Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Janalyqtar 3225 0 pikir 20 Qantar, 2014 saghat 07:25

Qostildilik pen qaghazbastylyq zardaby

Aqparattyq-qatystyq tehnologiyanyng (IT) sharyqtap damuynyng arqasynda nebir elektrondy qúral-jabdyqtardy paydalanyp, qanday da bolsyn tirligimizdi jenildetuge qol jetkizemiz be dep jýrsek, ol dәmemizding juyr manda jýzege asa qoyar týri joq. Búryn qoljazbamyz, әri ketkende mashinkagha basylyp qol qoyylghan qaghazdarymyz iske jaray beretin edi, qazir kez kelgen dýniyemizdi kompiutermen terip, ýsh dana etip basyp shygharumen qoymay, elektrondy núsqasyn da diskige jazyp úsynatyn boldyq.

Búl azday-aq, qostildilik pen kóptildilikting kesirinen oryssha, tipti aghylshynsha núsqasyn da ýsh dana etip shygharyp, nebir qújattar men aqpar-mәlimetterdin, esep-qisaptardyng astynda qaldyq. Solardy dayyndaugha ketip jatqan esil uaqytty aitpaghanda, qaghaz-boyaugha, energiyagha ketip jatqan shyghynnyng elimizding ekonomikalyq damuyna әkelip jatqan jalpy zalalyn eshkim oilap jýrgen joq siyaqty.

Aqparattyq-qatystyq tehnologiyanyng (IT) sharyqtap damuynyng arqasynda nebir elektrondy qúral-jabdyqtardy paydalanyp, qanday da bolsyn tirligimizdi jenildetuge qol jetkizemiz be dep jýrsek, ol dәmemizding juyr manda jýzege asa qoyar týri joq. Búryn qoljazbamyz, әri ketkende mashinkagha basylyp qol qoyylghan qaghazdarymyz iske jaray beretin edi, qazir kez kelgen dýniyemizdi kompiutermen terip, ýsh dana etip basyp shygharumen qoymay, elektrondy núsqasyn da diskige jazyp úsynatyn boldyq.

Búl azday-aq, qostildilik pen kóptildilikting kesirinen oryssha, tipti aghylshynsha núsqasyn da ýsh dana etip shygharyp, nebir qújattar men aqpar-mәlimetterdin, esep-qisaptardyng astynda qaldyq. Solardy dayyndaugha ketip jatqan esil uaqytty aitpaghanda, qaghaz-boyaugha, energiyagha ketip jatqan shyghynnyng elimizding ekonomikalyq damuyna әkelip jatqan jalpy zalalyn eshkim oilap jýrgen joq siyaqty.

Osy rette orystardyng HIH ghasyrda «y» men «a», «y» men «u», «y» men «o», «t» men «s», «t» men «sh», «sh» men «sh» dybys tirkesimderi – jazylatyn mәtinderde qatar kelip, jii qoldanylatynyn, sol sebepten olardy qayta-qayta jazyp, qaghaz ben boyaudy jәne uaqytty artyq júmsaudyng tiyimsiz ekenin eskerip, qansha qaghaz, boyau, uaqyt júmsalatynyn múqiyat eseptep shygharyp, qarjy ýnemdeu ýshin olardyng ornyna «ya», «ng», «yo», «s», «ch», «sh» әripterin oilap tauyp, óz әlipbiylerine engizip, reforma jasaghany eske týsedi.

Elimizde ornyqqan qostildilik pen kóptildilik jaghdayatqa (situasiyagha) baylanysty qaghazbastylyq óstip órship túrghanda beriletin materialdary birin-biri onsha qaytalamasa da, iydeyalyq ústanymy birdey «Almaty aqshamy» men «Vecherniy Almaty», «Ayqyn» men «Liyter» siyaqty eki tilde jaryq kóretin gazet-jurnaldardyn, eki tildik materialdardy aralastyryp beretin uniyversiytet-instituttyq gazetterding órken jaya beretini sózsiz.

Al otandyq telearnalarymyz eki tilde birdey kezek-kezek habar-oshar jýrgizetini azday-aq, olardyng tek qazaq qoghamyna ghana arnalghan-au deytin baghdarlamalary da osynday dertpen auyryp, konsertter men dumandardy (shoulardy) eki tilde qatar jýrgizumen qosa, keyipkerleri shúbar tilde sóileytin kinosymaqtar týsirip, solaryn oryssha habar taratu uaqytynda emes, qazaq qoghamyna arnalghan uaqytta kórsetudi әdetke ainaldyra bastady.

Búdan, onday dýniyelerdi orystildilerding kerek qylmaytyndyghyn eskersek, taghy da qazaqtildi qogham útylyp otyr. Osynday baghdarlamalar men kinolardy dayyndap, halyqqa úsynushylar, bizding oiymyzsha, osy әreketterimen sol baghdarlamalardy, sol kinolardy tamashalaytyn qazaqtildi qauymdy birtindep orys tiline bauyr bastyryp, orystandyrudy kózdep jýrse kerek, әlde bireulerden sonday tapsyrma alghan ba eken?!

Qaghazbastylyqtyng naghyz kókesi, keng etek jayghan jeri – bilim oshaqtary men ghylym salalary jәne ghylymy mekemeler. Múghalimder men oqytushy-professorlar joghary jaqtyng oqu ýderisin ontaylandyrugha «asa qajet» degen «janashyldyq (innovasiyalyq)» núsqaularyn basshylyqqa alyp, ózi jýrgizetin sabaqqa, ózi oqityn dәriske tiyanaqty dayyndalyp, oqushy-studentterge zamanauy sapaly bilim beruding ornyna oqu-әdistemelik keshenning qajetti-qajetsiz san aluan qújattaryn jazyp, qaghazgha basyp shygharumen qatar, olardyng elektrondy núsqalaryn da sayttargha engizip, әure-sarsanmen kýnderin ótkizip jýr. Al ghylymy kadrlar QR BGhM GhK tarapynan jariyalanatyn irgeli, qoldanbaly, janashyldyq ghylymy jobalar bayqaularyna qazaq-orys-aghylshyn tilinde joba әzirlep, ýlken mashaqatty bastan keshude.

Olardyng osynday qaghazbastylyqpen dayyndaghan ghylymy jobalary bayqaudan ótip, oryndala bastaghanda týrli aqpar-mәlimet, esep-qisap beru degen tauqymet bastalady. Áyteuir, QR BGhM GhK-ning talap-erejeleri tek orys tilinde bolsa da, ghylymy jobalardyng týrli kezendik esepterining refertattary eki tilde jazylatynymen, bir tilde – qazaq nemese orys tilinde qabyldanatyna shýkirlik deysin. Biraq GhK-ning sol talap-erejelerining barlyq sharttaryn oryndap, olargha joldanatyn ai-toqsan sayynghy úsaq-týiek aqpar-mәlimetterdi aitpaghanda, qalyndyghy eki elidey (100-150 bet) bolatyn esepterdi dayyndaugha júmsalatyn uaqyt – ghylymiy-zertteuding qorytyndy nәtiyjesining sapaly bolyp shyghuyna aitarlyqtay zalalyn tiygizip jatyr.

Bәrimizge belgili, tildik sayasatyn últtyq mýddege negizdep jýrgizetin elder, eger memlekettik tilimen qosamjarlasyp ekinshi bir til sayasiy-qoghamdyq týrli qyzmet atqaratyn bolsa, qaghazbastylyq (burokratizm) kýsheyetinin bilip, oghan eshqashan jol bermeydi. Al bizdeshe, elimizdegi qazirgi tildik jaghdayat memlekettik is jýrgizuge de qol baylau bolyp, qaghazbastylyqqa úryndyryp, zor әleumettik-ekonomikalyq ziyan әkelude. Búdan elimizding últtyq-tildik sayasaty ózgermeyinshe juyr manda qútyla almaytynymyz anyq.

 

Bizdegi bir daraqylyq

Qazaq ghylymy damuynyng qazirgi ahualyna mәn berip, nazar audarsaq, bir sәt kóniline kýdik-kýmәn úyalaydy. Sebebi qazaq tili elimizding 1989 jyldan bastap memlekettik tili bolghanyna 25 jyl bolsa da, qazaq ghalymdarynyng basym kópshiligi orystyng ghylymy men ghylymy stiylin (tilin) damytatyn Reseyding bar ekenin mýldem esten shygharyp, qazaq qoghamyna ghana qajetti, basqalargha qajettiligi shamaly-au deytin qoghamdyq-gumanitarlyq baghyttaghy (qazaq tili men әdebiyeti, qazaq tarihy men mәdeniyeti, qazaq etnografiyasy, etnolingvistikasy t.b.) ghylymy jobalar men zerteulerding ózin jәne solardyng týrli kezendik esepterin oryssha oryndap, dayyndap jýr.

Otandas ózge últ ókilderi men orystildi óz qandastarymyzdy jәne sheteldikterdi qazaq tili men әdebiyetinin, qazaq tarihy men mәdeniyetining jaghdayy asa kóp oilandyryp, jandaryn auyrta qoymaytyny belgili. Óitkeni últtyq mәselelerdi ontayly sheshu qazaqqa ghana qajet. Sondyqtan da qazaqtildi mamandar (múghalim, oqytushy, ghalym t.b.) óz kәsibining ózekti mәselelerin óz tilinde zerttep-zerdelep, óz elinde mәsele etip kótere alady jәne onyng dúrys-búrystyghyn qazaqtildi qogham ghana baghalay alady.

Osy bir últtyq ghylymdargha qatysty mәseleni qaperge almay jýrgen QR BGhM GhK matematika, fizika, jaratylystanu, tehnika, medisina ghylymdaryna qoyylatyn talapty últtyq gumanitarlyq-qoghamdyq ghylymdargha da qoyyp jýr. Ras, jogharyda atalghan matematika siyaqty ghylymdardyng belgili bir últqa qyzmet etuimen qatar jalpyadamzattyq ortaq sipaty bar. Onyng ýstine sol ghylymdar boyynsha jýrgizilgen zertteulerding manyzdylyghy men janashyldyghyn, ózektiligi men qajettiligin saralaytyn bilimdi de bilikti mamandardyng bir el kóleminde jetkilikti mólsherde bola bermeui de, bar bolghannyng ózinde 100 danamen shyghatyn ghylymy zertteuler jinaghy men az taralymdyq ghylymy jurnaldardyng elimizding týkpir-týkpirinde shashyrap enbek etip jýrgen sol mamandardyng bәrine birdey qoljetimdi bola bermeui de mýmkin. Sol sebepten atalghan ghylymdardyng negizgi nәtiyjelerin әlemge tanymal tilde (aghylshyn, ispan t.b.) ghylymy maqala retinde dayyndap, dýniyejýzi elderining bilikti mamandarynyng qolyna tiyedi-au deytin impakt-faktorly jurnaldarda jariyalap, talqylaugha úsynu qajet te shyghar. Mine, osynyng últtyq gumanitarlyq ghylymdargha qajeti bar ma? Joq dep birden kesip aitugha bolady.

Últtyq gumanitarlyq ghylymdar boyynsha elimizde jaryq kórgen maqalalardy qazaq tilin biletin kez kelgen kózi qaryqty, bilimdi, óreli jan, ol – matimatiyk, fiziyk, himiyk, agronom, dәriger, mehaniyk, tehnolog, teolog t.b. bolsan, týsinip, payymdap oqyp, oghan óz pikirin bildire alady. Tyng janalyghy, úsynys-pikiri joq, búryn da aitylghan mәseleni qauzaghan, tipti bireulerding ghylymy zertteulerine «jiyendik» jasaghan dýniyelerdi laqtyryp tastaydy nemese ózining syny kózqarasyn bildiredi. Demek, últtyq ghylymdardyng keng talqylaugha týsip, saralanatyn jeri, naghyz ghylymy ortasy tek óz elimiz ghana.

Alayda osyny eskrmegen bizding býkilәlemge tanylugha tym qúshtar jetekshi-basshylarymyz, el bastar «serkelerimiz» últtyq ghylym mәselelerimen ainalysatyn oqytushy-professorlardan, izdenushi-ghalymdardan alys shetelde (jaqyn shetel – búrynghy KSRO elderi. Nege ekenin kim bilsin, olarda jariyalanghan maqalalardyng ghylymy qúndylyghy tómen bolyp eseptelinedi), onyng ózinde Tomson Reyter, Skopus mәlimetter bazasyna enetin impakt-faktorly jurnaldarda ghylymy maqala jariyalaularyn talap etip kele jatqanyna 6-7 jyl boldy. Basty uәjderi (motivizasiyasy) – Qazaqstan Respublikasy ghylymynyng «keremet» jetistikterin әlemge pash etip, elimizdi tanytu. Tәuelsizdik alyp, egemen el atanghanymyzgha jәne әlemge tanylamyz dep alashapqyn bolyp tyrashtanyp jýrgenimizge 23 jyl boldy, qashan tanylyp bolady ekenbiz?!

Bizding anghaldyghymyz ben daraqylyghymyzdy tiyimdi paydalanyp otyrghan shetelder nebir impakt-faktorly jurnaldardy ashyp tastady.  Jariyalaytyn әr ghylymy maqalamyz ýshin әrbir jurnal ózderining reytingilik dәrejesine sәikes bizden 50-200 myng tengeni qaqshyp alyp otyr. Býkil adamzat ýshin manyzdy ghylymy maqala bolsa, nege tegin jariyalamaydy? Osyghan oy jiberip kórdik pe?

Bizding oiymyzsha, qúndy maqala eshuaqytta dalada qalmaydy. Oghan óz basym kuә bolghan bir oqigha dәlel. Mening marqúm naghashym – matematika-fizika ghylymdarynyng doktory Toqtar Nýrekenov naghyz ghalym adam edi. Álemning 200 tanymal matematikterinen túratyn qauymdastyghynyng bir mýshesi bolatyn. Bir kýni ýiine barsam, naghashym shat-shadyman kýide otyr eken. Sebebin súrasam, naghashym bir manyzdy maqalany ayaqtap, baspagha úsynypty. Men kólemi men qansha uaqytta jazghanyn súradym. Naghashymnyng sol jeti bettik maqalany jazugha eki jylday otyrghanyn estigenimde 5-6 bettik maqalany eki-ýsh kýnde jazyp tastaytyn gumanitarlyq ghylymdardyng bir ókili – óz basym, ishtey, «Oypyrm-ay, ә! Búnday da bolady eken-au!» dep qatty qayran qalghanmyn.

Mine, qyzyq! Birer aidan son, AQSh-tan telefon shalynyp, olar audarmashy arqyly sóilesip, Mәskeuding ataqty bir jurnalynda jariyalanghan sol maqalany aghylshyn tiline ózderi audaryp basugha rúqsat súrapty. Áriyne, naghashym kelisimin bergen. Biraz uaqyt ótkennen keyin, AQSh-tan naghashyma jurnaldyng bir danasy men 500 dollar kóleminde qalamaqy keldi. Búl uaqyt – ótken ghasyrdyng 90 jyldarynyng basy bolatyn.

Ghalymdarymyzdyng qúndy ghylymy oi-tújyrymdarynyng bostan-bosqa rәsuә bolyp, syrtqa ketip jatqanyn oilaghanda elimizding tek paydaly qazba baylyqtary ghana emes, ghylymi, ruhany baylyqtary da tonalyp jatyr-au deysin. Búryn, patshalyq, tipti kenestik dәuirde bizding dýniyetanymymyzdy, oi-sanamyzdy, minez-qúlqymyzdy, salt-dәstýrimizdi, qysqasy bizdi jan-jaqty zerttep-zerdelep, ózderining jymysqy maqsat-mýddelerine paydalanu ýshin olar óz zertteushi-shpiondaryn (N.I.Iliminskiy, A.E.Alektorov, A.V.Vasiliev, V.N.Kata-rinskiy t.b.) jiberip, etnografiyalyq týrli mәlimetti ózderi jinaushy edi, endi biz ózimiz olardyng alaqanyna tap-túinaqtay etip salyp berumen qoymay, sol materialdarymyzdy jariyalaghany ýshin qomaqty aqsha tóleytin boldyq. Qazir olar solarymyzdy bizdi zerttep-zerdeleuge paydalana ma, joq pa, ony anyqtau óz aldyna bir bólek mәsele bolar, al bizdi tespey soryp, aqsha tabudyng kózi retinde paydalanyp, «әlemge әigili bolasyn» dep jas balasha aldap otyrghany dausyz.  

Jaraydy, olardyng onday aram pighyly joq, bizding ghylymy qúndy oilarymyzdy jaryqqa shygharyp, әlemge tanytyp, býkil adamzattyq ortaq iygilikke ainaldaru ýshin qyzmet etip jatyr-aq deyik, biraq impakt-faktorly jurnaldarda ghylymy maqala jariyalaudyng qiyndyghy shash etekten. Onyng qiyndyghy nede degende mynalardy atap aitugha bolady: maqala әlemdik tilderding birinde (aghylshyn, frasuz, nemis t.b.) jazylyp, jurnaldyng qoyatyn talap-erejelerine sәikes qúryluy jәne mazmúndaluy qajet; onyng kólemi – 5 bet (1 interval, 14-shrift), onda dәieksóz keltirilgen nemese silteme jasalghan әdebiyetterding sany – 30-dan kem bolmauy tiyis; jariyalaugha úsynylghan maqalagha ataq-dәrejesi joghary bir ghalym resenziya jazyp, óz qolyn qoyyp, mórmen rastauy qajet; maqalagha qosymsha retinde jarty bettik andatpa (annotasiya) men bir betten kem emes referat qosa jiberiledi. Búnyng bәri jariyalaytyn maqala tilinde (aghylshyn t.b.) boluy kerek. Ras pa eken, kim ol jaghyn anyqtapty, әiteuir jiberilgen maqalany impakt-faktorly jurnal redaksiyasy qabyldap alghannan keyin ózderining bir ghalymyna berip, saraptamadan ótkizip, ol maqúldaghan song ghana 4-5 aidan keyin jariyalaydy. Eger maqalanyz saraptamadan ótpey qalyp, jaramsyz dep tanylsa, qúighan aqshanyzdyng (jurnal reytingisine sәikes, bizding aqshamen 50-200 myng tenge aralyghynda) jelge ketkeni dey beriniz.

Aqshanyz kýiip ketpeui ýshin janynyzdy berip, barynyzdy salyp, tartymdy etip jazugha tyrysyp-aq baghasyz. Sosyn ony orysshagha bir, aghylshynshagha eki audartyp, taghy da shyghyngha batasyz. Oryssha, aghylshynsha audarmanyng qúny – әr betine 1500-2000 tenge. Oryssha azdap biletininizge oray, oryssha audarma sapasynyng «asa» enbektenip jazghan týpnúsqanyzgha qanshalyqty sәikes keletinin óziniz baghamday alasyz, al aghylshynshasynyng sapasyn birneshe maytalman mamangha qayta-qayta qaratyp baryp, bir jónge keltirdim-au degen kezinizde jurnalgha joldaysyz. Áriyne, aghylshynshagha dәlme-dәl jaqsy audaryldy-au degen seniminiz aqtalyp, maqalanyz 4-5 aidan keyin jariyalanyp jatsa, jaqsy. Mine, osynday tauqymetten son, býitken  impakt-faktorly jurnaly da, onda jariyalanghan maqalasy da qúrysyn dep týnilip ketesiz.

Soghan qaramastan, ony qajetsingen últtyq gumanitarlyq ghylymdar salalarynyng ghalymdary óz zertteulerinde  «til aralyq baylanys», «әdebi, mәdeny yqpaldastyq», «qoghamdyq-әleumettik manyzgha iye», «jahandasu ýderisine yqpaly bar», «tarihy tanymdy tolyqtyrugha qajet», «jalpy adamzattyq ortaq qúndylyq» degen siyaqty t.b. mәselelerdi jeleu etip, negizgi ózek retinde kórsetip, qalay da bir qisynyn keltirip maqala jazyp, sol jurnaldarda shygharugha tyrysyp-aq baghuda. Sóitip, óz maqalalaryn sol jurnaldarda әitip-býitip shygharyp jýr.

Óitpegende qaytsin, oqu oryndary men ghalymy mekemeler basshylaryna sizding óz elinizdegi ghylymy oi-tújyrymynyzdyng qúndalyghy qajet emes. Alys sheteldik impakt-faktorly jurnaldarda ghylymy jariyalanymynyz bolsa ghana myqty ghalymsyz jәne ghylymy iskerliginizdi baghalap, jalaqynyzgha az-maz tiyn-teben qosudyng reytingilik shkalasynda otandyq basylymda jariyalanghan әrbir maqalanyz ýshin 10 ball alatyn bolsanyz, impakt-faktorly jurnaldaghy bir maqalanyzgha 100 ball alasyz.

Eskere ketetin bir mәsele – reytingilik ball qoyudyng respublikalyq ortaq qaghidasy joq. Ony әr oqu orny men ghylymy mekeme ózderining qalauymen belgileydi.

Elimizding qazirgi «strategiyalyq» ústanymyna oray, impakt-faktorly jariyalanym әlemdik damyghan eldermen jan-jaqty qarym-qatynas jasap, yqpaldastyq (integrasiyalyq) baylanystar ornatu ýshin, mýmkin, kerek-aq shyghar. Onyng ýstine batys europalyq bilim beru jýiesin qabyldap,  Boloniya deklarasiyasyna qol qoyyp, bilim beruding ýsh dengeyli (bakalavriat, magistratura, doktorantura) jýiesin birtútas qúrylym retinde joghary oqu oryndaryna endirdik qoy. Osy jýiening talabyna oray, RhD-doktory ataghan alugha ýmitker doktoranttar da impakt-faktorly jurnaldarda 2-3 ghylymy maqala jariyalaugha mindetti.

Sóitip, qansha tulasaq ta, tek ekonomikalyq jaqtan ghana emes, ghylym-bilim, ruhany әlem boyynsha da sheteldikterge arbalyp, olardyng toryna top etip týsip, shyrmalyp, tәueldi bolyp qalghanymyzdy bilmey qalghan siyaqtymyz.

Alayda, bizding oiymyzsha, últtyq sayasat túrghysynan qaraghanda impakt-faktorly jariyalanymnyng bizge, yaghny últtyq gumanitarlaq ghylym ókilderine berer týgi joq siyaqty kórinedi de túrady. Ózimizdi ózimiz tanyp bomay jatqanda, óz qúndylyqtarymyzdyng qadir-qasiyetine ózimiz jete almay jýrgende әlemdik órkeniyetke sýbeli ýles qosamyz dep tyrashtanuymyz asqan daraqylyq emes pe eken degen oy keledi.

Dýniyejýzi elderining damu tarihyna kóz jýgirtsek, aldynghy qatardaghy damyghan elderding eshqaysysy ózderining asyl dýniyelerin, ol ghylymi, әdebi, mәdeny qúndylyqtar bolsyn, sony iygiligine jaratyp, damyp-órkendesin dep ózge damushy elderding birining tiline esh uaqytta ózderi audaryp bermegen eken. Dinin bolsyn, mәdeniyetin bolsyn, taghy basqalaryn bolsyn óz tilinde uaghyzdap, ózining otaryna, ózining ruhany qúldaryna ainaldyrumen bolyp kelipti.

Jasyratyny joq, kýni býginge deyin ghylymy enbekterding deni orys tilinde jazylyp keledi, yaghny qazaqtan shyqqan ghalymdar óz boyyndaghy bilimi men biliktiligin, nebir ghylymy oi-tújyrymdaryn, eng әueli, óz tilinde óz qandastaryna beruding ornyna ózge tilde jazyp, keybir qazaq aqyn-jazushylary siyaqty orys tilin, әdebiyetin, ghylymyn, mәdeniyetin, órkeniyetin damytugha arnap jýr.

Álbette, búny jaqsy týsinetin olar (orys, jóiit, aghylshyn, fransuz t.b.) tegin enbek qylatyn «ruhany qúldarynan» onaylyqpen qalaysha aiyrylsyn. Matematika, fizika, himiya jәne t.b. ghylymdardy «býkil әlemdik ortaq ghylymdar» dep barynsha uaghyzdap jalghan pikir qalyptastyrumen qoymay, tabighy bitim-bolmysymyzdan birtindep ajyrap-alystap bara jatqan bizderding últtyq gumanitarlyq ghylymdarymyzdyng ózekti mәselelerin de halyqaralyq dengeyde qarastyramyz dep sanamyzdy odan sayyn ulauda. Sondyqtan da biz osy bir qúityrqy sayasattyng mәnisine terenirek ýnilip, kenirek oilap, oghan asa mәn berip, últtyq oi-sanagha, últtyq tanym-týsinikke, últtyq salt-dәstýrge, últtyq әdep-ghúrypqa qatysty ghylymdardyng qazaqsha jazylghan zertteulerin óz elimizde, әri ketkende týrkitildi elderde ghana jariyalap, qazaqtildi qoghamnyng nemese týrki әlemining talqylap saralauyna úsynuymyz kerek.

Qazaq tilinde jazsam, mening enbegimdi eshkim oqymaydy, býkilәlemge tanylmay qalamyn degen beyúlttyq nemese danghoylyq niyetten de arylghandyghymyz abzal bolar. Eger sol qazaqsha jazylghan enbekterimiz, eng әueli, ózimizge qyzmet etip, iygiligimizge jarap jatsa, sóitip bir, biz de úshpaqqa jetip, baq pen abroygha kenelip, quanyp jatsaq, «Au! myna qara qazaqty mәz-mәiram etip, qaryq qylghan búl netken keremet dýniye» dep, eng aldymen orystardyng ózderi-aq әdemilep óz tiline audaryp alary sózsiz. Abay atamyz aitqanday, «Aqymaq ózin maqtap byljyraydy, Boyyna ólshep sóilesen, neng qúryidy, Jaqsy bolsan, jaryqty kim kórmeydi, Óz baghandy ózinnen kim súraydynyn» kebine keltirmey, últtyq barlyq mýmkinshiligimiz ben әleuetimizdi aldymen ózimizge arnayyq, sosyn baryp basqa júrtqa qarasayyq.

Sonday-aq kórkem prozamyz ben poeziyamyzdyng ozyq ýlgilerin de ózge últ qajetsine me, joq pa, soghan qaramastan, jalpandap, býkil әlemge әigili bolugha sonshalyqty qatty qúmartyp, ózimiz audaryp berudi de toqtatqan jón siyaqty. Mәselen, bizding qajetimizge jarasyn, osylardy oqyp, oi-órisin keneyip, adam bolsyn dep ózderining qay asyl dýniyesin kim bizge qashan audaryp beripti!

Últqa qajettiligin bilip, A.Pushkin men M.Lermontovtyn, L.Tolstoy men F.Dostoevskiydin, O.Balizak pen A.Dumanyn, D.London men E.Heminguey siyaqty t.b. әlemdik klassikterding qúndy dýniyelerin úly Abay bastaghan óz qandastarymyz qazaqshalady emes pe? Sondyqtan da últtyq gumanitarlyq ghylymdar boyynsha jýrgizgen zertteulerimizding nәtiyjelerin ghylymy ainalysqa týsirip, óz iygiligimizge ainaldyrghymyz kelse, eng әuli óz elimizde jariyalauymyz qajet. Dýniyejýzi elderine mәshhýr bolamyz dep daryqylanyp, ózimiz qadir-qasiyetine jete almay jýrgen últtyq qúndylyqtarymyz ben ózimizding jyrtyghymyzdy jamaugha jetpey jatqan qarajatymyzdy bostan-bosqa rәsuә etpeuimiz qajet-au degen oidamyz.  

 

Ghylymy zertteulerding nәtiyjesi jәne onyng qoldanbalyq sipaty

Últtyq gumanitarlyq ghylymdardyng zertteu nәtiyjelerin iske jaratyp, jýzege asyru degende onyng naqty (tochnye) jәne tehnikalyq ghylymdardan ózgeshelenetin ózindik sipatyna da mәn beruimiz qajet siyaqty.

Ghylym men bilimning týpki maqsaty – ghylymiy-teoriyalyq zertteuding qorytyndy nәtiyjesin is-tәjiriybede paydalana bilu ekeni aqiqat. Sonda ghana ghalymdardyng kóz mayyn tauysyp jazghan enbekterining jemisi naqty kórinedi. Matematika, fizika, jaratylystanu, tehnika, medisina siyaqty ghylym salalarynyng keybir qoldanbaly zertteulerining (irgelileri (fundamentalidi) emes) nәtiyjeleri qoldanysqa birden enip kete alatyn bolsa, qoghamdyq-gumanitarlyq ghylymdardyng ghylymiy-teoriyalyq qoldanbaly  nemese irgeli dep dayyndaghan zertteulerining nәtiyjelerin qaltarysta qaldyrmay, negizgi oqulyqtyng qosymsha oqu qúraldary tizimine endirip qana paydalanugha bolmasa, baghdarlamalyq týrde is-tәjiriybege, qoldanysqa engizu óte qiyn (búny aityp, búl salanyng zertteuleri mýldem oqylmaydy, paydalanylmaydy dep otyrghan joqpyz. Ár adam óz qajetine qaray iske jaratyp jýr). Sebebi olardyng jýieli qoldanys tabatyn jeri tek bilim beru jýiesi ghana. Oghan endiru ýshin, eng әueli, oqytu standarttary men oqytu baghdarlamalary ózgerip, sodan song bilimdi de bilikti mamannyng (újymnyn) qolymen oqu qúraly jana ghylymy oi-tújyrymdarmen tolyqtyrylyp qayta jazyluy qajet.

Gumanitarlyq ghylymdardyng zertteu nәtiyjeleri oqytu (bilim beru) baghdarlamasy pәnining negizgi oqulyghynyng bir tarauyna (paragrafyna) ainalghanynyng ózinde de onyng әser-yqpalyn tolyqtay bayqap-baghamdau úzaq uaqytty qajet etedi. Tipti úrpaqtar auysqannan keyin ghana onyng әser-yqpaly angharyluy mýmkin. Kópshilik qauym osyny eskermey, oqushylar men studentterge keshe ghana jazylghan bir dýniyeni býgin bir múghalimnin, oqytushy-professordyng kózi shalyp qalyp, óz sabaghynda, dәrisinde paydalanyp oqytsa, olar qayta tәrbiyelene qalatynday kóredi.

Otandyq matematiyk, fizika siyaqty ózge de ghylymdardyng ghylymiy-teoriyalyq janalyqtary qanshalyqty dәrejede qoldanysqa enip, jýzege asyp jatqanynan habarymyz joq. Ony óz mamandary sóz ete jatar. Al ózim qazanynda bite qaynasyp jýrgen qazaq til bilimining bilim oshaqtaryndaghy oqytylatyn materialdary oqulyqqa negizdelgendikten, songhy 30-40 jyl boyy oryndalghan zertteulerding ghylymiy-teoriyalyq tyng janalyqtary monografiyalar men dissertasiyalar kóleminde qalyp qoyyp jatyr.

Olardaghy sony oi-pikirlerdin, qorytyndy oi-tújyrymdardyng jýzege asuy – ainalyp kelgende bilim beru jýiesine kelip tireledi. Al bilim oshaqtaryna, әsirese mektepke arnalghan qazaq tili oqulyqtary qansha ret janartylyp jazylsa da, negizgi tújyrymdamasy (konsepsiyasy), negizinen, ótken ghasyrdyng 40-50 jyldaryndaghy qalpynda әli kele jatyr.

Bәrin birdey qauzamay-aq, kez kelgen tilding eng kishkentay bólshegi bolyp sanalatyn dybystar turaly ilim, yaghny mektepke arnalghan oqulyqtyng qazaq tili dybystyq jýiesi (fonetikasy) turaly bilimi sol búrynghysha – «y» men «u» әrpi dauysty dybystan keyin kelse, dauyssyz dybys, dausyz dybystan keyin kelse, dauysty dybys bolyp sanalady» delinip oqytylyp jýr.

Ózge de pәnderding kenestik dәuirdegi mazmúnnan onsha aryla qoymaghanyn eskere otyryp, bilim beru jýiesine qúrylymdyq túrghydan ghana qayta-qayta ózgerister endire bergenshe, mazmúndaq janartular jasau qajet siyaqty.

Búl mәseleni qozghap, biz otandyq bilim beru jýiesine taghy da bir reforma jasau kerek degendi emes, talay jyldyq enbektenip jazghan san aluan ghylymiy-zertteu júmystarymyzdyng ghylymiy-teoriyalyq túrghydan dәleldengen eleuli de manyzdy sony nәtiyjelerin paydalanyp, oqulyqtarymyzdy qayta jazsaq qalay bolady degendi megzep otyrmyz.

 

Beybit Ishan Jәlelúly, f.gh.k., dosent.

Abai.kz

0 pikir