Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3406 0 pikir 19 Nauryz, 2014 saghat 04:39

Qyrymdy orystyng jeri deu aitugha úyalarlyq, sandyraq sóz

Qazaqstan orystary nege ýnsiz?

Qazaqstan orystary nege ýnsiz?

Qazir Qazaqstanda «Resey men Qazaqstan–mәngilik dostar», «orys pen qazaq bauyrlas» degen sózder eng kóp aitylatyn sózding biri. Biraq tarihty qarap otyrsan, dәl sonday bauyrlastyqty rastaytyn birde-bir derek joq. Qazaq pen jonghar qaqtyghystary kezinde qazaqty qorghaymyn dep oqqa úshpaq týgil múrny qanaghan bir orys joq. Kerisinshe qyz alysyp, qyz berisip otyrghan osy eki elding ortasyna ot jaghyp qyrylystyryp qoyghan Resey bolatyn. Odan arghysyn aitpaghanda sonau 1592 jyly Resey kazachestvo dep atalatyn әskery qúramalardy jasaqtady da sodan bastap orystardyng qazaq jerine, qazaq auyldaryna qandy shabuyly bir tolastaghan emes. Ásirese Qazaq dalasynyng Batys aimaghy (búl aimaq búryn Saryarqa dep atalghan!) orys basqynshylyghyna qarsy údayy arystansha alysumen boldy. Kenestik Reseyding jәne qazaqtyng keybir jandayshap tarihshylarynyn  tarihty qyryq qúbyltyp búrmalauynyng arqasynda qazaqtar Reseyge óz erkimen qosyldy degen jalghan derek qazaqtyng qúlaghyna әbden sinirildi. Ábilqayyrdyng oghan sheyin 40 jyldan astam qazaq jerining otarlanuyna jol bermegen kýreskerligin keyingi keybir rushyl, jýzshil tarihshylar Reseyding sol jalghan derekterine sýienip әli de qaytalaumen keledi. Onyng el aqsaqaldarymen keneste aitqan «Eger orystardy Jayyqtan әri ótkizsek, býkil qazaq jer-suynan airylady» degen sózi el qúlaghynda qalghan. Kenes zamanynda qazaqtar onyng búl sózin aitugha da qorqatyn boldy. Búl qaharly kezeng turaly alashorda kósemderining biri, tarih til ghylymdarynyng zor mamany Halel Dosmúhamedov «Batys qazaqtarynyng 250 jyldyq tarihy qanmen jazyldy» dep kýnirene jazady. Átten, býgingi Qazaqstannyng ne mekteptegi oqulyqtarynda, ne JOO-ghy tarih oqulyqtarynda búnyng birde-biri aitylmaydy. Býgingi Qazaqstan balalarynyng býkil әdebiyet jәne tarih oqulyqtary әldebir Jonghariya dep atalatyn elding shapqynshylyghy turaly anyz-әngimelermen lyq toltyrylghan. Olardyng rasy qaysy, ótirigi qaysy ajyratu mýmkin emes. Biz birnәrseni – sol jongharlardy qytaylar Abylay han taghyna otyrardan bolmastan 20 jyl búryn jer betinen joyyp, qyryp tastaghanyn bilemiz. Jәne sol ózimiz siyaqty jegeni et, ishkeni qymyz ben shúbat, ózimiz siyaqty qiyqkóz, taqyrbas jongharlardyng ózin qazaqqa qarsy dýrkin-dýrkin aidap salyp, bir-birimen alys-beris jasap otyrghan eki eldi qyrqystyryp qoyghan da Resey bolatyn. Onyng bәri óz aldyna. Bizding aitpaghymyz orystyng patshalyq Reseyi qazaqtargha qarsy әlgindey talay-talay qandy joryqtar jasap, beybit auyldardyng malyn tartyp alyp, jerin órtep, әielderi men qyzdaryn zorlap, naghyz jauyzdyq, naghyz basqynshylyq jýrgizse, taghyda sol orystar basqarghan Kenestik Resey sol otarshyldyqty, sol basqynshylyqty odan on ese ótken jauyzdyqpen jalghastyrdy. Onyng bәrin tizbelemey-aq aqtar men qyzyldardyng qazaq dalasyn kezekpen qangha boyaghanyn, mal-mýlkin konfiskasiyalap jer audarghanyn 1932-33 jyldary әdeyi  asharshylyqtar úiymdastyryp, sol kezde qazaqtardyng teng jartysyna juyghy shybynday qyrylyp qalghanyn, qughyn-sýrgin kezindegi jasalghan qyrghyndardy, qazaq dalasyn atom bombasyn synaytyn alangha ainaldyryp, adam ólimi pәlenbay ese kóbeygenin, qazaq balalarynyng әli de sonyng saldarynan ne mýgedek, ne aqyl-esi kem bop tuyp jatqanyn údayy eske alyp otyrsaq ta jaman bolmas edi. Biraq bizding elding býgingi sayasatyna búl tarihy shyndyq qayshy keletinin syltau etetinderding kesirinen býgingi úrpaghymyzdyng sanasynan sonyng bәri óshirilude. Býgingi qazaq jastary sonyng birde-birin bilmeydi. Óitkeni, olar oqytylmaydy. Al patshalyq orys Reseyi men kenestik orys Reseyi jýrgizgen sol otarshyldyq, shovinistik, imperialistik sayasatty keshegi Elisiyn, býgingi Putin bastaghan Resey kýsheytpese, bәsensitudi oilaghan da emes. Jәne Resey búl otarshyldyq sayasatynan eshqashan ainymaydy Reseyding әlginde biz aitqan, bizge jasaghan әrtýrli qyrghyndary turaly Ukrainanyng belgili-belgili sayasatkerleri qazaq shonjarlarynyng birneshe ret esine de saldy. Biraq qazaq atqaminerleri... IYә, Allah keshirsin, qazaqtyng jogharydaghy keybir myqtylarynyng sayasy samarqaulyghy men salpyetektigine qarap, keyde keudene solargha qazaqtyng El bolyp, Memleket bolyp otyrghany kerek pe degen de kýdik ornaydy eken. Tipti, solardyng arasynda qazaq memleketin nyghaytqannan góri qolda biylik bar kezde qazaqtyng iyenapat jer baylyqtary tausylyp qalmay túrghanda ózimning birneshe úrpaghyma jetetin baylyq jinap qoyayyn deytinder de bar ma dep qorqamyz. Sheteldegi qazaqtardyng elimizge kóptep kóship keluinen  qorqyp, soghan tyiym salyp qoyghandar da solar ma dep oilaymyz. Olar Qazaqstanda qazaqtyng kóbenginen qorqatyn siyaqty. Óitkeni, halyqaralyq kelisim boyynsha bir elding jergilikti últynyng sany 67 payyz bolsa, ol sol últtyng memleketi bolyp esepteledi. Al qazaqtyng basyna Reseyi әlgindey nәubetterdi kezen-kezenimen әdeyi jasap otyrmaghanda ghalymdardyng zertteui boyynsha qazaqtyng sany býginde 125 millionnyng o jaq, bú jaghynda bolady eken. Mine, orystyng qazaqqa jasaghan kóp «bratandyghynyn», «bauyrlastyghynyn» biri osy. Elimizde óz tilimizding onsha qajetsiz til boluyna, ony bilmey tek oryssha bilseng Qazaqstanda «vot tak mojno jiti!» jaghdayyn jasap otyrghan da sol Resey men onyng osyndaghy qazaq jandayshaptary. Qazaqstanda qazaq tiline ne úighyr, ne ózbek, ne týrik, ne tatar siyaqty birde-bir týrkitildes bauyrlar qarsy emes. Qarsylar tek orystar ghana. Aytpaqshy, býgingi Resey  Qazaq Elining Ázirbayjan, Ózbekstan, Týrkimenstan, Týrkiya siyaqty týrki elderimen qarym-qatynas jasauyna da qarsylyghyn ashyq bildiredi. Mәskeu jalpy týrik halyqtarynyng basy biriguinen qatty qorqady. Sondyqtan panturkizm degen sózdi oilap tapty.

         Reseyding býgingi Ukrainamen arada bolyp jatqan janjalynyng bastauy da óte terende, búdan sandaghan jyldar búryn-aq bastalghan. Sonyng eng basty sebebi, býkil orystyng demey-aq qoyalyq, biraq orys shovinisteri basqarghan

Reseyding otarshyldyq auruy

Reseyding otarshyldyq auruynyng kesiri ekendiginde bolyp otyr. Útyry kelgende aita keteyik, orystardyng Resey bolyp, memleket bolyp el qataryna qosyluyna eng aldymen Altyn Orda sebep boldy. Oghan dәl qazir taldau jasap jatpay-aq qoyalyq. Biraq Altyn Orda handarynyng tabanynyng taqtagha salynghan altynnan qúiylghan bederin sýiip, bir-birimen talasyp, birining ýstinen biri aryz aityp sol handardyng sheshimimen knyazi atanyp, yaghni, bólek-bólek knyazidik bolyp kýn keshkenin eshbir Putiyn, eshbir Prohanov, eshbir Dugiyn, eshbir Jirinovskiy men Limonov,Prosvirinder әlem halqynan jasyra almaydy. Ol tarihta tanba basqanday jazuly túr. Bireu ólmey, bireu kýn kórmeydi!». Sol Altyn Ordany Aqsaq Temir talqandap, keyin әrtýrli handyqtargha bólinip ketkennen keyin ghana orystar esin jinay bastady. Jәne odan keyin de Resey memleketin qúrghan tek orystardyng ózderi de emes edi. Ol da bólek әngime!... Mine, sodan beri, yaghni, kózin ashyp jaryq dýniyege kelgeli Resey ylghy әr elde, әr jerde qandy qyrghyn jasaumen, ózge elderdi otarlaumen keledi. Búl olarda sodan beri túqym qualap, qangha singen otarshyldyq auruy. «Synyqtan basqanyng bәri júghady», bәri túqym qualaydy. Basqasyn bylay qoyghanda songhy jyldary Chechenstanda, Gruziyada, Abhaziyada, Daghystanda bolyp jatqan qandy uaqighalardyng basynda da osy Resey túr. Olardyng ishinde mýmkin Resey basshylary aitqanday «terrorister», «boevikter» bar bolsa bar da shyghar, biraq ne Chechenstan, ne Gruziya әskerleri Reseyding territoriyasyna kelip soghysyp jatqan joq qoy. Soghys qay elde jýrdi. Jәne onda qay elding әskerleri jýrdi? Basyp kirip jatqan tek Resey әskerleri ghana. Mine, qantógistin, apattyn, órtting kimnen, qaydan kelip jatqanyn kez-kelgen esi dúrys adam osyghan qarap-aq anghara alady. Álde adam ataulynyng bәri kim kýshti bolsa soniki dúrys dep eseptey me, әlde orystar ghana sonday ma qaydam Resey songhy kezderi

Qyrymdy orystyng jeri - aitugha úyalarlyq sandyraq sóz

Qyrymdy orystyng jeri dep kisi kýlerlik, adamshylyq qasiyeti bar kisi aitugha úyalarlyq sandyraq sózdi jii qaytalaytyn boldy. Keybir nadan orys mújyqtarynyng shygharghany ma, әlde orystan basqany nadan dep oilaytyn esuastyqtan aryla almaushylyq pa kim bilsin, olar búl Hrushev Ukrainagha berip jibergen bizding jerimiz degendi shyghardy. Olar, tipti Qyrym degen sózding ózi, ondaghy jer-su ataulary týp-týgel tatarsha, noghaysha, qazaqsha ekenin de esine alatyn týri joq. Búl bir. Ekinshiden, olar anau zamanda Ukrainagha ótip ketken Qyrymdy daulasa, myna jaqta biz, yaghni, qazaqtar sol kezderi Reseyge ótip ketken Orynbor, Orsk (Jamanqala), Sarytau (Saratov), Astrahanidy, Volgograd manyn ózimizge qaytaryndar dep shu shygharsaq ne der edi?

         Resey ózining basqynshylyq, otarshyldyq sayasatyn jýzege asyru ýshin sýttey úiyp otyrghan Gruziyany bólshektep byt-shyt qyldy. Gruziyn, abhaz, osetinning arasyna ot tastap, aqyry ydyratyp tyndy. Resey taghy bir sayqal sayasaty mynaday: Ol ózi otarlaghysy, basyp alghysy kelgen elde túratyn orystardy qoltyghyna su býrkip, qútyrta bastaydy. Olar eng aldymen múnda orystilin kemsitude, orystildilerge qysym jasaluda dep til mәselesin algha shygharady. Al bizding qazaqtyng sholaq belsendileri qazaqtargha tildi qozghay bermender deydi, ne orys tiline tiyispender deydi. Núrlan Erimbetov degender qazaq tilining mýshkil halin aitatyndardy bedel jinaghysy keletinder dep aiyptaydy.

         Ashyghyn aitsaq, qazir Resey qazaqstandyq orystardy da qot-qottap, aluan týrli arandatushylyqty jiyiletip barady. Resey basshylary búl ýshin әldekimderdi aitaqtap, Qazaqstannyng ana jeri de, myna jeri de orystiki, búl jerler Resey qaramaghyna ótui kerek degizip, ýrgizip qoyady. Ana joly Prosvirin degen orys Qazaqstandy berse beybit jolmen bermese әskery kýshpen basyp alamyz dep ashyqtan-ashyq mәlimdedi. Ol osyndaghy orystargha sender nege qazaq tilin oqularyng kerek, búl dúrys emes dep onsyz da qazaq tili dese kәri jyny qozyp shygha keletin keybir orystargha  jel berip qoydy. Eger Qazaqstanda túratyn orystar  ózi dәm-túzyn tatyp otyrghan qazaq últyn, onyng dastarhanyn, tilin syilaytyn kórgendi, adamgershiligi mol bolsa, osyndayda Prosviriyn, Dugiyn, Limonov, Jirinovskiy siyaqty ózderin aitaqtaushylargha qarsy bir auyz qarsy sóz aitar edi ghoy. Joq, kerisinshe olardyng aiqayyna oibay qosyp, orystargha, orys tiline Qazaqstanda qysym kórsetilip jatyr, orys mektepterine qamqorlyq joq deytin orekender bizde óte kóp ekenin kórip jýrmiz. Eger  elimizde Ukrainadaghy jaghdaygha úqsas birnәrse shygha qalsa, Qazaqstanda Reseyding jalauyn jelbiretip shuyldap shygha keletinder  az emes ekenin әr qazaq esten shygharmauy kerek. Osy rette aita keteyik. Qazaqstan basshylary da, jәy qazaq ta óz elining azattyghy tәuelsizdigi qay tilding ýstemdigine baylanysty ekenin basty nazarda ústamasa bolmaydy. Biz endi óz elimizde qazaq tilin eng basty til retinde qoldanudy dereu qolgha almasaq kýni erteng qatty ókinemiz. Átten, biz  kórshiles Ózbekstan, Týrkimenstan, Ázirbayjan, Tәjikstan jәne Baltyq respublikalary siyaqty KSRO-nyng shanyraghy ortasyna týsken kýni ertenine-aq tughan tilimizdi tórge shygharmay, kóp keshigip qaldyq. Endi sipaqtatyp, mәimónkelep sóileudi toqtatyp, Reseyding qazaq últyna, Qazaqstangha kóz tigip, elimizdi bólshekteu niyetine  pighyl bildirgen kez-kelgen shovinistke dereu toytarys berip otyruymyz kerek. Parlament sonday zang qabyldauy óte qajet. Qysqasy, biz Reseyding qashanda  basqynshylyq sayasat ústanatynyn bir kýn de esten shygharmauymyz kerek.

Myrzan Kenjebay

Abai.kz

0 pikir