sendilik tany­typty. Qaysy bireuleri týrmege ja­by­lyp qalghanda, solardy qútqaru ýshin úiymshyl­dyq­tyng ýlgisin kórsetip, tatar-bashqúrt shәkirtteri ortasynda jaldary kýdireyip jýrgen sәtter az bolmapty.

Ne kerek, medrese "Gha­liyada" oqyghan qazaq shә­kirtterining ónegelik sipaty bar is-әreket­teri­ning kóptigi elding búl kýnderi emin-erkin damyp otyrghan mәdeniyeti ýshin paydaly bolghany aidan-anyq. Sondyqtan bilim jýiesin әrqashan biyikke kóterip, elding ziyaly azamattaryn dayynday bereyik.

 

2006 jyl, 30-tamyz

 

0 pikir