Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4153 0 pikir 24 Jeltoqsan, 2009 saghat 08:00

Sabyr Qasymov. AZATTYQ AZAPKERLERI MEMLEKETTIK TÚRGhYDA AQTALUGhA TIYIS

Jalpy, tabighatta da, adamzat qoghamynda da barlyq jasalghan isting zandy qaytarymy bolady. Mәselen, qoldan jasalghan qasiret, sayasy qughyn-sýrgin biylik basynda otyrghan­dardyng óz dәrejesinen aiyrylyp qalmauy, otyrghan taghynyng beriktigin nyghayta týsu ýshin jasaldy. Sol ýshin últ-azattyq qozghalystardy jaqtaytyndardy, azat oily jandardy, oppozisiyany qyryp-joydy. Jappay ólim jazasyna kesu, týrmege salu, tútas etnostardy kóshiru, qylmysty isterdi qoldan jasau, adamnyng qasiyeti men janyn janyshtau, BAQ betinde jamanatty qylyp kórsetu - mine, osylardyng bәri olardyng biylikti bekitu әdisteri bolatyn. Biraq, búl ister de ayaqtalyp, endi olargha sayasy jәne qúqyqtyq bagha beretin kezeng bastaldy. Tirilerding adamy da, azamattyq ta mindeti sol - osy baghany bergende kýlbiltege salynbay, barynsha әdil jәne abyroyly biyikten tabyla bilui kerek.

Qazaqstan ýshin búl kezeng elimizding óz Tәuelsizdigin alghan kýninen bastaldy dep aitugha bolady. Áriyne, Hrushevting "jyly­myghy" kezinde, sonymen birge Gorbachev biyligining songhy jyldarynda da birqatar arystarymyz aqtalyp, olardyng jarqyn esimderi halqymyzgha qayta oraldy. Biraq búl negizgi júmystyng basy ghana edi. Ol tolyq ayaqtalmay, orta jolda toqtap qaldy.

Jalpy, tabighatta da, adamzat qoghamynda da barlyq jasalghan isting zandy qaytarymy bolady. Mәselen, qoldan jasalghan qasiret, sayasy qughyn-sýrgin biylik basynda otyrghan­dardyng óz dәrejesinen aiyrylyp qalmauy, otyrghan taghynyng beriktigin nyghayta týsu ýshin jasaldy. Sol ýshin últ-azattyq qozghalystardy jaqtaytyndardy, azat oily jandardy, oppozisiyany qyryp-joydy. Jappay ólim jazasyna kesu, týrmege salu, tútas etnostardy kóshiru, qylmysty isterdi qoldan jasau, adamnyng qasiyeti men janyn janyshtau, BAQ betinde jamanatty qylyp kórsetu - mine, osylardyng bәri olardyng biylikti bekitu әdisteri bolatyn. Biraq, búl ister de ayaqtalyp, endi olargha sayasy jәne qúqyqtyq bagha beretin kezeng bastaldy. Tirilerding adamy da, azamattyq ta mindeti sol - osy baghany bergende kýlbiltege salynbay, barynsha әdil jәne abyroyly biyikten tabyla bilui kerek.

Qazaqstan ýshin búl kezeng elimizding óz Tәuelsizdigin alghan kýninen bastaldy dep aitugha bolady. Áriyne, Hrushevting "jyly­myghy" kezinde, sonymen birge Gorbachev biyligining songhy jyldarynda da birqatar arystarymyz aqtalyp, olardyng jarqyn esimderi halqymyzgha qayta oraldy. Biraq búl negizgi júmystyng basy ghana edi. Ol tolyq ayaqtalmay, orta jolda toqtap qaldy.

Men Tәuelsiz Qazaqstandaghy sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau júmysyn eki kezenge bólip qaraymyn. Alghashqysy, "Resey ýlgisinin" kezeni. Ol 1989-90 jylda­ry bastalyp, 1994 jylmen ayaqtaldy. Kezen­di búlay ataytyn sebebim, bizding memlekettik mәshiynemiz, ghalym-qayratkerlerimiz, qúqyqtanushylarymyz qúrbandardy aqtau әdisterin, ony baghalau ólshemderin jәne olardyng sanattary men ortasyn odaqtyq, sodan keyin reseylik zandar, jarlyqtar men qaulylardan alyp, solardyng kóshirmesin jasady. Al ózimizdiki degen is 1995 jyldan bastalyp, әli kýnge ayaqtalmay keledi. Búl kezendi men "tandamaly-burokrattyq" ke­­zeng dep baghalar edim. Óitkeni, qúrbandardyng keybir sanattaryn aqtau ýshin, jasyratyn ne bar, jogharynyng rúqsatyn kýtip, jaltaq­taytyn әdis oryn aldy. Óz basym osynau, memlekettik túrghygha jatpaytyn kózqaraspen etene úshyrastym. Bizding 1995 jylghy Konstitusiyamyzda eng basty qúndylyghymyz - adamdar dep jazylghanymen, memleketting basymdyqtary, biylikting jeke adamnyng qúqy men bostandyghyna degen kózqarasy ózgerip qalghan siyaqty. Osynyng әserinen qughyn-sýrgin qúrbandaryn tolyq aqtaugha degen úmtylys ta bәsensip qalghanday. Shýu degende biz aqtau júmystaryna barynsha belsene kiristik. Stalindik qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau jolynda myndaghan qylmystyq isterdi qayta kóterip, ondaghan myng jazyqsyz atylghandardy, sottalghan­dardy aqtau jóninde Jogharghy Kenestin, Qazaqstan Preziydentining zang aktileri qabyl­dandy. Kóptegen ghylymy konferen­siya­lar ótkizilip, jýzdegen maqalalar jazyl­dy. Jazyqsyz qúrban bolghan arystardyng atyna kóshe, auyl, audan ataulary berilip jatty. Jogharghy Kenes Tóralqasynyng komissiyasy Jeltoqsan kóterilisine de keneytilgen qúqyqtyq bagha berdi. Osynyng bәri ýlken ister, olardy joqqa shygharugha bolmaydy, biraq endi ótkendi aitqannan góri osy taraptaghy әli kýnge sheshimin tappay kele jatqan býgingi problemalardy aitu kerek.

Negizgi problemanyng biri - bizding barlyq qúqyqtyq aktilerimizde Qazaqstangha qughyn-sýrginning qanday sanaty tәn ekenin anyqtau jәne saraptau joq, sóitip búl iste birjaqty tәsilge jol berilgen. Bizdegi tәsilder uaqytpen shektelip, tek 30-shy jyldardaghy sayasy qughyn-sýrginderdi ghana zerttep, 20-shy jyldardaghylargha ýstirt qaraghan. Al kenestik kezennen búrynghy shaq mýlde auyzgha alynbaydy. Búl shaqta kәdimgi qazaq halqynyng óz bostandyghy men jeri ýshin kýresi bolmaghan, әleumettik, últtyq erekshelikterine baylanysty qughyn-sýrgin jasalmaghan, últ-azattyq qozghalystar men úmtylystar qatang jazalanyp, qazaqtyng eng ardaqty úldary qangha bógip, jazalau aksiyalaryna úshyramaghan siyaqty.

Biz 37-shi jylmen ghana shektelip qal­­mauy­myz kerek. IYә, búl qazaq halqyn sorlatqan qasiretterding biri. Alayda, múnday jantýrshigerlik qyrghyndar qazaq halqyna qatysty ýnemi bolyp túrdy. Bizde bolghan keybir qúrbandyq sanattary, jazalau nauqandary, qughyn-sýrgin әdisteri Ortalyq Resey aumaqtarynda mýlde bolghan joq dep aituymyzgha bolady. Tek kenes jyldaryn­daghy jazalau sayasatynyng últtyq emes, taptyq qaghidat ústanghanynda ghana bizde ortaq úqsastyqtar boldy.

Qazaqstanda bolghan sayasy qughyn-sýrginderding saldaryn jan-jaqty saraptay kelgende týigenimiz: olar negizinen elding bostandyghy men tәuelsizdigin ansaghan jandardy, otarshyldyq sayasatqa qarsy kýresken sayasatkerler men patriottardy qyrugha ghana baghyttalghan.

Qazaqstannan basqa búrynghy kenestik respublikalardyng kóbinde tәuelsizdik alghannan keyin búl iske týbegeyli jana kózqaras qalyptasty. Mәselen, shaghyn ghana Litva Respublikasynda 1940-90 jyldarda qughyn-sýrginge úshyraghan jandardyng qúqyn qalpyna keltiru jóninde 10 zang men ýkimet­ting 19 qaulysy qabyldandy. Qarsy­lasu qozghalysyna qatysqandardyng jәne okkupasiya men qughyn-sýrginderden zardap shekkenderding isi boyynsha Litva Seyminde túraqty komissiya jәne arnauly Memleket­tik ortalyq júmys isteydi. Búlar kýni býgin­ge deyin júmys isteude. Gruziya Respubliy­kasynda 1992 jyldyng mamyr aiynda últ-azattyq kýreske qatysqandary ýshin qughyn-sýrginge úshyraghandargha qatysty әdilettikti qalpyna keltiru jóninde arnayy dekret qabyldandy. Resey Federasiyasynyng ózinde "Qughyn-sýrginge úshyraghan halyqtardy aqtau jóninde" arnayy zang shyqty. Osy iltipatynyng ózimen Resey KSRO-nyng qúqyqqabyldaushysy retinde memlekettik dengeyde óz aumaghynda keybir halyqtardyng tolyghymen qughyn-sýrginge úshyrap, zardap shekkenderin moyyndady jәne olardy eske alyp, aza tútatynyn zang jýzinde bekitti.

Al bizde búl mәsele әli kýnge sheshimin tappay, qalyng qatparlarda jatyr. Tek keybir jurnalister men jazushylar, ghalym­dar óz bilgenderin gazet-jurnal betinde ja­zyp, júrtshylyqty habardar etedi. Mәselen, bizde 20-shy jyldary bolghan jýz­de­gen kóterilisterge qatysqan myndaghan jandardy, olardyng súrausyz, tergeusiz jazalaushy otryadtardyng qandy qolymen, asqan qatygezdikpen qyrylghanyn, ornynda otyrghan elding jappay qasha kóshuin qúqy­lyq sarapqa salmay, memlekettik túrghydan eshqanday bagha berilmey, jabuly qazan jabuly kýiinde qala berui kerek pe? Sóitip, kenestik tarihtaghy "uchastniky bandformiy­rovaniy" degen qúqyqtyq bagha әli kýnge sol ataumen qala bere me? Sonday-aq, biz Qazaqstangha jer audarylghan cheshen, ingush, korey sekildi halyqtardy aqtadyq. Al ózimizden kýshpen jer aughan qandastary­myzdy aqtaghan birde-bir arnayy memlekettik akt qabyldaghan emespiz...

Jonghar basqynshylaryna qarsy jiyrma jyldan artyq uaqyt boyy attan týspey kýresken, halyqty jaugha qarsy úiymdastyryp, úzaq uaqyt ýsh jýz qolynyng sardary bolghan Qojabergen batyrdyng esimin ardaqtau turaly da eshqanday arnayy memlekettik qújat qabyldanghan joq. Tek elding patriot azamattary, ghalym-jazushy­lardyng kýshimen ghana bir rettik aimaqtyq sharalar jasalyp jýr. Múnday túlghalar bizde az ba? Al Reseyde әrbir mektep oqushy­sy Minin men Pojarskiy, Kutuzov pen Suvorov siyaqty orys halqynyng ardaqty úlda­ryn óte jaqsy biledi jәne olardy ózderine ýlgi tútyp, patriottyq sezimderin oyatady. Óitkeni, olardyng esimderi memlekettik túrghyda qorghalyp, arnayy ýkimettik qújattarmen Resey tarihyna altyn әriptermen engizilgen.

Tәuelsizdigimizding 18 jyldyq tany atsa da halqymyzdyng ar-namysyn, abyroyyn saqtap qalghan Jeltoqsan erlerin de biz memlekettik túrghyda layyqty baghalay almay kelemiz. Onyng qaharmandaryn respublika­myzdyng barlyq týkpirindegi óskinderimiz jaqsy bilip, olardyng esimderimen maqtanu­lary kerek edi ghoy. Patriottyq sezim osyn­day jerde oyanbay ma? Sol ýshin jasalghan memlekettik túrghydaghy sharalar bar ma? Joq. Bәri de bir rettik, jeke adamdardyng ólermendigimen jasalyp jatqan ister. Bizding memleketimiz óz halqyn ózi qashan resmi, zandy týrde syilaytyn bolady?

Sol siyaqty "Alash-Orda" әskeri men onyng qarapayym mýshelerin aqtau turaly da bizde eshqanday zang aktisi qabyldanghan emes. Tek ýlken minberlerden onyng liyderlerin maqtay bergennen artyqqa barghan emespiz. Áli kýnge "alashtyqtar" zandylyq qújat­tarda "últshyldar", "halyq jaulary" bolyp tirkelgen. Olardyng úrpaqtary úzaq jyldar boyy KGB-nyng baqylauynda bolyp, erkin sóilep, erkin kýletin adamy qúqyqtarynan aiyrylghanyn da bile bermeymiz. Óitkeni, olardy zardap shegushi retinde aqtaghan eshkim joq. Osy orayda Soltýstik Qazaqstanda "Alash" partiyasynyng filialyn jәne Qazaq komiytetin ashpaqshy bolghan niyetteri ýshin ghana 1940-shy jylghy bir is boyynsha Soltýstik Qazaqstanda qughyngha úshyrap, artynan esh aqtalmaghan, esimderi әli kýnge qara tizimnen shyqpaghan adamdardy atay keteyin. Olar: Temirbekov Ábjan, Temir­bekov Qúsayyn, Ahmetov Bayghazy, Mәlikov Qayrolla, Bóketov Arystan, Saghyndyqov Mәlgajdar, Sabyrov Esimseyit, Jandosov Sәduaqas, Begiyshev Seyitqasym, Ibraev Mәulen, Belgibaev Qojahmet, Uәlihanov Mahmet, Qospanov Qoshan, Omarov Jarmantay, Biymúrzin Ábilkәrim, Mahmetov Sәken, Jandosov Mәjen, Aybasov Qapez, Shoqaev Ghabdolla jәne basqalar.

Osylardyng keybiri atu jazasyna kesil­gen, al olardyng esimderi zandylyq qújattar joq bolghan song aqtalghan emes. Sóitip, olar, qattyraq aitqanda, eki ret ólim jazasyna kesilip otyr. Onyng alghashqysyn stalindik baskeserler jasasa, ekinshi ret olardy aqtamaghandyqtan, esimderin mәngilikke úmyttyru arqyly ólim jazasyna parapar jazany biz berip otyrmyz. Taghy bir súmdy­ghy sol - osy ónirden shyqqan ziyaly qauym ókilderi men marqúmdardyng úrpaqtary da dauys kóterip, olardy aqtau jolynda әreket jasaghan emes. Qúqyq qorghaushylar, tarihshy ghalymdar da ýn shygharmady. Esti esengiretip, jadyny joq qylu degen osy emes pe?

Halqymyzdyng mýddesi jolynda jan­qiyar­lyq isterge baryp, azattyq pen tәuelsizdik jolynda jandaryn pida etken jandar bizding halqymyzda әrqashan da bolghan. Stalindik qandy shengelding zamanynda da olar búghyp qalghan joq. Osy orayda, halyqtyng kóbi bile bermeytin bir mysaldy aitayyn. 1940-41 jyldary Oral oblysynda "Qazaq halqyn qorghaushylardyng odaghy" atty jastar úiymy qúrylghan. Ózderining úrandary men baghdarlamalyq qújattarynda úiym mýsheleri kenestik rejimning qazaq halqynyng últtyq bostan­dyghyn jәne Qazaqstannyng memlekettik tәuelsizdigin ayaqqa basyp otyrghanyn ashyq jazdy. Kommunistik partiya men Kenes ókimeti keybir halyqtardy jer betinen joygha, ómirding barlyq salasynda orystan­dyrugha arnalghan sayasat jýrgizip otyrghanyn dәleldep aitqan. Úiym osynau shyndyq­tardy jәy ghana deklarasiya jasap qoymay, barlyq patriottardy últ-azattyq kóteri­lis­ke shaqyrghan. 1943 jyldyng 13 qantarynda NKVD-nyng "Ayryqsha kenesinin" ókimimen úzaqqa sozylghan azaptau, qinau, tughan-tuysqandary men tanystaryn qudalau ayaqtalghan song úiymnyng 14 belsendi mýshesin úzaq merzimdi jazagha kesken. Al úiymnyng úiymdastyrushysy Ghúbaydolla Ánesovke atu jazasyn bergen.

Osy arystardy kim aqtauy kerek, olar kim ýshin jәne ne ýshin bastaryn bәigege tikken. Olar bizding býgingi ómirimizdi ansady, sony tezirek tudyrghysy keldi emes pe? Endeshe, olardyng jarqyn esimderin aqtamasaq, bizding býgin kim bolghanymyz?

Búrynghy rejimning kinәsinen osynday jarqyn isterding bәri zorlap úmyttyrylyp, halyq jadynan shygharylghan. Biraq, biz búl isterding naghyz patriottyq ruhty oyatatyn óreli әreketter ekenin úmytpauymyz kerek. Osynday jarqyn jýrekti jandardy aitpasaq, olardyng esimderin janghyrtpasaq, qazirgi jastar ózderine kimdi ýlgi tútady? Keybir halyqqa sýikimsiz, myljyng "qayrat­kerlerdin" baylyghyn qanday jolmen jinaghanyn júrttyng bәri biletin oligarh­tardyng nemese sózinde dәm joq, sól joq, tek búlbúlsha ondy-soldy sayray beretin mansapqor sheneunikterding teledidardyng ekrandarynan patriotizm, Otangha degen sýiispenshilik turaly "et-jýreksiz erinning úshymen" aitylatyn ýndeuleri jastardyng otansýigishtik sezimderin selt etkize alar ma? Olardyng shaqyrulary, kerisinshe, osynau qasiyetti sezimdi ayaqasty etpey me? Naghyz patriottyq sezim tek qana elim dep enirep, óz jandaryn sol ýshin qúrban etken erlerding asyl esimderi men ýlgisi arqyly tuatynyn úmytpayyqshy.

Ókinishke oray, biz elin sýigeni ýshin, onyng azattyghy men bos­tan­dyghyn ansaghany ýshin azap shegip, zapa tartqan erlerding esimderin jappay jan­ghyrtudyng ornyna olardy úmytqan ýstine úmyta týsudemiz. Elimiz ózining tәuelsizdigin alghan boyynda birinshi kezekte qolgha aluyna tiyisti qasiyetti boryshymyz, yaghny tәuelsizdik jolynda qúrban bolghan erlerding esimin janghyrtudy biz әli kýnge qolgha almay kelemiz. Mine, jiyrma jylgha juyq men osy mәseleni әr­týrli dengeyde kóterip, ony sheshuding jol­daryn úsynyp kelemin, biraq "jalghyz­dyng ýni, jayaudyng shany shyqpas" degendey, ol eshkimning qúlaghyna jeter emes. Ókinishke oray, bizding ziyaly qauymymyz búl iste el bolyp kýsh biriktiruding ornyna jýzdik, taypalyq nemese toptyq dengeyden asa almay, oi-óristeri shyrmalyp qalghan. Al úly tarih últtyq mýdde jolynda qúrban bolghan erler esimin satyp, úmytqandyqty keshirmeydi. Qazaq "óli razy bolmay tiri bayymaydy" degendi aldymen osy iske baylanysty aitsa kerek.

1997 jyly, Senat deputaty kezimde ta­bandy týrde talap etuimning jәne әripteste­rimning qoldauynyng arqasynda Parlament­ting osy palatasynda búl mәseleni qarastyru jóninde arnauly komissiya qúrdyq. Basta­many kóterushi retinde meni onyng tóraghasy etip saylady, al mýsheleri qataryna elimiz­ding belgili tarihshylary, ghalymdary jәne osy taraptaghy keybir mәseleler jónindegi mamandar endi. Komissiyany qúru jónindegi Senattyng qaulysynda onyng júmysy - Qazaqstannyng tәuelsizdigi men azattyghy jolynda kýreskenderge jәne olardyng jazyqsyz qudalanghan úrpaqtaryna qatysty tarihy әdilettilikti ornatu jóninde zan­namalyq aktining jobasyn әzirleu ekendigi naqty aityldy. Biz otarshyldyqtyng saldar­laryn jong, zardap shekken halyqtardyng qúqyn qalpyna keltiru problemalary jó­nin­degi halyqaralyq aktiler men standart­targha sýiene otyryp, qazaq halqyna qarsy patsha ókimetinin, totalitarlyq-kommuniys­tik rejimning aksiyalary men aktilerine saraptau jasap, olargha sayasiy-qúqylyq baghalar beru maqsatyn aldymyzgha qoydyq. Júmys barysynda biz Qazaqstan aumaghynda bolghan qughyn-sýrginderding erekshelikterin, olardyng qúrbandyqtarynyng әrtýrli sanattary men týrlerin anyqtadyq. Qolgha týsken materialdardyng negizinde biz elimizde bolghan sayasy qughyn-sýrgin jýiesining erek­sheligin eskere otyryp, onyng qúrbandaryn aqtaudyng qazaqstandyq tújyrymy men teoriyasyn әzirlep, ózimizge tәn "qúrban­dyq" jәne "zardap shegushi" degen anyqta­malar jasadyq.

Ayta ketetin jәit, biz barlyq otarshyl­dyq tarihymyzdy sipattap, onyng barlyq qyrlaryna boylaudan jәne oghan bagha beruden aulaq boldyq. Keybir qarsylas­tarymyz bizdi naq osy ýshin aiyptady. Onyng esh negizi joq edi. Biz Qazaqstanda bolghan qughyn-sýrginderge baylanysty tek keybir manyzdy tarihy oqighalardy ghana qamtydyq. Komissiya mýsheleri úzaq aqyl­dasa kelip, zertteu júmystaryn memleket­tiligimizdi joghaltqan 1822 jylghy "Sibir qyrghyzdary turaly" atty jarghydan bastaudy jón kórdik. Shyn mәninde qazaq handyqtarynyn, olardyng memlekettik qúrylymdarynyng joyyluy, olardyng ornyna otarlyq biylik instituttarynyng ornauy naq osy jarghydan bastalghan edi ghoy. Búrynghylardan tek 1738, 1740 jәne 1742 jyldardaghy Qazaqstannyng Resey qolastyna "óz erkimen" engeni jónindegi keybir súl­tandar men Ábilqayyr hannyng qol qoyghan "kelisim-sharttaryn" zerttep, saralau ghana oryn aldy. Tolyp jatqan dәlelderge qaraghanda, eshqanday óz erkimen qosylu degen bolghan emes eken. Tek satyp alu, aldap-arbau, qorqytyp-ýrkitu jolymen ghana keybir súltandar men aqsaqaldar "kelisimge" qol qoyghan. Osy mәsele boyynsha da Komissiya tarihy jәne sayasiy-qúqylyq әdilettikti qalpyna keltiretin Parlament qaulysynyng jobasyn әzirlegen edi.

Komissiya mýsheleri men sarapshylar odan bergi uaqyttaghy patsha ókimetining negizgi jarlyqtary men búiryqtaryn, general-gubernatorlar men ishki ister miy­niys­trlerining anyq jazalaushy-repressivti sipaty bar sheshimderin zerttep, olargha sayasiy-qúqylyq bagha berdi. Olardy iske asyrudyng jýiesi, tetikteri men әdisteri tolyghymen zerttelip qoldanghannyng salda­rynan japa shekkender men qúrbandardyng kólemi anyqtaldy.

Kenes jyldaryndaghy BKP(b), SOKP OK, SOKP OK Sayasy burosynyn, BOAK, KSRO Jogharghy Kenesinin, QazÓlkelik komiytetinin, QazOAK, Qazaqstan KP OK, NKVD-KGB, prokuraturanyn, IIM, sonday-aq basqa da kenestik memlekettik organ­dardyng qughyn-sýrgindik sipaty bar sheshim­derining bәri saraptaldy. Bolishevikter sayasatynyng kesirinen Qazaqstanda bolghan azamattyq soghys jәne Kenes ókimetining kýshpen ornauy nәtiyjesinde jazyqsyz japa shekkenderding jana derekteri tabyldy. Sonyng ishinde 1921-23 jyldardaghy astyq pen maldy tartyp aludyng zalaly, sonyng kesirinen bolghan ashtyq; sharualar kóterilisi men "bandylardy jong" dep atalghan qyrghyn nauqannyn; bay-qúlaqtardy joy, olardyng mýlikterin tәrkileu jәne otyrghan orynda­rynan kýshtep kóshiru; kollektivtendiruge jәne basqa da kenestik syrttan tanylghan 1920-33 jyldar aralyghyndaghy sharalargha qarsy kóterilgen halyqqa jәne din ókilderine t.b. qatysty jazalau sharalary men qúrbandary turaly jana derekter ashylyp jatty. Bir ghana QazOAK-tyng "Baylardyng sharuashylyqtaryn tәrkileu turaly" qaulysynyng qalay oryndalghanyn aita ketelik. "Shash al dese bas alatyn" sholaq belsendiler osy qaulyny syltaura­typ, baygha eshqanday qatysy joq búrynghy súltandar, bolystar, biyler men atqaminer­lerding úrpaqtaryn tegis jazalaydy. Olardyng az ghana mýlkin tartyp alumen qatar ózderin "senimsiz elementter" qatary­na qosyp, ómirding barlyq qyrynan sayasi, taptyq, últtyq, dindik sebeptermen qu­dalaugha úshyratady. Shyn mәninde, búlar­dyng bәri qazaqtyng sauatty degen adamdary edi, qughyn-sýrgin sharalardyng kesirinen olar tegis qughyngha tap bolady.

Komissiya ótken ghasyrdyng 60-70-shi jyl­dary men 80-shi jyldardyng ortasyn­daghy qarsylasu qozghalysyn, ghylym men ónerdegi demokrattyq jәne últ-azattyq iydeyalardyng qughyndaluyn da arnayy týrde saraptady. Sonyng ishinde Mәskeudegi "Jas túlpar", Selinograd pen Temirtauda bolghan oqighalar da zertteldi. Qazaqstan Kompar­tiyasy OK keybir avtorlar men olardyng shygharmalaryn (Bekmahanov, Áuezov, Esenberliyn, Sýleymenov jәne t.b.) qudalauyna qatysty materialdardy qarastyryp, adamdar týgil azat iydeyalardy da qughyn-sýrginge úshyratu isine jol berilgenin anyqtady.

Biz biylikting (mәskeulik jәne jergilikti) qylmystyq sayasatynyng kesirinen 20-ghasyrda adamzat tarihynda búryn-sondy bolmaghan qasiretti, yaghny jartysynan kóbi (2,5-3 mln. adam) ashtyqtan búralyp, sorlap óludi bastan keshirgen halyqpyz. Tarihta múnday qyrghyndy bir halyqqa qarsy birde-bir soghys, ashtyq, birde-bir genosid jasay almaghan. Sondyqtan qazaqstandyqtardyng býgingi úrpaghy ózderining boyynda adamger­shilik qayyrymdylyqty, azamattyq jәne sayasy jauapkershilikti sezinetin bolsa, 20-30 jyldardaghy ashtyqqa sayasiy-qúqylyq baghasyn berui kerek. Óitkeni, qyrghyndy jasaghandarmen birge jazyqsyz jandardyng jarqyn esimin dúrys atamaghandyghymyz ýshin biz de aiypker bolamyz. Halqyna jany ashymaytyn keybir kóbikauyz, atyn shygharudy ghana oilaytyn demagogtar múnan sayasat izdegisi keledi. Bizdinshe, múnda eshqanday da sayasat joq, tek tarihy әdildik, balanyn, nemerening ata-baba aldyndaghy qasiyetti boryshy ghana jatyr. Ashtyqtan qinalyp ólgen ata-babalarymyzgha bizding jany ashyghanymyz jәne qolymyzdan kelgen jaqsylyghymyz sol ghana bolady.

Bizding komissiya "Qazaqstannyng bos­tandyghy men tәuelsizdigi jolynda kýresken­derding esimderin mәngi este qaldyru tura­ly", "Dekolonizasiya turaly", "Qazaqstan­nyng aumaghynda bolghan sayasy qughyn-sýr­ginderding qúrbandaryn tolyq aqtau turaly", "Alash-Orda" qozghalysy, ókimeti men әsker qatarynda bolghany ýshin qudalanghan jandardy (olardyng otbasy mýshelerin) tolyq aqtau turaly", "Oralmandar mәrte­besi turaly" atty zang jobalaryn dayyn­dady. Sonday-aq, biz "Qazaqstannyng Reseyge qosyluynyng sharttary turaly", "Qazaqstan tarihyndaghy kazachestvonyng róli turaly", "Otandastarymyzdyng Qazaqstan­nan jappay qudalanuynyng sharttary men sebepteri turaly", "Qazaqstannyng jariya­la­ghan tәuelsizdigi men azattyghynyng iydeal­da­ryn ayaqasty etetin esimderding jer, eldi me­ken ataularyna berilui turaly", "Ashtyqtyng sebepteri men sharttary turaly" jәne t.b. Parlamentting qauly jobalaryn dayyndap, olardy qaraugha úsyndyq. Bizding oiymyzsha osy qaulylar qabyldanghanda ghana sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng negizgi sanattary tolyq aqtalyp, memlekettik jәne qúqyqtyq túrghyda kópghasyrlyq otarlaudyng saldary joyylghan bolar edi. Al memleket jәne qogham qayratkerlerinin, ghalymdar men patriot izshilderding qanday da bolmasyn manyzdy konferensiyalarda osy mәseleler­di kótergeni zandy qújat bolmaghan song bәribir sayasy jәne qúqylyq kýshke ie emes.

Endi Komissiyanyng júmysy nemen ayaqtaldy degen mәselege keleyik. Biz júmysymyzdy ayaghyna deyin jetkizbey jatyp, mening deputattyq ókilettigim ayaqtalyp qaldy. Sóitip, úiqysyz týnder men kýlkisiz kýnder keship, janqiyarlyq enbekpen jinalghan qújattar iske aspay, әli kýnge shang basyp jatyr...

Qazaqstan tәuelsizdigining on segiz jyldyq tәjiriybesi, basqa elderding ong tәjiriybesin ala otyryp, búl ispen túraqty týrde ainalysu qajettigin ómirding ózi kórsetude. Biz búl isti qolgha alghanda әli ol turaly sóz qozghamaghandar da bolghan (mәse­len, Ukraina). Qazir olar bizden әldeqayda asyp ketti. Sondyqtan osy mәselelerdi memlekettik jәne ghylymy ortalyqtar arnayy zerttep, barlyq dengeyde jyljytyp otyrulary kerek. Búl, sayyp kelgende, Qazaqstannyng jarqyn bolashaghy, azat oi-órisi ýshin asa qajetti dýniyeler.

Sabyr QASYMOV, sayasattanushy, zang ghylymdarynyng kandidaty, Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri.

«Egemen Qazaqstan» №419-421 (25818) 15 JELTOQSAN SEYSENBI 2009 JYL

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2268
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3580