Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 5472 0 pikir 23 Qantar, 2014 saghat 05:48

Qúlbek Ergóbek: Beysekeng – qazaq әdebiyettanuynyng Áuezovi edi

1-2-suret: professor Beysenbay  Kenjebaev

3-4-suret: professor Beysenbay  Kenjebaev jәne synshy Qúlbek  Ergóbek

 

Ádebiyettanu  salasynda  oqyp  jatqandyqtan  әdebiyet  tarihymen  tolyq  tanysu  basty  mindet.  Qazaq  әdebiyettanuynyn  ghylym  bolyp  qalyptasuynyn    basynda  Beysenbay  Kenjebaev  degen  alyp  bar. Osy jyly  ghúlama  ghalymnyn  tughanyna  110  jyl  tolady eken. Beysenbay  Kenjebaevty  tiri  kezinde-aq    shapaghaty  men  yqylasyna  erekshe  bólengen, qiyn  taghdyrly  ghalymnyn  songhy  jyldary  qasynan  tabylghan, sýiikti  shәkirti, tughan  balasynday, «tonnyn  ishki  bauynday»  aralas-qúralas  bolghan, býgingi  tandaghy  әdebiyettin  bilgiri, synshy, professor  Qúlbek  Ergóbek.  Osy  orayda,  aghamyzdy  sózge  tartqan  edik.

- Agha, Beysenbay  Kenjebaev  qanday  adam  edi?

1-2-suret: professor Beysenbay  Kenjebaev

3-4-suret: professor Beysenbay  Kenjebaev jәne synshy Qúlbek  Ergóbek

 

Ádebiyettanu  salasynda  oqyp  jatqandyqtan  әdebiyet  tarihymen  tolyq  tanysu  basty  mindet.  Qazaq  әdebiyettanuynyn  ghylym  bolyp  qalyptasuynyn    basynda  Beysenbay  Kenjebaev  degen  alyp  bar. Osy jyly  ghúlama  ghalymnyn  tughanyna  110  jyl  tolady eken. Beysenbay  Kenjebaevty  tiri  kezinde-aq    shapaghaty  men  yqylasyna  erekshe  bólengen, qiyn  taghdyrly  ghalymnyn  songhy  jyldary  qasynan  tabylghan, sýiikti  shәkirti, tughan  balasynday, «tonnyn  ishki  bauynday»  aralas-qúralas  bolghan, býgingi  tandaghy  әdebiyettin  bilgiri, synshy, professor  Qúlbek  Ergóbek.  Osy  orayda,  aghamyzdy  sózge  tartqan  edik.

- Agha, Beysenbay  Kenjebaev  qanday  adam  edi?

– Taza, adal, birde bir  kisinin  adal  jibin  attamaghan, biraq, qaysar  adam edi. Qaysarlyghy  minezinen  tuyndap  jatatyn, jan  dýniyesinin  adaldyghy  bolmysynan edi. Shәkirtterin  kindiginen  jaralghan  balasynan  kem  kórmedi. Rahmanqúl  Berdibay,  Túrsynbek  Kәkishev, Zәkiy  Ahmetov, Sheriazdan  Eleukenov  sekildi  shәkirtterin  tughan  inisindey  kórdi.  Túrmysta  da  adal, qamqor  bolghan. Áyeli  tatar  últynan – Kamal  Múhamedyarova,  Orynbordaghy  Qyzdar  gimnaziyasyn  tәmamdapty. Búl  kisini  Beyseken  qyzmetke  aralastyrmaghan. Kamal apamyz da ýi  sharuasynan úzaghandy jón kórmey,  otaghasyna   qamqor  bolyp baqty.  Búrynyraqta  Kremlide  bufet  ústaghan eken.

Beysekeng bir  úl, eki  qyzdyn  әkesi.  Úly  Shynghys  Kenjebaev  1927  jyly  Qyzylordada  dýniyege  kelgen. Kәsibiy  suretshi, ensiklopedist,  Surikov  atyndaghy  oqu  ornyn  alghash  tәmamdaghan  qazaq. Ýlken  qyzy  Sholpan  Kenjebaeva-Júmabaeva  1929  jyly  Pavlodarda  tughan.  Sol  jyldary  Beyseken   oblystyq  «Kenes  tuy»  gazetin  ózi  shygharyp, negizin  qalaghan. Sholpannyn  joldasy  Múhtar qyrghyz  azamaty, úzaq  jyl  boyy  Qyrghyzstanda  әdilet  ministri  bolghan. Kishi  qyzy  Gýlnәr  Kenjebava-Bektúrova  1942  jyly  dýniyege  kelgen.  Bektúrov  Esen  Ábikenúlynyn  júbayy.

- Beysenbay  Kenjebaevtyn  ómirinin  sonyndaghy  armany  ne  edi?

- Beysekende  adami, pende  retinde  ómir  bolmady ghoy. Bar ghúmyry elinin  tәuelsizdigin, bostandyghyn  oilaumen,  sol  jolda  tynymsyz  enbek  etumen,  kýrespen  ótti.  1986  jylghy kóterilisti  auruhanada  jatqanda  bildi. Qatty  quandy. Tәuelsizdiktin  aq  tany  atatynyn  sezdi. Búl – songhy  armany edi.  Sol kýni-aq  KGB-nyn  ókilderi  auruhanagha  kelip, hәl  ýstinde  jatqan  mýgedek  ghalymgha  súraqty  jaudyryp, tergeudin  astyna  aldy.  Aq  tósekte  aq  dambalmen  jatqan  kisi  tayaghyn  alyp,  olargha  laqtyryp,  aruaqtanyp  «tynysh  óluge  múrsa  bermedinder»  dep  nalydy.   

Beysekeng ómir  boyy  qughyn-sýrgin  kórip, pendauiy  ómirinen  góri  halyqtyn, últtyn  qamyn  jegen jan edi. Sebebi,  ýlken  qoghamdyq  órede  qalyptasqan  adam  ghoy.Qazaqtyn  tәuelsiz, erkin  boluyna  sol  jyldardyn  ózinde  enbek  etti.

- Agha,  qazirgi  tanda  Beysenbaytanu  qay  dengeyde? Jalpy  ghalymnyn  enbegin  nasihattau  jýrgizilip  jatyr  ma?

- Kózi  tirisinde-aq  konsepsiyasynyn  qalyptasuyna  qarsy  bolghandar  kóp edi. Dúshpandary  qazaq  ghalymdary  boldy.  Konsepsiyasy  sonynda  qalyptasqan  kýnde  de   bayyrghy  әdebiyet, kóne  әdebiyet  tek   joghary  mektepte  oqytyldy,  orta  mekteptin  baghdarlamasyna  enbedi. On  bes  jylday  densaulyghy  syr  berip,  ýnemi  auruhana men ýiinin  arasynda  jýrdi.  Bir  qol, bir  ayaghy  sal  bolyp,  tósek  tartyp  qaldy.  Qalamy    uytty  edi.  Kókireginen  últtyq  bolmystaghy  tuyndylar  tudy. Keyinirek  densaulyghy  nasharlaghanda  esimi  eleusiz  qalyp,  úmyt  boldy.  1986  jyly  Beyseken  eki  kózqaras, eki tarap  boyynsha  izdeu salyndy, birinshi top Beysekendi jeltoqsan  kóterilisinin  sebepkeri  últshyl retinde izdedi, ekinshi  top  ózderinin  bodan  bolyp  kele  jatqandaryn  sezip,  bodandyq  qamytyn  sheshu, tarihiy  jadyny  kóteru, tәuelsizdikke  jetu  iydeyasyn  aitqan  adamdy  serik  retinde  izdedi. Búl  jyldary  Beysekennin  zamandastary,  tústastary  baqilyq  bolghan. Tek  Jýsipbek  Arystanov,  Ábu  Sәrsenbaev,  aqyn-shәkirti  Ábdilla  Tәjibaev,  Múhamedjan  Qarataevtar  ghana   qalghan edi.

Aqsaqal 1987  jyldyn  14  shildesinde  dýniyeden  ótti. Jaqsyly-jamandy  84  jas  jasady.  Men  Beysekennin  enbekterin  qayta  týletuge, jandanuyna  múryndyq  boldym-au deymin.  Jetisine  deyin  «Qazaq  әdebiyetine»  maqala  jazyp  túrdym.  « Úrpaqtar  sabaqtastyghy  ýzilmesin» degen  Beysekennen  búryndary alghan  súhbatym  jariyalandy. Maqalanyn  jay-kýiin  taqyryptyn  ózi  anghartyp  túr. Taqyryptyn  ózi  sensasiya  boldy. Beyseken  ólip  bara  jatyp  ta  últshyldyghyn  anghartyp  ketti. Biraq, ekeuara  súhbat  tolyq  jariyalanbady.  Bas  redaktor  Sherhan  Múrtaza  men  synshy Saylaubek  Júmabek  biraz  mәrte  últshyldyqqa  qatysty  jerlerin  qyrqyp, últty silkintip, oyatu  sarynda aitylghan  sózderdi  kýzep, syzyp  tastady. Dәl  qazir  Kenjebaevtyn  kózqarasy  men  ústanymynan  ainymay, sol  jolda  kele  jatqan  últshyl shәkirti – Múhtar  Maghauiyn.  «Ádebiyet  belesteri»  degen  tuyndysyn  bastyryp  shygharghan  Múhang   bolatyn.  Súltanmahmút  Torayghyrov  turaly  eki  tomdyghyn  kóre  almady.  Ol  da  artynan  ile-shala  jaryq  kórdi. 

Men ghalymmen  1970-1987  jyldary  údayy  qarym-qatynasta  boldym. 1980-1987  jyldary  jarym  Bayan  ekeumiz  Beysekennin  ýiinde  túryp,  sol  ýidin  kelini  men  úlynday  ómir  sýrdik.  Úly  ghalym, últshyl  azamat  ekenin  sol  kezde  bildim.  Kózinin  tirisinde -aq  onyn  shygharmashylyghyn  zerttep, nasihattay  bastadym.  Menin  uniyversiytet  bitirerdegi  diplomdyq  júmysymnyn  taqyryby  da   ghalym Kenjebaevtyng shygharmashylyghy jayynda  boldy.

- Sóziniz  auzynyzda,  úly  oqymysty  diplomdyq  júmysynyzgha  qalay  qarady?

– Áriyne, ókinish  bildirdi.  Ol  kisi  menin  arab  tilin  biletindigime  qarap   kóne  әdebiyetke  nemese  HH  ghasyr  basyndaghy  әdebiyetti  zertteuimdi  qalady. Biraq,  menin  oghan  niyetim  bolmady, órem  jetpedi. Menin  diplomdyq  júmysym  3-kursta  jýrgende  bastaldy.  Ghylymiy  maqala  retinde týgel  jariyalandy.  Jetekshilerimmen moyynserik (soavtor)  retinde  de  jaryq  kórdi. Jalpy, júmysym  týgeldey  jariyalandy. Balasy, shәkirti  retinde  Beysenbay  Kenjebaevtyn  qayta  týleuine, janghyruyna  múryndyq  bola  bildim.  Beyseken  jayly  jazghan-syzghandarymnyn  sany  jýzden  astam. Beysenbay – qazaq  әdebiyettanuynyn  Áuezovi. Áuezov  qazaq  prozasynyn  qalyptasuynda  qanday  ról  atqarsa,  Beysekeng de  әdebiyettanuda  sonday  ról  atqardy.  Býgingi  tanda  Beysenbaytanu  ghylymy  jandanyp, damu  ýstinde.  Jaqynda  QR  Mәdeniyet  jәne  aqparat  ministrligine  ghalymnyn  7  tomdyq  enbegin  shygharugha  úsynys-hat  jazdym. Alla  jazsa,  búl  kitapta  juyrda  jaryq  kóredi. Beysekennin  barlyq  múralary, kýndelik-jazbalary  men  arhivtik  qújattary  barlyghy  mende. Men  ózimdi  baqytty  shәkirt boldym  esepteymin. Qazir  Týrkistan  qalasynda  Beysenbay  Kenjebayúlynyn  Týrkitanu  múrajayy-ýii  bar.  Múrajayda ghalymnyn  kózi  tirisinde  tútynghan  zattary  men  enbekteri, zertteu  júmystary  túr.

-   Agha, siz  bir  sózinizde bylay  depsiz: « M.Bahtiyn, A.Losiev, L.Gumiylev – ómirde  kórmegen  qiyndyghy  joq  jandar. Professor  ghana  bolyp  ótti  ómirden. Shәkirtterimen  baqytty  edi.  B.Kenjebayúly  da  bar  bolghany  professor  bolyp  ótti. Shәkirtterimen  baqytty!» Osyghan  qaraghanda, Beyseken  ataq-mansapty  qalamaghan jan siyaqty ghoy?

 – Memsyilyqqa  úsynylghan, biraq  ótpeytinin  bilip, bas tartty. Akademikke  2 ret  týsti, ala  almady.  Onyn  ózine  akademiyk  ataghy  әdebiyet  ýshin  ghana  kerek  boldy. Jeke  basy  ataq-mansapqa  qyzyqpaghan  kisi.  Eger  mansapty  qalasa,  Moskvadaghy  Qazaqstan  Joghary  Sovet  Vedomstvasyndaghy  júmysyn  tastap,  elge  keler  me edi?! 1942  jyly  Múhtar  Áuezovtin  «Abay  joly»  romanyn  baspadan  shyghartar  ma edi?!  Tәuekel  dep  kirisken  búl sharualardyng bәrine. Ómirde  qarapayym  bolyp, mansap-ataq  qumay-aq adal  ótti.

- Agha,  qazir  әdebiyettanu  ghylymyna  kelip  jatqan  jas  órender  kóp. Óz  sózinizben  aitar  bolsaq,  «Beysenbaydyn  nemere-shóbere  shәkirtterine»   agha  buyn  ókili  retinde  ne  aitasyz?

– «Ádebiyetke  kelu  onay, ketu  qiyn»  degen  Áuezov. Jas qalamgerlergh ghalymdar zamannyn  qiyndyghyna moyymau  kerek. Býgingi  tanda  әdebiyetke  jaghday  jasalmaghan.  Alayda, tәuekelmen  enbektengen adam  әdebiyettin  jemisin  kóredi. Qazir  әlem  ruhaniy  qayyrshylyqqa  úshyrauda, әitse  de  halyq  qaytadan  kitappen  tabysyp, әdebiyetke  oralatyn  bolady.

 Súhbattasqan  Eldos  TOQTARBAY, Y. Altynsarin atyndaghy Arqalyq memlekettik pedagogikalyq  instituty filologiya fakulitetining studenti

Abai.kz

0 pikir