Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 3915 0 pikir 23 Qantar, 2014 saghat 07:06

Ekstremisterding әreketin әshkerelemey, otyra beremiz be?

(Myrzan Kenjebaygha jauap)

(Myrzan Kenjebaygha jauap)

«Týrkistan» gazetining 9-qantardaghy sanynda aghamyz Myrzan Kenjebaydyng «Dintanushy bolsan, dúrysyn ait!» degen maqalasy jaryq kórdi. Ol ma0ala Abai.kz aqparattyq portalynda da jariyalandy (http://old.abai.kz/content/myrzan-kenzhebai-dintanushy-bolsan-dyrysyn-ait).   Myrzan myrzanyng maqalasynda elimizding bilim beru jýiesindegi dintanu mamandyghy men dintanushylar syngha alynady. Alghashynda atoylaghan taqyrybyna qarap, dintanulyq ghylymy zertteuler men diny uaghyzdyq qyzmetting ara-jigin ajyratyp berer degen ýmitte boldyq. Sebebi «jamaghatshyldyq dertten ada kýide әdildigin ait» degen saryndaghy iydeyanyng úshqyny bayqalyp, tartymdy kóringen edi. Degenmen ýmit aqtalmady, syn deuge kelmeytin jazbada jarytymdy oy joqtyng qasy. Avtor «men dintanushy emespin» dep aqtalyp alyp, dәstýrli diny tanymnyng úghym retinde bar ekendigine kýmәn keltirip kete beredi. En, әueli Myrzan aghamyzdyng «Biraq dintanushylardy dayarlau ýshin olargha ne islamnyn, ne hristiannyn, ne buddanyn, әiteuir bir dinning býkil ilim-bilimin, únghyl-shúnghylyn biletin ghúlama ústazdar dәris berui kerek qoy. Endeshe, bizding dintanushylargha dәris oqityn ghúlamalar kimder? Olardyng sol dinnen bilim-biligi qanday?»,- degen tanymdyq-metodologiyalyq súraghyna jauap bere keteyin.

Dintanu ghylymy - dindi zayyrly keyipte zertteytin qoghamdyq ghylymnyng bir salasy. Búl mamandyqtyng iyeleri dinning tarihy formalary men onyng fenomenologiyalyq qyryn qoghamdyq ghylymdar negizinde úshtastyrugha, zerdeleuge tyrysady. Al, belgili bir diny dýniyetanym negizinde konfessionaldy bilim alghan mamandar dintanushy emes teolog, ghúlama dep atalady. Qazir bizde «Núr» islam uniyversiytetinde Islamtanu mamandyghy boyynsha týlekter dayyndalyp jatyr. Bәlkim, siz núsqaghan ólshemdegi ghúlamalar osy konfessionaldy baghytta diny bilim alghandar boluy kerek. Mәsele, qoghamdyq qatynastardaghy diny ýderiske taldau jasauda eki baghyttaghy mamandardyng da manyzdylyghynda bolyp túr. Diny tirshilikke rasionaldy payym men qoghamdyq mýdde túrghysynan taldau jasauda dintanushy mamandardyng qajettiligi dindar ghúlamalardan kem emes. Sebebi, biz halyqtar sheruinde naq osy diny tәjirbiyemizge ghylymy týsinikteme jasau barysynan postsovettik el retinde artta qalyp kelemiz. HQTU-ning «dintanu» kafedrasynda úctazdyq qyzmet barysynda Siz synaghan Dosay Kenjetay aghamyz dintanu mamandyghynyng mazmúnyna islam prizmasyna say pәndik basymdyqtar beruge barynsha atsalysqan maman. Islam teologiyasy, Islam qúqyghy, tәpsir tarihy men usuly, mazhabtar tarihy, Siyar jәne Islam tarihy syndy pәnder osy kisining tabandylyghynyng arqasynda oqytyla bastady deuge bolady. Al, «Týrkologiya» ghylymiy-zertteu institutyna basshylyq jasaghan uaqyt ishinde elimizdegi dintanu ghylymynyng kókjiyegin kenitetin manyzdy qoljazbalyq múralargha ghylymy zertteuler jasaldy. Ghylymy ainalymgha engen «Hadiqat ul-arifiyn», Sheyh Hudaydadtyng «Bustan ul-muhibbiyn» atty enbegi, Ahmet Yasauiyding «Paqyrnama», «Miratuli qulub» syndy shygharmalary men Yasauy jolynyng tariqat dәstýrin pash etetin «Risala ali adaby tariqat» atty qoljazba mәtinder Otandyq dintanu salasynyng ghylymy qoryna qosylghan ýlken janalyq retinde baghalanuy tiyis. Memleketting dinge qatynasyn zayyrlylyq ústanymyna sәikes retteuding tútas tújyrymdamasyn batyl aityp jýrgen birden bir ghalym osy Dosay Kenjetay. Bayqasanyz, siz kórsetken maqalada zayyrlylyq prinsiypine say memleketting diny bilim berudi qarausyz qaldyrmay, dúrys mehanizmderin jýzege asyruy jayly aqylgha qonymdy úsynystar aitqan.

Dintanushy retinde, Dosay Kenjetay aghamyzdyng salafiylikke qarsy ymyrasyz kýresi, qazaq músylmandyq týsinigine jasalyp jatqan «reviziyagha» qarsy dabyl kóterui   azamattyq is retinde baghalanuy tiyis edi. Biraq, Sizge, neosalafizm degen týsinikteme únamaydy eken. «Dosay Kenjetay uahabshylar turaly osylay dey kelip, taghy da onyng revolusiyalyq tendensiya ekenin, al islamda revolusiya emes evolusiya ghana bar ekenin nege tyqpalap otyrghany da týsiniksiz. Solay dey kelip kenet «sony neosalafiyler sezinbeydi» dep attyng basyn taghy basqa bir jaqqa búra jóneledi. Sonda salafiyiniz kim, neosalafiyiniz (yaghni, jana salafi) kim?»,- degen súraq qoyypsyz. Artyq aitylsa renjimessiz, biraq osy bir súraqpen-aq, dintanu ghylymynyng iyisi múrnynyzgha barmaytynyn anyq bayqatypsyz. «Shymshyq soysa da, qasapshy soysyn», dintanushy bolmasang jazba demeymiz. Jurnalist adam qyzmetine qaray talay taqyryptyng basyn shalatynynan habardarmyz. Degenmen ýlken basynyzben qalam alyp, mәsele qozgharda tym bolmasa akademiyalyq salmaghy bar bir-eki kitap oqyp shyqsanyz etti. Álde sizge týsiniksiz nәrsening bәri janylys payymdau retinde baghalanyp kete berui kerek pe?

Islam oilau jýiesi tarihynda «ahli hadiys» ókilderi retinde tanylghan Hijaz aimaghy men arab týbegindegi ghúlamalardyng Qúran men Sýnnetke qatynasy ýkim men ayattyng mәnine sózbe-sóz jýgine otyryp, barynsha oy jýgirtu tәsilderin shekteuge sayatyn ýrdisti qalyptastyrdy. ÝIII gh. Áfzai, Sufiyan әs-Sauri, IH ghasyrda Ishaq bin Rahauaiyq, Ahmad bin Hanbal sekildi ghúlamalar qalyptaghan әri osy ghasyrdan bastap «Hanbaliy» mazhabynyng ókilderi damyta týsken mәtinshil (bukvalizm) ýrdis Ibn Taymiia (1328 j.ó.) men shәkirti Ibn Qayuum Ál-Jәuziya (1350 j.ó.) túsynda fundamentalistik sipat ala bastady. «Salafis salihinderdin» (sózdik maghynasy «bastapqylar») «sahaba», «tabiun» jәne «atbau-tabiiyn» aqidasy men amalyn ústanushy eng negizgi ýmmet retinde ózderin tanytugha tyrysqandyqtan búl baghyt ókilderi ózderin «alghashqy ýsh buynnyn» izindegi músylmandar degen ataudy iyelendi. Keyinnen HIH ghasyrdan tútas sipat ala bastaghan salafiylik әreketter «reformistik salafiylik» (modernistik dep te atalady) jәne «dәstýrshil salafiylik» retinde eki baghytta kórinis taba bastady. Mysyr men Ýndi týbeginde, sonymen qatar Osmanly saraylarynda boy kórsete bastaghan reformistik salafiylikke «ihiyashyldyq», «yslahat», «jadiyd», «tajdiyd» degen de ataular tanyldy. Batys órkeniyetinen artta qalushylyqtyng sebebi Islamdaghy biydghad pen hurafalyq týsinikterding kóptep oryn aluy dep týsingen reformatorlyq әreketterding sony tútastay alghanda 20 ghasyrda «arab sosializmine» úlasyp ketti. Ýndistandaghy Sayd Ahmad Hannyng «tek qana qúran» teziysin qalyptaghan әreketteri, Mysyrgha kelgen song Jamaladdin Afghaniyding sayasy reformatorlyq qyzmeti, Múhammed Abduhtyng aghartushylyq baghyty tútastay alghanda Islam tarihyndaghy dәstýrli diny tәjiriybe men taqlidti synau arqyly «taza Islam» bastaularyna qaytu degen úrangha negizdeldi. I Dýniyejýzilik soghystan keyingi Islam әlemindegi ekonomikalyq jәne әleumettik sharttardyng mýshkil hәli men Batysqa tәueldilikting kýn ótken sayyn arta týsui qayta jandanudy maqsat etken salafiylik әreketterdi radikaldandyra týsti. Mysyrda Hasan әl-Bannanyng «Ihuan-y Muslimiyn», búdan keyingi Pәkistandaghy Ál-Maududy qúrghan «jamaghat әl-Islamiia» úiymdarynyng qyzmeti aghartushylyq hәm refomristik baghyttaghy salafiylik týsinikterdi transformasiyalap dini-iydeologiyalyq qúrylymgha ainaldyryp jiberdi. Islamdaghy dәstýrli ghylym salalary men Batystan kelgen qúndylyq ataulygha tym birjaqty ústanymda bolghan búl radikal әreketter tysqary әlemge jabyq jaghdaygha jetti. Palestinadaghy sony joq soghys pen Sovet әskerlerining Aughanstangha kirui búl qozghalystardyng Arab әlemi men Ýndi týbeginde tez jayyluyna tepki boldy. Sonynda, Ihuan-y Muslimin siyaqty taza intellektual-aghartushylyq baghytty ústanghan úiymnan jihad sekildi kýsh qoldanudy músylmandyq mindet kýiine jetkizgen jamaghat toptasty. Dinning ishki ruhynan góri syrtqy formasyna úmtylghysh, mәtinshil kózqarasty úran etken, tarihy tәjiriybeni mansúq etip, mәdeny baylyq pen әraluandylyqty biydghat sanaytyn ómir saltyn qalyptastyryp ýlgerdi. Al endi, dәstýrshil salafizm nemese «uahhabiylik» retinde әlemge tanylghan Hijaz aimaghynda óris alyp, ýlken kýshke ainalghan baghyttyng negizin salushy Muhammed Abdul Uahhab (1792 j.ó.) ekendigi kóziqaraqty oqyrmangha belgili jәit. Dindi qylyshtyng kýshimen retteuge tyrysqan, ózderin qoldamaghandardy kәpir dep sanap, payghambar dәuirinde bolmaghan týsinikterdi adasqandyq (biydghat) dep tapqan, aqyldyng orny men mәnin joqqa shygharghan, amalsyz imandy kýpirlik dep bilgen, Qúran ayattaryn aqyl arqyly týsinikteme jasaugha tiym salghan uahhabiylerding iydeologiyalyq qysymy músylman ýmmetin әure sarsangha saldy. Qazirgi tanda, Saud arabiyasynyng memlekettik iydeologiyasyna ainalghan aghymnyng radikal ústanymy Orta Aziya elderine, onyng ishinde bizge de ýlken qauip tughyzyp túr. Tauhid ilimin taratushy retinde ózderin «muahhidun» dep te ataydy. Qabirlerdi qiratyp, ólikke qúran oqudy shirkke balaghan búl aghymnyng әreketi «Hanbaliy» mazhabynyng fikhtyq dәstýri men sol aimaqtaghy «Áshәriylik» aqidadan әldeqayda alys ketti. Qasang qaghidashyl ústanymdary arqyly biydghat pen shirk úghymyn әsiredinshil hәlde asyra siltep jiberetin uahabiylerding moralidyq kemeldenuden góri tózimsiz әreketteri kózge úryp túrady. Diny dýniyetanymnan tys qúndylyq ataulyny óz senimderine antogonistik sipatta úghynugha tәn psihologiya olardyng arasynda kóbirek bayqalady. Desek te, Mysyrda da, Ýndi týbeginde de mazhabtyq negizdegi Islam dәstýri men diny tәjiriybeni tútas qarastyratyn jamaghat qazirding ózinde kópshilikti qúrap otyr. Ál-Azhar sekildi quatty Islam uniyversiytetining diny bilim berudegi mazhabtyq ústanymy, sonymen qatar tariqattardyng qyzmeti de qalypty dengeyde damyp ta keledi. Ramazan әl-Buty syndy ghalymdardyng salafiylermen órkeniyetti týrde súhbat qúrugha talpynysy osynyng aighaghy. Áytse de, 90 jyldardan keyingi Sheshenstan men Aughanstandaghy dәstýrli medrese baghytyndaghy músylman jamaghatynyng ózi salafiylik jihad iydeyasynyn, «birtútas ýmmet» pen «Islam Halifaty» úranynyng yqpalynda qalyp qoydy. Múnyng sebepterin calafiyler tarapynan jasalynghan materialdyq kómek pen halyqtyng soghys barysynda tym sauatsyzdanyp ketuimen әri jergilikti ghúlamalardyng sharasyzdyghymen baylanystyrady, zertteushiler. Arab әleminen tysqary shyqqanda salafiylik dәstýr lokalidy mәdeniyetterge joyqyn soqqy beretin kýshke ainaldy. Sondyqtan da, «alghashqy ýsh buynnyn» jolyn janghyrtushy retinde ózderin salafiyler dep ataghan dini-iydeologiyalyq aghymnyng qay týrine bolsyn «neosalafizm» dep anyqtama beruding dintanulyq payym túrghysynan eshqanday da sókettigi joq dep bilemin. Tipti, Abduluahab jolyndaghylardyng jónsiz militaristik pighyldaryn «neoharijizm» retinde baghalaghandar da bar. Reformistik salafizm ókilderin «neomutazilitter» dep kórsetken tújyrymdar da úshyrasady. Búl, jerde mәsele sol qauipti diny iydeologiyadan saqtanudyng mehanizmderin órkeniyetti týrde sheshe bilu bolyp túr.

Al, endi sizding ««Mine, osynday qazaq músylmandyq týsinigining negizderi (?) joqqa shygharylyp, shyndyghynda bizding ata-babalarymyz qay islam dinine sengen», – deydi dintanushy bauyrymyz. Apyrau, qazaq músylmandyq týsinigining «negizderi» degen netken negizder?» degen súraghynyzdy taldap kórelik.

Dosay Kenjetaydyng maqalasynda búl sóilem mazmúndyq túrghydan tútasyp bylaysha ayaqtalghan: «... Mine osynday qazaq músylmandyq týsinigining negizderi joqqa shygharylyp shyndyghynda bizding ata-babalarymyz qay islam dinine sengen? degen psihologiyalyq tanymdyq qobalju tuatyndyghy sózsiz». Avtordyng sózin konteksten júlyp alyp, qalauyna qaray búra ketu qalay bolghanda da, sauatty synnyng kórsetkishi bola almaydy. Shyntuaytynda, uahabiyler býligi arqyly psihologiyalyq tanymdyq qobaljudyng qoghamda óris alyp otyrghany jasyryn emes. Al, endi sizdin, «Apyr-au, qazaq músylmandyq týsinigining «negizderi» degen netken negizder? nemese «Bilmegenimiz ýshin keshirim súraymyz, biraq dәstýrli qazaq músylmandyghy, ózbek músylmandyghy, әzirbayjan nemese qyrghyz músylmandyghy degen músylmandyq bar ma edi?» degen baybalamgha parapar súraghynyzdyng jauaby shyn peyilmen ýnilgende maqalada bylaysha týiindelgen edi: «..Diny radikaldy toptardy tany bastaghanymyzdan beri, oghan qarsy túrarlyq birden-bir kýsh retinde jaghymdy mәnde qoldanylyp kele jatqan «dәstýrli din» atauy songhy jyldary qoldanystan shyghyp bara jatyr. Ony da әldebir syrtqy kýshterding yqpaly sanaly týrde jasap otyr deuge bolady. Búl ataudy mýftiyat ókilderi «Imam Aghzam mәzhaby» atauymen almastyryp qoldanuda. Búl diny ekstremmistik toptargha da qolaylylyq tughyzyp, olar óz iydeyalaryn osy atau arqyly ótkize bastady. Al olar óz kózqarastaryn «dәstýli din» atauyna olay tana almas edi. Onyng ýstine, Imam Aghzam (Ábu Hanifa) mәzhaby dәstýrli dinning qúramdas bóligi ekeni de týsindirilmey qalyp otyr. «Bizding jolymyz» degende, birinshi kezekte, diniy-qúqyqtyq mektep emes, aqida túruy kerek ekeni eskerilmey, búl qatelik jogharydaghy qauipterge jol ashuda».

Islam dinining aqidalyq, qúqyqtyq hәm moralidyq qyryn tútas qarastyrghanda «dәstýrli din» úghymy óz ornyna týsedi. Maturidy aqidasynyng aqyl men nassty (qúran men sýnnet) teng ústaghan metody týrik halyqtary men Orta Aziyada onyng ishinde qazaq músylmandyq týsiniginde orny erekshe. Qúran men hadistegi iman negizderine týsinikteme jasaghan Ábu Hanifanyng «Fikhul Akbar» enbeginen bastau alatyn bizding aqidalyq mektep, H ghasyrda Maturidy arqyly «әhli sunna» kәlamshylarynyng resmy mazhabyna ainaldy. Maturidiyding «Kitabut tauhidy», «Tәuilatul Qúran» enbegi men әbu Muin әn Nasafiyding «Tabsiratul Ádille» atty sharh dәstýrin damytqan shygharmasy Maturidy aqidasynyng bolmysyn tanytatyn basty shygharmalar. Ókinishke oray búl enbekterding tútas audarmasyn jasap, elimizdegi músylman qauymynyng iygiligine jarata almay kelemiz. Bolashaqta osy baghyttaghy zertteuler óz iyelerin kýtip otyr deuge bolady. Osy dәstýrding jalghasy ýzilmey Omar Nasafiyding «Nasafy aqidasy» men keyinirekte «Tahauy aqidasy» qatar Búhara, Samarqand, Tashkent, Týrkistan, Qarnaq medreselerinde oqytylyp keldi. 1906 jyly jaryq kórgen N.P. Ostroumovtyng «Musulimanskie maktaby y russko-tuzemnye shkoly v Turkestanskom krae» maqalasynda «Nasafy aqidasynyn» manyzyna toqtala otyryp, shaghyn mazmúndyq audarma jasaghan. Ábu Hanifanyng «ijma» men «qiyasqa» airyqsha mәn bergen qúqyqtyq mektebi men «Fikhul Akbar», «Ál-ghalim uәl mutaghalliym», «Fiyqhul әbsat» syndy risalalarynda tanbalanghan aqidalyq tújyrymdary damytyla kele oy jýgirtip, aqylgha sýiene ýkim shygharatyn, tәuil әdisi arqyly «habary sipattargha» týsinikteme jasaytyn kemel ýrdisti qalyptastyrdy. Alghashynda Kufa mektebi retinde tanylghan búl baghyttaghy ghúlamalargha «әhli rey» yaghni, diny ýkimder men ayattardyng mәnine rasionaldy payym arqyly týsinikteme jasaushylar, ijtihat jasauda aqyldyng manyzyna basymdyq berushiler degen anyqtama berildi. Abbasiyler dinastiyasy túsynda Ábu Hanifanyng shәkirti Múhammed Ábu Yusuf arqyly Horasan aimaghyna erkin taralghan búl mektep ókilderin týrik halyqtary jyly qabyldady. Sebebi, qogham sharttary men dәstýrli qúndylyqtardyng manyzyn joqqa shygharmaytyn Hanafy qúqyghynda, ýkimning qaynar kózi retinde tipti «әdet ghúryptyn» da manyzdylyghy baghalanatyn. Osy ýrdisting sәulesinde úly dalamyzda tәfsiyr, hadiys, kalam, tasauf, fykh ghylymdary qarqyndy damyp, ghúlamalar shoghyry qalyptasty.

Sóz arasynda, «Al onyng «Sopylyq týsinigine qarsy shyghu degen býkil tarihymyzgha, mәdeniyetimizge, qazaq halqynyng tarihyna qarsy shyghu» deui óte úshqary pikir. Óitkeni qazaq tarihy men mәdeniyetin sonau saq dәuirinen bermen taratyp jýrmiz. Sonda Dosay bauyrymdy tyndasaq, sonau saq, ghún, dәuirinde-aq qazaqtar sopylyqty ústanghan bolyp shyghady ghoy!» dep bir qayyryp ótken ekensiz. Búl jerde de sózdi búrmalap úghynudyng әri úghyndyrudyng tehnology retinde tanylyp túrsyz. Qazaqtyng týp tamyryn taratuda saq, ghún bylay túrsyn shejirelik dәstýrge say Núh payghambardyng Ham, Sam, Yafas degen ýsh balasynan bermen týse beruge bolady, әriyne. Biraq, úly daladaghy babalarymyzdyng Islamgha kirgennen keyingi tarihyn sopylyq tanymsyz elestete alu qiyn. Sopylyq tanym bizding artyqshylyghymyz da, kemshiligimiz de emes, naqty tarih ishinde qalyptasqan bolmysymyzdyng ereksheligi. Sonda músylmandyq týsinigimizding asyl qazynasyn qalyptastyrghan, әdet-ghúryptan bastap, foliklorlyq-epostyq múralarymyzgha, maqal-mәtelderimizge, әdeby jәdigerlerimizge, tipti toponimikalyq ataularymyzgha deyin izi aiqyn kórinetin sopylyq tanymgha qarsy shyghu nege mәdeniyetimizge qarsy shyghu retinde baghalanbauy tiyis?

Eger, reformashyl salafiylikting «tek qana qúran» teziysi, uahabbiylikting «mazhabsyz mazhab» ústanymy el arasyna jayyla berse aqidalyq negizimizben, qúqyqtyq mektebimiz, sopylyq tanym arqyly bolmystyq sipaty qalyptasqan mәdeniyetimiz mansúqtalyp, diny tәjiriybening sabaqtastyghynan airylyp qalamyz. Óziniz aitqanday: «Ol qanday dәstýrler?, Músylmandyq barshagha ortaq edi ghoy?» dep «dәstýrli diny tanym» nemese «qazaq músylmandyq týsinigining negizderi» degen úghymdardy kýpirlik sanap kete bersek, «Maturidiy» senim mektebi men «Hanafiy» mazhaby jәne sopylyq tanymnyng rólin sezinbegendikten salafiylikting dini, mәdeny tútastyghymyzgha qarsy shabuylyna tótep bere almaytyn hәlge jetemiz. Diny tәjiriybeni tútas qarastyra otyryp, qogham sharttaryna beyimdele ilgerileudi – dinning evolusiyalyq jolmen damuy dep tújyrymdau kez kelgen oqyrmangha úghynyqty bolar. Dosay aghamyzdyn: ..«al islamda revolusiya emes evolusiya ghana bar» degendegi aitpaq oiy osy edi dep bilemin. Salafiylikting dәstýrli diny tanymymyzgha shabuyly revolusiyalyq tendensiya emey, nemene?

Maqala barysynda birjaqty konspirasiyagha toly keyipte, «Al uahabiylik aghymdy sonau HIH gha​syrda aghylshyn barlau qyzmetteri islamgha iritki salu ýshin qúrghanyn júrt jaqsy biledi. Tek uahabiylik qana emes, osy kýni islamnyng aghymdary dep atalyp jýrgen aghymdardyng bәrin islam dinine dúshpan jat elderding diny ortalyqtary men qúpiya qyzmetteri qúrghan» dep pikir bildiripsiz. Sonda, biz jat elderding barlau qyzmetteri qúrghan dep islam atyn jamylghan diny ekstremistik toptardyng әreketterin әshkerelemey, Batysqa qaray tisimizdi qayrap otyra beruimiz kerek pe? Qalay bolghanda da órkeniyet, mәdeniyet bylay túrsyn, jeke adamnyng da qasiyeti syrtqy yqpaldargha qarsy túruymen ólshenbey me? Sosyn salafiylik aghymdardyng qalyptasuy Batys órkeniyetining aldynda sharasyz, artta qalushylyqqa qarsy tuyndaghan reaksiya týrinde qayta jandanugha degen talpynys ekenin aittyq. Sol talpynys barysynda diny tәjiriybeni orta belinen mansúqtau arqyly fundamentalistik, qoghamdyq sharttargha ýilese almaytyn kertartpa diny týsinikke jetkenin de qarastyryp óttik. Múnda, birjaqty konspirasiyagha berilmey tarihy tәjiriybege ýnilgen jón. Qarapayym qisynmen týsindirsek, eshqandayda radikal aghymnyng ókili, ózin islamgha jau jat elding soyylyn soghushy retinde sezinbeydi. Qayta sol Evropa, Amerika júrtshylyghy men evrey qauymyn kýstanalauda sizden de asyp týsip «antiysemittik» sindromgha shaldyqtyryp jiberui, kәdik.

«Al ózin dintanushymyn deytin adam din men onyng aghymdaryn talqylau ýshin, halyqqa ol aghymdardy kimder qanday maqsatpen ashqanyn, qysqasy onyng tarihyn týsindirui óte qajet» degen oiynyz qúptarlyq. Sonymen qatar, dintanushylargha «Islam tarihy», «Mazhabtar tarihy», «Jana hristiandyq baghyttaghy aghymdar men sektalar» syndy pәnder arqyly akademiyalyq túrghydan «fundamentalistik», «dәstýrli», «modernistik», destruktivti aghymdardyng tarihy, qúrushysy, damuy, taralghan aimaghy, senim negizderi, diny mәtinderi jәne qazirgi mәseleleri sekildi t.b. belgileri oqytylatynyn bile jýrgeniniz abzal bolar edi. Sebebi, dintanushy múny bilmey maman emes.

Jalpy, Myrzan agha, jazbanyzdaghy barsha oilardy tizbektep kete beruge maqala kólemi mýmkindik bermeydi. Sóz sonynda, «...Al Siriyada 150 qazaq jasy soghysyp jýrgeni ras pa? Ras bolsa, olar ol jaqqa qalay ótip ketti, bala-shaghasymen? Sonda ÚHK, Shekara әskerleri, ózge de arnauly-qúpiya qyzmetter 150 adamdy qalay «bayqamay» qalghan?» degen kýdikshil pikirinizge toqtala keteyin. Siriyadaghy sýrginge bet alghan qazaq jastary turaly habar aldymen osy Abai.kz saytynda jaryq kórip sonynan  «You Tube» arqyly jer-әlemge jariya bolghan viydeojazbany kórgen halyq jaghasyn ústady. «Jihad» iydeyasy júlyn jýikesi men say sýiegine deyin sinip ketken qazaq jastaryn kórip elimizdegi salafiylik dini-iydeologiyanyng zardaby qauipti shepke jetkenin bayqadyq. Múnan sabaq alumyz kerek. Onyng birden bir joly siz týsine almaghan «dәstýrli diny tanymdy» úghynuda dep bilemin. Diny sananyng sabaqtastyghy – búl mәdeniyetimizding sabaqtastyghy. Diny tәjiriybeni mansúq etu arqyly bayandy el bola almaymyz.

Asyltay Tasbolat, teolog-bakalvr.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1559
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2250
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3501