Qaraqúiryq
Qaraqúiryq asha túyaqtylar otryadynyng quysmýiizdiler túqymdasynyng kiyikter (gazeli) tuysyna jatady. Erte kezderde Qazaqstannyng shóleytti jәne shóldi alqaptaryn mekendegen annyng biri «qaraqúiryq» dep atalady. Onyng qúiryghynyng úshyndaghy bir top shashaqty qylshyghynyng boluynan ang osylay atalghan. Óitkeni onyng ózine tәn qysqa qúiryghynyng qylshyqtary qara týsti bolyp keledi. Onyng dene túrqy aqbókenmen salystyrghanda shaghyndau, arqa týsining týgi sary-qonyrqay, qúrsaq túsy jәne ayaqtarynyng týgi aqshyl-bozghylt týsti.
Dene túrqynyng úzyndyghy 101-126 sm, shoqtyghynyng biyiktigi 59-79 sm, asha túyaqty, túlghasy óte symbatty an. Tekelerining salmaghy 22-34 keli, al eshkilerining salmaghy 20-33 keli bolyp keledi. Basy kishileu, sәl sýiirlenip kelgen, qúlaghy tik, moyny jinishkeleu әri úzyndau. Tekelerinde qara qonyr týsti mýiizderi bolady, al eshkilerinde mýiizderi bolmaydy. Túyaqtary qara, sopaqshalau, sәl ýshkirlenip kelgen. Túyaqtarynyng arasynda erekshe bezderi jaqsy jetilgen. Sol bezderden bólingen súiyqtyq arqyly birin-biri tabady. Qauip tóngende shaghyn qara qúiryghyn tik kóterip, basyn artqa shalqayta tik ústap jyldam jýgiredi, keyde 4-5 metr jerge qyrghy alady.
Qaraqúiryq asha túyaqtylar otryadynyng quysmýiizdiler túqymdasynyng kiyikter (gazeli) tuysyna jatady. Erte kezderde Qazaqstannyng shóleytti jәne shóldi alqaptaryn mekendegen annyng biri «qaraqúiryq» dep atalady. Onyng qúiryghynyng úshyndaghy bir top shashaqty qylshyghynyng boluynan ang osylay atalghan. Óitkeni onyng ózine tәn qysqa qúiryghynyng qylshyqtary qara týsti bolyp keledi. Onyng dene túrqy aqbókenmen salystyrghanda shaghyndau, arqa týsining týgi sary-qonyrqay, qúrsaq túsy jәne ayaqtarynyng týgi aqshyl-bozghylt týsti.
Dene túrqynyng úzyndyghy 101-126 sm, shoqtyghynyng biyiktigi 59-79 sm, asha túyaqty, túlghasy óte symbatty an. Tekelerining salmaghy 22-34 keli, al eshkilerining salmaghy 20-33 keli bolyp keledi. Basy kishileu, sәl sýiirlenip kelgen, qúlaghy tik, moyny jinishkeleu әri úzyndau. Tekelerinde qara qonyr týsti mýiizderi bolady, al eshkilerinde mýiizderi bolmaydy. Túyaqtary qara, sopaqshalau, sәl ýshkirlenip kelgen. Túyaqtarynyng arasynda erekshe bezderi jaqsy jetilgen. Sol bezderden bólingen súiyqtyq arqyly birin-biri tabady. Qauip tóngende shaghyn qara qúiryghyn tik kóterip, basyn artqa shalqayta tik ústap jyldam jýgiredi, keyde 4-5 metr jerge qyrghy alady.
Qaraqúiryqtyng dene bitiminde kózge oghash kórinetin eshbir mýshe mýlde bayqalmaydy. Onyng denesindegi barlyq mýsheler bir-birimen ýilesimdi ornalasyp, annyng mýsinin symbattandyra týsedi. Úzynsha kelgen moyny shaghyn baspen baylanysyp, ondaghy jaudyraghan algha shyghynqy qara kózderi, artqa qaray sәl iyilip kelgen oramaly pishindi mýiizderi jәne shaghyn túyaqty sidam siraqtarynyng bәri de birin-biri tolyqtyryp túrghan mýsin annyng ajaryn araylandyryp túrghanday kórinedi.
Dalamyzdyng keng baytaq Kaspiy tenizi men Zaysan qazanshúnqyryna deyingi alqaptardy bir kezde 200 mynnan astam qaraqúiryq mekendegeni de belgili. Onyng sapaly eti men baghaly terisine baylanysty beybereket kóptep aulaudyng saldarynan olardyng sany kýrt azayyp ketken. Sondyqtan da elimizde 1951 jyldan bastap zang jýzinde qaraqúiryqty aulaugha tyiym salynghan.
Qaraqúiryq kóbine elimizding qúrghaq dalaly, shóleytti jәne shóldi alqaptarynda taralghan. Ol 100 kýn sekseuil, jynghyl, toranghy ósken búiratty jal qúmdardyng arasynda da kezdesedi. Keyde shaghyn tau bókterlerinde teniz dengeyinen 2500-3000 metr biyiktikte kezdesedi. Qys jәne kýz mezgilderinde qar az týsetin jerlerge qonys audarady. Topyraghy qúmdy júmsaq jerlerden 60×30 sm jerdi túyaghymen tarpyp qazyp, uaqytsha jataq jasap jasyrynyp jatady.
Ghalymdardyng zertteui boyynsha, qaraqúiryq 70-ten astam shóptesin jәne bútalarmen qorektenetindigi anyqtalghan. Ol ortasha eseppen, tәuligine 6-7 kg qorekti paydalanady. Ashy, túshy jәne qaq sularyn ishe beredi. Suatqa keshkilik qaranghylyq týskende jәne tanertengilik mezgilde keledi. Kóbine tanertengilik salqynda jәne keshke qaray jayylady. Estu jәne kóru mýsheleri jaqsy damyghan óte saq januar.
Qaraqúiryqtyng negizgi jaulary – qasqyrlar, týlkiler, qaraqaldar, búralqyitter, sonymen qatar býrkit jәne qaraqús ta laqtaryna shabuyl jasaydy.
Qazirgi kezde qaraqúiryqtyng azdaghan toptary Ýstirt, Barsakelmes tabighy qoryqtarynda, «Altynemel», «Sharyn» últtyq tabighy sayabaqtarynda, Aqtau-Bozashy, Balqash many, Qaroy, Qaraqiya-Qarakól, Andasay tabighy qoryqshalarynda, Kendirli-Qayasan jәne Jusandala tabighy qoryqtyq beldemderinde qorghaugha alynghan.
Qaraqúiryqtyng sany kýrt azayyp bara jatqandyqtan, Qazaqstannyng Qyzyl kitabyna (2010) tirkelgen.
Qaraqúiryq bizding elimizden basqa Aughanstan, Goby shólinde, Soltýstik Tiybette, Alashani, Ordos, Shyghys Kavkaz jәne Orta Aziya aimaqtarynda kezdesedi. Ózbekstannyng Búqara qalasynyng manynda qaraqúiryqty qolda ósirip kóbeytetin arnayy tәlimbaq úiymdastyrylghan. Dәl osynday arnayy tәlimbaqty «Altynemel» últtyq tabighy sayabaghynda úiymdastyrudy ghalymdar úsynady.
Qazirgi kezde «Altynemel» últtyq tabighy sayabaghynda 6,5-7 myng bas qaraqúiryq esepke alynghan. Jalpy, Qazaqstan boyynsha qaraqúiryqtyng sany 20-25 myng bas dep eseptelinedi.
Qaraqúiryqty qorghap, sanyn kóbeytu ýshin jergilikti túrghyndar arasynda ýgit-nasihat júmystary keninen jýrgizilui kerek. Óitkeni qaraqúiryq elimizding tól әri symbatty andarynyng biri bolyp sanalady. Ony qorghaudyng estetikalyq mәni de zor ekendigin eshuaqytta esten shygharmaugha tiyispiz.
Rysbay SÁTIMBEKOV,
Qazaq memlekettik qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetining professory
"Ana tili" gazeti
